Хъуэткъуэ Самир и «Открытие Черкесии» тхылъыр къыдэкIащ
МЕЙКЪУАПЭ дэт «Полиграф-юг» тхылъ тедзапIэм иджыблагъэ къыщыдэкIащ тхыдэдж щIэныгъэлI Хъуэткъуэ Самир и IэдакъэщIэкIыу «Шэрджэсейр къызэрацIыхуар» тхылъышхуэр. XIV-XIX лIэщIыгъуэхэм я зэхуакум къриубыдэ тхыдэ пасэри XX сэтей къэхъуа къэхутэныгъэщIэхэри и тегъэщIапIэу, щIэныгъэлIым зи дыгъуасэр лIэщIыгъуиблым нэблагъэ Шэрджэсейм и гъунапкъэхэм зэрызахъуэжамрэ абы щхьэусыгъуэ хуэхъуа къэхъукъащIэхэмрэ дакIэлъегъэплъ.
Тхылъым пэублэ хуэзытха, «ЩIэин» фондым и унафэщI Жэмыфэ Гъазий къыхегъэщ ар, и фIэщыгъэм щегъэжьауэ, иджыри къэс утыку имылъа бгъэдыхьэкIэщIэм зэрытещIыхьар. «Тхылъым «Шэрджэсейр къызэрацIыхуар» цIэ игъуэтащ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, пэж дыдэу Шэрджэсейр нобэми ямыцIыху къэралщ, 1864 гъэм дунейм тебзэхыкIауэ, - етх Гъазий. - Совет зэманым адыгэ лъэпкъым ифI зыхэлъ Iуэху щхьэпэ куэд къызэриIэтари зыщыдмыгъэгъупщэу, гу лъыттапхъэщ а лъэхъэнэм и тхыдэтххэр адыгэ Iуэхум хэчыхьауэ фIэкIа зэрытемыпсэлъыхьам. Лъэныкъуэ куэдкIэ узэхуеплъмэ, Шэрджэсейр етIощIанэ лIэщIыгъуэм и тхыдэ щIэныгъэлIхэм яIэщIэхуа къэралу пхужыIэнущ. Шэрджэсхэм къатепщIыкIыжа лъэпкъхэм фIэщыгъиплI зэрахьэ: адыгейхэр, къэбэрдейхэр, шэрджэсхэр, шапсыгъхэр. Ахэр щыпсэу щIыпIэхэр щIыналъихым игуэшащ. Абы къыхэкIыу, тхыдэ лэжьыгъэхэри Адыгейм, Къэрэшей-Шэрджэсым, Къэбэрдей-Балъкъэрым щхьэхуэ-щхьэхуэу ятеухуат. Кавказым и тхыдэр къэзыгъэлъагъуэ лэжьыгъэфI куэд къыдэкIа пэтми, абыхэм языхэзми идгъуатэркъым шэрджэсхэм я къэрал ШэрджэсейкIэ зэджэм теухуа напэкIуэцIхэр, ар лъэпкъ псом и щIыналъэу зэрыщытам хуэдэу. Шэрджэсхэм я блэкIар икъукIэ тхыдэ нэмытхыса, удэзымыхьэх тхыдэ тхьэмыщкIэущ къызэрыхэщыр апхуэдэ лэжьыгъэхэм, псом хуэмыдэу езы шэрджэс тхыдэтххэм къабгъэдэкIхэм».
Тхылъыр зи IэдакъэщIэкI Хъуэткъуэ Самир и пэублэм къыщыхегъэщ Шэрджэсей къэралыр адыгэ лъэпкъым и тхыдэ лъэхъэнэ щхьэхуэу зэрылъытапхъэр. «Адыгэ лъэпкъым пасэ дыдэу къызэфIэувэн щIидзащ. ЕтIощIанэ лIэщIыгъуэм антрополог щIэныгъэлIхэм утыку кърахьа я къэхутэныгъэхэм къызэрагъэлъагъуэмкIэ, адыгэхэр хы Курытым и Iэгъуэблагъэм зыщызыужьа балъкъан расэм и тенджыз ФIыцIэ къудамэм («понтийский тип средиземноморской балканской расы») хохьэ. Уеблэмэ щIэныгъэлI лэжьыгъэхэм къыхоувэ «адыгэ антропологическэ тип» фIэщыгъэр. Куэдрэ къэхъуркъым дызэрыт зэманым щыпсэу лъэпкъым и цIэр пасэрей зэманым къэунэхуа цIыху лIэужьыгъуэм зэрихьэу».
