Ди щIыналъэхэм
Республикэм и зыужьыныгъэр куэдкIэ елъытащ щIыналъэ къулыкъущIапIэхэм. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, хэгъэгу правительствэм иубзыху IуэхухэмкIэ жэуаплыныгъэ нэхъыбэ зи пщэ къыдэхуэр, министерствэхэм яужькIэ, щIыналъэ Iэтащхьэхэращ, ахэращ цIыхухэм нэхъ гъунэгъуу ядэлажьэри. Нобэ зэманым декIуу дэбакъуэ районхэм ящыщщ Аруан щIыналъэр. Ар зэрыгушхуэнхэр махуэ къэс къыдохъу, IуэхугъуэфIхэр щызэфIах, адрейхэми ещхьу, лъэпощхьэпо мымащIи ирохьэлIэ. Аруан щIыналъэм нобэ иIэ социально-экономикэ щытыкIэм, цIыхухэм я псэукIэм ехьэлIауэ я Iуэху зыIутым зыщыдгъэгъуэзэн мурадкIэ дэ зыхуэдгъэзащ Аруан щIыналъэ администрацэм и Iэтащхьэ Куэшей Азэмэт.
- Азэмэт, Аруан щIыналъэм и социально-экономикэ щытыкIэм, IэнатIэ зэмылIэужьыгъуэхэм я зыужьыкIэм ущытепсэлъыхькIэ, шэч хэмылъу, УФ-м и Президент Путин Владимир 2012 гъэм къыдигъэкIа Накъыгъэ унафэхэм я гугъу умыщIынкIэ Iэмал иIэкъым. Илъэсиблым къриубыдэу а Iуэхум зэхъуэкIыныгъэфI куэд къыпэкIуащ къэралым, республикэм я дежкIэ. Сыт хуэдэ сэбэпынагъ къыщахьа фи щIыналъэм а унафэхэм, дауэ гъэзэщIа щыхъурэ?
- УФ-м и Президентым и Накъыгъэ унафэхэр апхуэдизкIэ куэдщ, купщIафIэщи, зы илъэс е пIалъэ кIэщI гуэркIэ пхуэгъэзэщIэну щыткъым. Абы хыхьэ программэ куэд ди щIыналъэм къыщыдгъэсэбэпащ икIи зыужьыныгъэ къыпэкIуащ. Иджыпсту зиужь дитхэм я гугъу пщIымэ, ар «Къалэ кIуэцIыр зыхуей хуэгъэзэн» программэращи, паркхэр, пщIантIэхэр, скверхэр идогъэфIакIуэ.
ГъуэгущIэ ухуэныр е зыхуей хуэгъэзэжыныр лэжьыгъэшхуэщ дэтхэнэ щIыналъэм и дежкIи. Абы и лъэныкъуэкIэ зэман кIыхькIэ дэ дызэрыхуейм хуэдэу шэщIауэ делэжьыфакъым. ДригуфIэу къыхэзгъэщыфынущ иджыблагъэ гъуэгум тедгъэкIуэдэну сом мелуан 25-рэ къызэрыдатар. Апхуэдэ зэи къэмыхъуауэ, республикэм и IэтащхьэщIэм къыдэкIуащ ар. Ар куэд хьэмэрэ мащIэ, жыпIэмэ, ди щIыналъэм и гъуэгу фондыр зэрыщыту къапщтэмэ, сом мелуан 12 хъууэ аращ. Абы щыщу сом мин 300, 400, мелуаным нэблагъэ зы илъэсым зы къуажэм хухэтхыфу, къалэм сом мелуаниплIым нэблагъэ къылъысу арат. Ар хуабжьу мащIэщ гъуэгу иризэбгъэпэщыжыну, уеблэмэ кумблъэмбхэр ирибдыжыну къомэщIэкIынущ. НобэкIэ гъуэгу хъарзынэхэр тетлъхьащ, дауи, иджыри диIэщ дызэлэжьын, ауэ нэхъыщхьэр япэ идгъэщащ, адрей къэнахэми и чэзум дыхунэсынущ.
Нарткъалэ Ерчэным и цIэр зезыхьэ и уэрамым иджырей технологиехэм я мардэкIэ тетлъхьа асфальтыр бетон зыхэлъым хуэдэщ. Ар сэ си жэрдэмщ, си лэжьэгъухэм къыздаIыгъри, гъуэгу зэгъэпэща япэу тщIащ. Абы уеувалIэу къыумытIмэ, нэхъ мащIэ дыдэу илъэси 10-кIэ къэхъеинукъым, кумби хъунукъым. КъищынэмыщIауэ, уэрамитхум тетлъхьащ, къалэкур зыхуей хуэдгъэзауэ жыпIэ хъунущ. А программэмкIэ иджыри илъэс зыбжанэкIэ дылэжьамэ, ди гъуэгу псори зэдгъэпэщыжыфынут.
