Щэнхабзэ

Урысей Федерацэм, КъБР-м, КъШР-м, АР-м, Дагъыстэным я цIыхубэ артист Тут Заур 1976 гъэ лъандэрэ Москва къалэм ­щолажьэ. Гнесинхэ я цIэр зезыхьэ музыкэ академиер къиухащ. Союзпсо, Урысейпсо зэпеуэхэм я лауреатщ. Совет Союзым хэта республикэхэм я мызакъуэу, Бельгием, Германием, Израилым, Индием, Иорданием, Италием, Польшэм, Словакием, Словением, США-м, Тыркум къыщацIыху.
1989 гъэм къыщегъэжьауэ 1992 гъэ пщIондэ Театр гъуазджэмкIэ урысей академием (ГИТИС) щригъэджащ.

«Мстиславрэ Ридадэрэ» - аращ зэреджэр иджыблагъэ Котляров­хэ я тедзапIэм къыщыдэкIа тхы­лъыщIэм.

Бахъсэн щIыналъэм хы­хьэ Къулъкъужын Ищхъэ­рэ къуажэм дэт курыт школ №1-м адыгэбзэмрэ литературэмрэ щезыгъэдж, филологие щIэныгъэхэм я кан­дидат Нэхущ (Къаскъул)­ Залинэ зи IэщIагъэм хуэ­Iэижь, Iуэху зехьэкIэ пэрыт зиIэ лэжьакIуэщ.

Адыгэбзэм  щыщщ

ТхылъыщIэ

XX лIэщIыгъуэм балъкъэрхэм я псэукIар къызыхэщыж  дэфтэрхэмрэ тхыгъэхэмрэ щызэхуэхьэса томих Котляровхэ Мариерэ Викторрэ я тхылъ тедзапIэм къыщыдагъэкIын зэрыщIадзар нэхъапэIуэкIэ теддзауэ щытащ.

Адыгэбзэм иджырей грамматикэ (бзэхабзэ) къупхъэхэр зэригъуэтрэ тхыдэ лъэхъэнэкIэ уеплъмэ, ды­гъуа­сэ хуэдэщ, ауэ гъащIэм ебгъапщэмэ, зы цIыху гъащIэщ къикIуар - илъэсищэ ирикъуакъым. Ныкъу­саныгъи, зэмыпэщ Iуэхугъуи, щы­щIэныгъи иджыри къыздэсым хэлъщ - ар Iуэхум и зы лъэныкъуэращ. Зы цIыху-цIыхуитIкIэ зэи лъэпкъ псом я бзэхабзэ дагъуэншэу зэфIэгъэува хъунукъым. Абы лъандэрэ зэфIэхыжыпхъэIами, ипIэ ­игъэзэгъэжауэ щытамэ, иджыпстурей IэнатIэм деувэлIэнутэкъым.

Лъэпкъ Iуэху зыгъэкIуатэ, абы зезыгъэузэщI, зэчий зыбгъэдэлъ, фIыщIэрэ щIыхьрэ къэзылэжь цIыхухэм я гугъу щыпщIкIэ, плъэмыкIыу уопIейтей, зыгуэркIэ хуэфащэ псалъэхэр къэзмыгъуэтмэ, и ехъулIэныгъэхэм ящыщ гуэр гулъытэншэу къэзгъанэмэ, жыпIэу.

Уи адэжьхэм я бзэм урипсалъэу,
Я хъыбарыжь Iущхэр уи пшыналъэу,
Хъуэхъум я нэхъыфIыр зэхыуагъэхыу
Ху махъсымэ фалъэр зэIэпыпхыу -
Зэ уадыгэну сыт и уасэ!

ГъэщIэгъуэнщ нэгъуейхэр. ЗэрыжаIэщи, IэмыщIэ из фIэкIа хъуркъым, ари икъухьащ - Дагъыстэным, Къэрэшей-Шэрджэсым, Шэшэным, Ингушым. Куэд щIакъым нэгъуейхэр лъэпкъ щхьэхуэ зэрыхъурэ, епщыкIутхуанэ лIэщIыгъуэм - тэтэр хъанхэм я хьэмтетыгъуэм - къыдыщIедзэ. Я лъэпкъым зэреджэ хъуари хъан Нэгъуей и цIэращ. Арауэ къыщIэкIынущ я жьэрыIуатэ творчествэ къулейм хъанхэр хъушэу щIыхэтри. А хъанхэр езыхэр лажьэртэкъым, нэгъуейхэм къалэжьыр яшхыу дунейм тету арат. Нэгъуейхэр властри тетыгъуэри зыIыгъ хъанхэм зэрапэлъэщын щыIэтэкъым Iэмалрэ хьилагъэкIэ фIэкIа.

Зи гугъу тщIыхэр Кавказым и лъэпкъыжьхэм ящыщщ. Ар Урысей империем щыхыхьар 1859 гъэращ, я хэкури лъэпкъри зауэ гуащIэхэм къарууншэ ящIа нэужь. Советхэм я зэманым шэшэнхэм автономнэ область (1922 гъ.), автономнэ республикэ (1936 гъ.) статусхэр яIащ. 1992 гъэ лъандэрэ Урысей Федерацэм хэт республикэщ.
Шэшэнхэр зэрызэджэжыр нохъучийщ. Абыхэм я бжыгъэр мелуаным щIегъу, нэхъыбэр щыпсэур я хэкущ, ауэ нэгъуэщI къэралхэми щыIэр мащIэкъым, Урыс-Кавказ зауэмрэ 1944 гъэм шэшэнхэр я лъапсэ ирашауэ зэрыщытамрэ къыхэкIыу.