Тхыдэ

Смирнов Владимир ­(1846 - 1922) Бытырбыху дэт университетым и КъуэкIыпIэ факультетыр 1870 гъэм «хьэ­рыпыбзэмкIэ, персыбзэмкIэ, тыркубзэмкIэ кандидат» IэщIагъэр иIэу къэзыуха урыс тхыдэджщ, бзэ ­щIэ­ныгъэлIщ. Нобэ зи пы­чы­гъуэ къэтхь и доктор ­диссертацэр 1887 гъэм пхигъэкIащ абы. Кърым хъа­ныгъуэр зэрызэфIэува щIы­кIэм, абырэ Урысеймрэ я зэхуаку дэлъа зэхущы­тыкIэм я гугъу ищIкIэрэ, Смирновыр адыгэ тхыдэм «Къэнжал зауэ» фIэщыгъэмкIэ къыхэна зауэ­зэ­рылIым топсэлъыхь.

 XVI лIэщIыгъуэм икухэм, адыгэ-урыс зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, ди лъэпкъым къыхэкIа куэдым урысыдзэм къулыкъу щащIэу, Урысей къэралыгъуэр лъэ быдэкIэ увыным я зэфIэкIи я гуащIи халъхьэу щытащ. Абыхэм мымащIэу къахэкIащ къулыкъушхуэ зыIыгъахэр. Апхуэдэхэщ Идар Темрыкъуэ и лIакъуэхэу Сэнджэлей, Къамбулэт сымэ, нэгъуэщIхэри.

«Урысеипщхэм я лъэпкъ дамыгъэхэр» тхылъым и етIуанэ томым 1798 гъэм къытехуауэ щытащ ар.

 Мы  уэрэдыжьыр  пасэрей дыдэхэм ящыщщ, къэбэрдейхэм фIэкIа  адрей адыгэ  лъэпкъхэм яIэкъым.

1. Си джатэжьурэ, уой,  дуней, хьэщхьэрыIуэдзэмэ,

Ежьу: Уо!
И дзэпкъитIымкIэ, уой, дуней, лъыхэр йожэхри.
Ежьу: Уой-ра, уой-ра, уоу-ри-ра-ри!

2. Псы ежэхмэ, уой, дуней, сызэпрыплъмэ,
Кхъухь фIыцIэжьхэри, уой, дуней, къызэпрахури.

3. Кхъухь фIыцIэжьхэурэ, уой, дуней, къызэпрахумэ,
Дзэ фIыцIэжьхэри, уой, дуней, къызэпрашри.

4. Дзэ фIыцIэжьурэ, уой, дуней, къызэпришмэ,
Ар дзэщхьищкIэрэ, уой, дуней, зынаузэщIри.

Лъэпкъ фащэр щыгъын къудейуэ щыткъым ар зезыхьэхэм я дежкIэ. Ар зыми хэмыгъуэщэн къэхъугъэщ, щэнхабзэм икIуа гъуэгуанэр къызэпхыщу, лъэпкъыр тхыдэм и кIыхьагъкIэ къыдэгъуэгурыкIуа хабзэм зэрыхуэпэжымрэ нобэрей дунейм зэрекIумрэ я нэщэнэу.

XV лIэщIыгъуэм Адыгэ (Шэрджэс) феодальнэ къэралыгъуэ къызэзыгъэпэща, адыгэ пщы къудамэхэм я къежьапIэу щыта тепщэ Iущщ.

Щамил Iимамыр Къэбэрдейм къызэрыкIуам урыс дзэзешэхэри тхыдэтххэри убгъуауэ тепсэлъыхьыжащ. Абы зекIуэр къемыхъулIауэ, къэбэрдейхэр, дагъыстэнхэмрэ Шэшэнхэмрэ елъытауэ, диным нэхъ зэрыхуэгущIыIэм къыхэкIыу, и къыхуеджэныгъэр жэуапыншэу къэна хуэдэу щыжаIэ тхыгъэхэр емызэшу къратхыкIыж пэтми, шэч къамыгъанэу щыткъым.