2024 гъэ пщIондэ дгъэзэщIэну программэхэм ящыщщ цIыху зекIуапIэхэмрэ пщIантIэхэмрэ зыхуей хуэгъэзэныр. Нэгъабэ къат куэду зэтет унэхэм я пщIантIэ 24-рэ, мы гъэм 25-рэ зэIузэпэщ тщIащ. А псори цIыхухэм я псэукIэр егъэфIэкIуэным теухуэжауэ аращи, ди жылагъуэр къытхуэарэзыщ.
Нэхъ жыджэру, купщIафIэу къытхуэгъэсэбэп программэхэм ящыщу къыхэзгъэщынущ мэкъумэш IэнатIэм ехьэлIахэр. Иджырей хьэрычэтыщIэхэм Iэмал куэд яIэщ щхьэж хузэфIэкI лэжьыгъэр къыхихыу, абы зригъэужьыну. Абы папщIэ дадоIэпыкъу, чэнджэщ ядот, дэфтэрхэр гъэхьэзырынымкIэ сэбэп дахуохъу.
- Социальнэ IэнатIэр куэд къызэщIэзыубыдэщ икIи цIыхубэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэщ. НобэкIэ абы фи щIыналъэм зэрызыщиужьым и гугъу уэзгъэщIынут, щэнхабзэ, медицинэ, егъэджэныгъэ я лъэныкъуэкIэ.
- IэнатIэхэр зырызу къапщтэмэ, медицинэмкIэ щыщIэныгъэшхуэ диIэу схужыIэнукъым. Иджы узыншагъэр хъумэнымкIэ министру ягъэува Къалэбатэ Рустам ЦРБ-м и унафэщIу щыщытам хуабжьу иригъэфIэкIуащ район сымаджэщыр, ди республикэм и мызакъуэу, Ингушым, Шэшэным къикIыурэ зыщагъэхъуж. Иджыпсту дохутыр нэхъыщхьэр ХьэщIэлI ФатIимэщи, хъарзынэу а Iуэхум пещэ, жылагъуэр хуэарэзыщ дохутырхэми, къыхуащIэ IуэхутхьэбзэхэмкIи.
Егъэджэныгъэм и лъэныкъуэкIэ, сригушхуэу къыхэзгъэщыну сыхуейщ Нарткъалэ и 1-нэ лицейр. Ар ди щIыналъэми, республикэр зэрыщыту къатщтэми, я хъугъуэфIыгъуэу жыпIэ хъунущ, унэр зэрыщIэм къыдэкIуэу, иджырей технологие нэхъыфIхэмкIэ къызэгъэпэщащи. ЖыпIэнуракъэ, апхуэдэ школ КъБР-м зэкIэ иткъым. И проектымкIэ ещхьщ Налшык къалэ дэт 32-нэ курыт школым, ауэ зэрызэщIэузэдар иджырей мардэхэм йозагъэ. Абы къыпэщытщ Физкультурэ-узыншагъэр щрагъэфIакIуэ IуэхущIапIэр. Ари апхуэдабзэу къызыхуэтыншэу зэгъэпэщащ, ныбжьыщIэхэр яфIэфIу псы гуэным къокIуэ.
Псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, дэ ди къарукIэ Шытхьэлэ сабий гъэсапIэ къыщызэдгъэпэщащ, зэи ямыIауэ. Къуажэ администрацэр клубыщIэм щIэдгъэтIысхьэри, сабий садыр а унэм къыщызэIутхащ. 2016 гъэ лъандэрэ а къуажэм иIэщ нэхъ цIыкIухэр зрашалIэ.
ДяпэкIэ зиужь дихьэн хуейхэм ящыщщ Нарткъалэ курыт школыщIэ щыухуэныр. Иджыпсту 4-нэ курыт еджапIэр зыщIэсыр нэхъапэм Консерв заводым и хьэщIэщу щыта унэрщ, зыкIи абы хуэмыгъэпсауэ. Егъэлеяуэ хуэмыщIащ. Ауэ иджы щIы хухэтхащ, зэрытщIын программэми дыхыхьащ.
Джэрмэншык дэт сабий гъэсапIэр къуажэм къецIыкIуэкIырти, абы къыпыдощIыхь сабий 40 зыщIэхуэн хуэдиз. Нарткъали сабий 60 зыщIэхуэн яслъэ щыдоухуэ. Иджыри 5-нэ курыт школым и гъунэгъуу зы сабий гъэсапIэ щыдухуэнущ. Илъэси 3-7 ныбжьым ит цIыкIухэр зыри къэмынэу сабий гъэсапIэхэм яшэ, ауэ илъэсым щегъэжьауэ 3-м нэс сабий 367-рэ диIэщ. Абыхэм папщIэ мы гъэм цIыкIуи 100 зыщIэхуэн яслъэхэр къызэIутхыну ди мурадщ. Мыдрейуэ унащхьэ, щхьэгъубжэ, лъэгу, унэлъащIэ яхузэхъуэкIын хуейуэ школхэр диIэщи, ар зэи зэпымыу лэжьыгъэщ.
