Тхыдэ

Кавказым и бын куэд дунейм цIэрыIуэ щыхъуащ я лIыгъэрэ я акъылкIэ. Батэр зыгъэшахэм яхэтащ лIакъуэлIэши, къызэрыгуэкI бгырыси, офицери, генерали, ­маршали, визири, сулътIани, пэщэ хъуахэри.
Нобэ зи гугъу сщIынур генералиссимусхэрщ. Ахэр щы мэхъу - адыгэ, авар, шэшэн.

Алыджыкъуэр генералиссимус зэрыхъурэ илъэс 325-рэ ирокъу

«Мы хъыбарыжьыр 1889 гъэм бадзэуэгъуэм и 12-м Къармэхьэблэ щыщ Къэшэж Псэбыдэ къысхуиIуэтэжурэ стхащ, езым ар и щIалэгъуэм Къармэ Шу къыжриIэжауэ щытащ», - етхыж фи пащхьэ къитхьэ тхыгъэм теухуауэ Кавказым куэдрэ щылэжьа урыс IуэрыIуатэдж Лопатинский Лев. Ди жагъуэ зэрыхъущи, таурыхъым и адыгэбзэ оригиналым и лъэужь зэкIэ дытехьакъым. Псысэр гъэщIэгъуэн тщызыщIар ар «къэбэрдей хъыбарыжьу» («кабардинское сказание») зэрыщытым и закъуэкъым.

Саин-Булат (чристэн диныр къыщищтэм Симеон зыфIащар) Идар Темры­къуэ и пхъурылъхущ, урыс пащтыхь гуа­щэ Черкасскэ Марие и шыпхъу нэхъыжьым и къуэщ, Астрэхъан пащты­хьыгъуэр зылъысын хуея, иужькIэ Къа­сым хъаныгъуэм и тет хъуа Бекбулат и къуэщ.

Дгъэнахуэхэр: Къэбэрдей пщы­жылагъуэхэр. Беслъэней пщыжылагъуэр. Пщызэныкъуэ­къур. Къызбрун зауэ. Тыркуейр. Кърымыр. Урысейм и телъхьэхэр. Урыс пщы Къанокъуэхэр. Къано­къуэхэ я зы тIасхъапIэ. Къанрэ ­малъхъэрэ. Гъунэгъухэр.

Хатшепсут ди эрэм и пэкIэ 1504 - 1482 гъэхэм Мысырым щыпсэуа, пащтыхьыгъуэр­ илъэс куэдкIэ зезыхьа бзылъ­хугъэщ. Къыхэгъэ­щыпхъэщи, Хатшепсут и пащты­хьыгъуэм Мысырым хуабжьу зригъэужьащ, ухуэ­ныгъэ телъыджэхэр ири­гъэ­щIащ, зауэшхуэ зыбжа­нэм щытекIуащ.

Мейкъуапэ щыIэ «Полиграф-Юг» ООО-м тхылъ гъэщIэгъуэн къы­щы­дэ­кIащ журналист цIэрыIуэ, тхакIуэ СэIэбцокъуэ Нуриет и лэжьыгъэу. «Мария: черкешенка, царица рус­ская» тхылъыр тхыдэ повестщ. Ар икIи гъэщIэ­гъуэнкъым -  художественнэ тхыгъэ куэд щыIэщ мы зи гугъу тщIы лъэхъэнэмрэ абы зи цIэр къыхэнахэмрэ ятеухуауэ.

КАВКАЗ зауэм и тхыдэм щыцIэрыIуэщ поляк зауэлI хахуэ Лапинский Теофил (1826 - 1886 гъгъ.) И лъэпкъэгъу гупышхуэ къыздишэри, ар Шэрджэсым къэкIуауэ щытащ 1857 гъэм, илъэсищкIэ ядэзэуащ адыгэхэм (шапсыгъхэм, абазэхэхэм, натхъуэджхэм).

Художник цIэрыIуэ хъуауэ, И. К. Айвазовскэр 1839 гъэм Феодосие къэкIуэжыгъащ. Кавказ зауэм и гуащIэгъуэт абы щыгъуэ. ТIуапсэ деж кхъухькIэ къебгъэрыкIуэн мурад яIэт урыс дзэпщхэм.

Урыс-Кавказ зауэм и тхыдэм щыцIэрыIуэ дыдэщ Ажджэрий и къуэ КушыкупщкIэ зэджэр. КъызыхэкIар пщы лъэпкъщ, аращ КушыкупщкIэ щIеджэр. ЛъэпкъкIэ зыщыщыр нобэми IупщI хъуакъым.

Ермоловым и зэман лъандэрэ хабзэ яхуэхъуауэ, урыс пащтыхьым и дзэпщхэр кавказ бгырысхэм я ужь къызэритар мафIэрэ джатэрэщ.
МафIэмрэ джатэмрэ къела бгырысхэр я хэкум ирамыхуауэ, Кавказыр я IэмыщIэ зэрырамыубыдэфынур щIэх дыдэ къагурыIуащ урыс дзэпщхэм.