Шэрджэсейм зыплъыхьакIуэ щыIа лъахэхутэхэм я тхыгъэхэмрэ картэхэмрэ и тегъэщIапIэу, Хъуэткъуэм гупсэхуу къызэфIегъэувэж адыгэхэм монгол-тэтэрхэр къащыхыхьа лъэхъэнэри. Нэхъ пасэуи Мысырым тепщэу щыщыта адыгэ сулътIанхэм ятетхыхьа щIэныгъэлIым мы тхылъым абыхэм хэкум щызэрахьэу щыта лъэпкъ унэцIэхэм я цIэ къыщреIуэ.
Нэхъ гъэщIэгъуэну тхылъым итхэм язщ «КъухьэпIэ Шэрджэсейм щыIэ къэбэрдей къуажэхэр» Iыхьэр. Иужьрей къэхутэныгъэ лэжьыгъэхэм ириплъэурэ, Хъуэткъуэм гу лъетэ Шэрджэсеймрэ Къэбэрдеймрэ щIыкIэ зэпэIэщIэ зыщIа щхьэусыгъуэми: «КъухьэпIэ Къэбэрдейм ищIхэр пача нэужь, тIукIэ зи инагъыр хэщIа Къэбэрдейр КъухьэпIэ Шэрджэсейм пэIэщIэ хъури, зыуэ щыта шэрджэс хэкур зэпыуда хъуащ». Самир къехь ар зи IуэхущIафэ Ермолов Алексей а Iуэхугъуэм зэрытепсэлъыхь щIыкIэр: «Ермоловым зы псалъэкIи и унафэщIхэм ялъигъэIэсакъым иубыда щIыналъэ Iыхьэр адыгэпщхэм яйуэ зэрыщытари, а щIыпIэм къэбэрдейхэмрэ абазэхэмрэ зэрыщыпсэуари: хабзэншагъэ ищIам куэд мыхъуж къэбэрдей жылагъуэр гугъу ирамыгъэхьыщэу мащIэу зэхагъэкIуэта хуэдэущ зэрытепсэлъыхьыр».
Хъыбар фэдгъащIэ щIыкIэу къэтхь пычыгъуэ кIэщIхэмкIэ фи фIэщ тщIыну дыхуейт картэжьхэмрэ щIыпIэм и пасэрей сурэтхэмрэ куэду зэрыт, тщыгъупщэжа щIыпIэцIэхэр дэзыгъэцIыхуж, тхыдэми еплъыкIэ купщIафIэкIэ бгъэдыхьэ Хъуэткъуэм и IэдакъэщIэкIыр зи блэкIар къызыфIэIуэху дэтхэнэ тхылъеджэри дэзыхьэхын щIэныгъэ лэжьыгъэ щхьэпэу зэрыщытыр.
ЧЭРИМ Марианнэ.
Зеич лантIэ
Зеич лантIэу гъэшыгъуафIэ,
Си адыгэ хэку.
Хэку гъэфIэну сиIэ закъуэ,
Си адыгэ хэку.
Зи щIасэгъухэр зи жагъуэгъум,
Си адыгэ хэку,
Хигъэгъуащэу зи мыхабзэ,
Си адыгэ хэку.
Узижагъуэр псым хрепкIэ,
Си адыгэ хэку,
КIэлъыхэпкIэри епкIыхыу,
Си адыгэ хэку.
Уи жьэгу мафIэ щыужьыхым,
Си адыгэ хэку,
Дэп жьэражьэ сыпхуэхъункъэ,
Си адыгэ хэку.
Къурш псы уэру сыкъехуэхми,
Си адыгэ хэку,
Пшахъуэ налъи пщыщ исхакъым,
Си адыгэ хэку.