Ди щIыналъэм ит курыт школхэм факультативу хэдгъэхьащ «Национальная этика» дерсыр. Абы ныбжьыщIэхэр адыгэ хабзэм щыхуагъасэ, цIыху хэтыкIэ ирагъащIэ, зыIыгъыкIэ, псэлъэкIэ, къызыхэкIам хуэфащэу щытыныр бгъэдалъхьэ. Гъэ еджэгъуэр иуха нэужь, абы щызрагъэщIа псори утыку къыщрахьэ «Этносфера» фестивалым. Мыбы мыхьэнэшхуэ иIэщ, сыту жыпIэмэ, дэ къыдэкIуэтей щIэблэм щIэныгъэ бгъэдэтлъхьэкIэ зэфIэкIыркъым, атIэ гъэсэныгъи хабзи яхэтлъхьэн хуейщ.
Щэнхабзэ IуэхущIапIэхэми ди нэIэ ятетщ. Илъэси 5-м щIигъуауэ «Къуажэм ЩэнхабзэмкIэ и унэ» программэм дызэрыхэтым и фIыщIэкIэ, зэи ямыIауэ Псыгуэнсу ЩэнхабзэмкIэ унэ щыдухуащ, Шэрэдж Ищхъэрэм илъэс 20 лъандэрэ мылажьэ и клубыр зэдгъэпэщыжащ, Старэ Шэрэджым иджыпсту дыдощIыхь, Аруаным ЩэнхабзэмкIэ и унэри зэрагъэпэщыжу лэжьыгъэхэр щекIуэкIащ. Иджыри къытхуэнащ Джэрмэншыч, Чёрнэ Речкэ, Къэхъун къуажэхэм ЩэнхабзэмкIэ унэхэр щызэдгъэпэщыну. Къэхъун дэтыр етIанэгъэ къэдгъэщIэрэщIэжыну ди мурадщ, ар хуабжьу унэшхуэщ, аращ иджы къыщIэсар.
УзыщыгуфIыкIынщ щIэуэ къызэIутхыжа Уардэунэхэм сабий куэд къызэрырашалIэр, Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэ куэд зэрыщекIуэкIыр.
- Аруан щIыналъэм нобэкIэ щыIэ гугъуехьхэр, гулъытэ нэхъыбэ зыхуэщIыпхъэу уэ къэплъытэхэр, цIыхухэр нэхъ зыгъэпIейтейхэр сыт хуэдэ, Азэмэт?
- Ар псэупIэм ехьэлIарауэ жыпIэ хъунущ. Къапщтэмэ, псэупIэ зимыIэхэр чэзум дгъэуву фIэкIа, ар псынщIэу кIуатэу схужыIэнукъым.
ЕтIуанэу къыхэзгъэщынущ лэжьыгъэ IэнатIэ зэрыщымыIэр. Абы и лъэныкъуэкIэ хэкIыпIэу щыIэр мэкъумэш IэнатIэрщ. Нобэ ар, фIыми Iейми, зэманым къигъэлъэгъуэнщ, щIым телэжьыхьыну хуейуэ зыкъытхуэзыгъазэ псоми щIы Iыхьэ ядот. Къуажэ къэс а щытыкIэр щызэщхькъым. Къапщтэмэ, дэ апхуэдэ щIы куэд зиIэ щIыналъэхэм дащыщкъым. ЦIыху 74 000-рэ зэрыс щIыналъэм щIы гектар 16.400-рэ диIэу аращ. ЩIыр дыщимащIэкIэ, фейдэ нэхъыбэ къызыпэкIуэнщ хэсэн хуейр. Псалъэм папщIэ, нартыху гектарым сом мин 35-рэ фейдэуэ къыхахыу аращ, ари къайхъулIамэ. Ауэ хадэхэкI зы гектарым трасэмэ, сом мин 200 нэхъ мащIэ дыдэу къыщIах. Зы унагъуэм щIы гектар 1,5-рэ иIэрэ абы хадэхэкI трищIэмэ, нэхъ мащIэ дыдэу сом мин 200 - 300 къыщIех, ар сом мин 700-м щынэси щыIэщ.
- ЩIыналъэ бюджетым и гугъу пщIымэ, сыт абы и хэхъуэр нэхъыбэу къызыпэкIуэр?
