Тхыдэ

Ди хъыбарыр ятеухуащ гъащIэ хьэлэмэт къэзыгъэщIа Джа­тауэ Шэмсиятрэ (Джэдгъэфхэ япхъущ, 1884-1963 гъэхэм псэуащ) Джатауэ Былымгъуэт и къуэ Уэлийрэ (1872 - 1923 гъгъ.).

Ди хъыбарыр ятеухуащ гъащIэ хьэлэмэт къэзыгъэщIа Джа­тауэ Шэмсиятрэ (Джэдгъэфхэ япхъущ, 1884-1963 гъэхэм псэуащ) Джатауэ Былымгъуэт и къуэ Уэлийрэ (1872 - 1923 гъгъ.).

Арутюнов Сергей Урысейм пщIэ хэIэтыкIа зыщыхуащI тхыдэджу, этнографу зэрыщытым къыдэкIуэу, Налшык щIэх-щIэхыу къеблагъэ академикхэм ящыщщ. Илъэс зыбжанэ ипэкIэ апхуэдэ щIэныгъэлI зекIуэхэм я зым и фIыгъэкIэ дэ Iэмал диIащ а зэманым телевиденэм щылэжьа, нобэ Къармэхьэблэ дэт курыт еджапIэм и унафэщI Щоджэн Мурат абы дригъэкIуэкIа интервьюм дедэIуэну. ЩIэупщIэр зэрыкуэдым и хьэтыркIэ, а нэтыныр адыгэбзэм къидгъэзэгъауэ ди щIэджыкIакIуэхэм я пащхьэ къыдолъхьэ.

Лъэпкъ философиемрэ дуней лъагъукІэмрэ я щІэщыгъуапІэм теІунщІэу тхыгъэ купщІафІэхэр адыгэ литературэм къыхуэзыгъэна тхакІуэхэм ящыщщ бжьэ­дыгъу щІалэ Къуиикъуэ Налбий.

*   *   *
Си лъэпкъым и гуауэр Iэпкъынэм къыхохьэ,
Гъуэгу щIыIэм зеубгъури, си пащхьэм щодий.
Сэ гъыбзэкIэ лъапцIэу уэгу гущIэм сынохьэ,
Уэгу щIыфэр ячатхъэу, псэ минхэр мэкIий.
Толъкъун IэлъэщI фIыцIэу тенджызым щыхъейхэм
Кхъухьыжь хьэдэ лъэгу гущэхэм зыкIэлъаубгъу.
Тенджызым хэплъэхукIэ уэгу щIыIэм игъейхэр
ИгъащIэкIэ лъэпкъым гуузу дэщIыгъущ.
Тенджызыр мэбампIэ, мэгыз, мэуфIыцIыр,
Мэгубжьри зэм йолъыр, толъкъун зэпещIыкI.
Лъэпкъ гуауэр щIэмыхуэу си нитI суфIыцIми,

Кавказым и бын куэд дунейм цIэрыIуэ щыхъуащ я лIыгъэрэ я акъылкIэ. Батэр зыгъэшахэм яхэтащ лIакъуэлIэши, къызэрыгуэкI бгырыси, офицери, генерали, ­маршали, визири, сулътIани, пэщэ хъуахэри.
Нобэ зи гугъу сщIынур генералиссимусхэрщ. Ахэр щы мэхъу - адыгэ, авар, шэшэн.

Алыджыкъуэр генералиссимус зэрыхъурэ илъэс 325-рэ ирокъу

«Мы хъыбарыжьыр 1889 гъэм бадзэуэгъуэм и 12-м Къармэхьэблэ щыщ Къэшэж Псэбыдэ къысхуиIуэтэжурэ стхащ, езым ар и щIалэгъуэм Къармэ Шу къыжриIэжауэ щытащ», - етхыж фи пащхьэ къитхьэ тхыгъэм теухуауэ Кавказым куэдрэ щылэжьа урыс IуэрыIуатэдж Лопатинский Лев. Ди жагъуэ зэрыхъущи, таурыхъым и адыгэбзэ оригиналым и лъэужь зэкIэ дытехьакъым. Псысэр гъэщIэгъуэн тщызыщIар ар «къэбэрдей хъыбарыжьу» («кабардинское сказание») зэрыщытым и закъуэкъым.

Саин-Булат (чристэн диныр къыщищтэм Симеон зыфIащар) Идар Темры­къуэ и пхъурылъхущ, урыс пащтыхь гуа­щэ Черкасскэ Марие и шыпхъу нэхъыжьым и къуэщ, Астрэхъан пащты­хьыгъуэр зылъысын хуея, иужькIэ Къа­сым хъаныгъуэм и тет хъуа Бекбулат и къуэщ.

Дгъэнахуэхэр: Къэбэрдей пщы­жылагъуэхэр. Беслъэней пщыжылагъуэр. Пщызэныкъуэ­къур. Къызбрун зауэ. Тыркуейр. Кърымыр. Урысейм и телъхьэхэр. Урыс пщы Къанокъуэхэр. Къано­къуэхэ я зы тIасхъапIэ. Къанрэ ­малъхъэрэ. Гъунэгъухэр.

Хатшепсут ди эрэм и пэкIэ 1504 - 1482 гъэхэм Мысырым щыпсэуа, пащтыхьыгъуэр­ илъэс куэдкIэ зезыхьа бзылъ­хугъэщ. Къыхэгъэ­щыпхъэщи, Хатшепсут и пащты­хьыгъуэм Мысырым хуабжьу зригъэужьащ, ухуэ­ныгъэ телъыджэхэр ири­гъэ­щIащ, зауэшхуэ зыбжа­нэм щытекIуащ.