Зы уIэгъэ уэ къыптехуэм,
Си адыгэ хэку,
УIэгъищэу зыхызощIэ,
Си адыгэ хэку.
Дыщэ шууэ уищI сихьэжым,
Си адыгэ хэку,
Сэламыхьу сыныпхуокIуэ,
Си адыгэ хэку.
КIыщокъуэ Алим.
***
Ридадэ
И Iэпщэм бащэкIэ щыгугъырт.
И бийр къиIэтти иуплIэнщIт.
Ныхуигъэщхъщхът и пщэ гурыгъри,
Ридадэ и псэм «зиузэщIт».
Къарур лъэщэху плъэкъуащ Ридадэ:
ГъущIымэр и Iум къыщиуам,
Щэхурыпхъуэу къеуэри бий уэдыр -
Ридадэ и пщэм лъыр къиуат.
Ридадэ щэхущ. Ридадэ малIэ.
Хузэгуоудри игу плъэкъуам -
Къритхъыжынут емылIалIэу,
И IитIым языр хуэIэтам.
Нып кIапэу къеIэтыж и напIэр,
Елъагъу: и бий къызэщIэплъам
Косог нэщхъейхэм я насыпыр
ЩегъэпщкIу Iэгъуапэ лъым хэлъам.
Бещтокъуэ Хьэбас.
***
Адыгэ мамлюкхэр
Адыгэ мамлюкхэ,
Адыгэ мамлюкхэ,
Хэт фрилIыкIуэ,
Хэт фрилIыфIхэ?
Зэман кIэгъуасэм ищта кIыфIыгъэм
Фи нэхэр лыду солъагъу къыхэщу.
Фи нэхужьыбэм къурш хызолъагъуэ,
Фэ фи нэджыджхэр къуршыбгъэ сфIощIыр.
Адыгэ мамлюкхэ,
Адыгэ мамлюкхэ,
Хэт фрилIыкIуэт,
Хэт фрилIыфIхэт,
КуцI хужьу къуршхэр ди бийм щалъагъум,
КъыщебгъэрыкIуэм ди адэжь лъахэм,
ЛIы щхьэмыгъазэхэр дэнэ фыщыIэт?
КъагъаскIэу къырхэр, бийхэр лъэщыIуэт.
Мысыр хэку жыжьэм и сулътIаныдзэм
Ди щIалэ хахуэхэр щхьэ фрипашэт?
Фи пащтыхьыгъуэри сытым и щIысыт,
Фи адэжь хэкур фыщимыIэжым.
Адыгэ мамлюкхэ,
Адыгэ мамлюкхэ,
Хэт фрилIыкIуэ,
Хэт фрилIыфIхэ?
КъызэпхоIукIыр фи макъхэр щэхуу
ЛIэщIыгъуэ кIыфIхэм, лIэщIыгъуэ кIыхьхэм:
«Бэгъдад бэзэрхэм дэ дыщащэну
Драш хы ФIыцIэм, къыдэмыупщIыххэу.
Ди гум щыщIари дэнэ щыфщIэну
Хьэпшып пэлъытэу дэ сабий цIыкIухэм.
ЛIыгъэ зыхэлъхэм дэ дыкъалъхуати,
Ди гур гугъуехьым икъутэфакъым.
СулътIан щхьэхуещэми тхуэдэ игъуэту
Я пашэу и дзэхэм дигъэувакъым.
Ди лIыгъэм къихьри, дыкъэралыгъуэу
Дэ илъэс куэдкIэ дафIэпсэуакъэ.
ЦIэрыIуэщ ноби щыщ куэд къытщIэхъуэм,
Зэрыадыгэр ягъэгъуэщакъым…»
Адыгэ мамлюкхэ,
Адыгэ мамлюкхэ,
Мы си жэщ ныкъуэм
Фэ фрилIыкIуэщ.
Фи нэ нэщхъейхэр кIыфIым къыхощыр,
Си нэгу щIэмыкIыу, си гум зэпхыкIыу.
Фи нэхужьыбэм къуршхэр къытощыр,
КъысфIощI къуршыбгъэу сэ фи нэджыджхэр…