- Ди бюджетыр зэрызэхэлъыр щIым техуэ бэджэнд уасэмрэ налогымрэщ. Ди мылъкур сытым дежи зэрыхэдгъэхъуэным иужь дитщ, ар школхэм, садхэм нэхъ тыдогъэкIуадэ. ДяпэкIэ дызэлэжьын, зэдгъэзэхуэн хуей куэд щыIэщ. Ауэ бэджэнд уасэмрэ налогымрэ занщIэу хэдгъахъуэ хъунукъым, цIыхухэм яхуэгъэкъаруунукъыми. СызэреплъымкIэ, а къыхэтхыр къэмынэIауэ зэхуэтхьэсыфу щытамэ, ди Iуэхур нэхъ дэкIынут.
- Азэмэт, щIыналъэ Iэтащхьэм и къалэн нэхъыщхьэхэм ящыщ зыуэ къэплъытэ хъунущ щIыпIэм щыпсэу цIыхухэм яхуэзэныр, я гурыгъу-гурыщIэхэм щIэдэIуныр, зыхуэныкъуэхэмкIэ ядэIэпыкъуныр. Уэ цIыхухэм уазэрыпыщIар дауэ зэтеубла хъуа?
- Илъэсихым нэблэгъауэ сыпэрытщ сэ мы къулыкъум. СыкъыщыкIуа махуэм щегъэжьауэ нэгъуэщIу згъэпсащ цIыхухэм ядэлэжьэныр. Нэхъапэм тхьэмадэр цIыхухэм щахуэзэ зы махуэ хэха иIамэ, ар сэ Iусхащ. Сэ сыкъыщалъхуар мы щIыпIэращ, сыщыпсэур Нарткъалэщ. Аращи, IуэхукIэ къысхуей псори сыт хуэдэ махуэми къакIуэ хъунущ. Нэхъапэхэм пщэдджыжьым цIыху 15 хуэдиз щыту сыкъэсырт. Псоми къызжаIэт ар схуэмыгъэкъарууну, сыщылэжьэн зэман къысхудэмыхуэну. Ауэ, дауэ мыхъуами, а Iуэху бгъэдыхьэкIэр сэ зыхэзнакъым. Иджыпстуи хэт хуейми къыщIохьэ си деж.
Си деж къакIуэхэм, си къару къихьынумэ, садоIэпыкъу, сэбэп сымыхъуфынумэ, абы и щхьэусыгъуэмрэ зыхэт гугъуехьым и хэкIыпIэ хъунумрэ гурызогъаIуэ. Сэ слъэкIыу, хабзэм къизагъэу, си Iэ къызыпекIуэкI яхуэзмыщIэу щIэзгъэкIыжынукъым, мыбдеж щызэфIэмыкIрэ, здэкIуэн хуейм дунэтIынущ.
- Езыхэр къыщIыхьэ-щIэкIыжу зэрыщытым нэмыщI, иджырей зэманым Iэмалыншэ хъуа социальнэ сетхэм напэкIуэцIхэр ущиIэщ, псалъэм къыдэкIуэу жыпIэмэ, сэ сыкIэлъоплъ Инстаграмыр жыджэру къызэрыбгъэсэбэпым. Къуажэхэм къикI цIыхухэм, къыпхуэтхэхэм я лъэIухэм къагъэлъагъуэ хъунщ уэ уи унафэ щIэт жылэ Iэтащхьэхэм я лэжьыгъэр зыхуэдэри. НобэкIэ арэзы укъищIрэ фи щIыналъэм хыхьэ къуажэхэм я унафэщIхэм я лэжьыгъэм?
- Сэ зы хабзэ згъэувауэ абы дытетщ. Къуажэдэсым гукъеуэ, гугъуехь, гуныкъуэгъуэ гуэр иIэу къуажэ тхьэмадэм деж кIуамэ, езым хузэфIэмыкIрэ - си деж къэкIуэн хуейщ. Дэтхэнэ къуажэ унафэщIри быдэу къыпыщIауэ щытын хуейщ администрацэм и къудамэхэм. Район администрацэм и къалэн нэхъыщхьэр аращ - къуажэм дэлъ лэжьыгъэр къызэгъэпэщынырщ.
Къуажэ нэхъ ини, жылэ нэхъ цIыкIуи диIэщ. Ауэ я инагъ-цIыкIуагъым елъытакъым дэлъ гугъуехьыр. ЦIыху псоми я гуныкъуэгъуэхэр зэхуэдэщ.
Инстаграмри, адрей социальнэ напэкIуэцIхэри къапщтэмэ, ди лэжьыгъэмкIэ хуабжьу сэбэп къытхуохъу. ЦIыху куэд къытхуотхэ, сэ а псоми соджэ, си дэIэпыкъуэгъухэм жэуап иратыж, Iуэхухэр нэхъ псынщIэу зэфIах.
- Упсэу, Азэмэт, зэман къызэрытхуэбгъуэтам папщIэ. Фи мурад Тхьэм къывигъэхъулIэ.
