Дэтщ Черкесск къалэм Къалмыкъ Юрэ и фэеплъ сын.
Сурэтыр Къарей Элинэ трихащ.
УШЁЛ из жизни Юрий Хамзатович Калмыков - видный ученый-юрист и государственный деятель, человек высших принципов, мужественной гражданственности и светлой души.
Воспитанник известной ленинградской школы цивилистов, он многие годы всецело отдавал себя любимой науке и подготовке юристов в Саратовском юридическом институте. В сообществе ученых широко известны его научные труды. Его ученики работают по всей стране.
В конце восьмидесятых годов из академической среды профессор Ю. X. Калмыков был вовлечен в самую гущу политической жизни. Как председатель Комитета по законодательству Верховного Совета СССР он вел огромную работу по обновлению законодательства, укреплению начал правового государства, вкладывая в этот труд высокий профессионализм. Многие из фундаментальных демократических законодательных актов прошли через ум и сердце Юрия Хамзатовича. Всю страсть ученого он вкладывал в свою родную стихию - гражданское законодательство. Сначала это были Основы гражданского законодательства и другие законодательные акты рыночной экономики. Затем это стал новый Гражданский кодекс Российской Федерации, одним из основных авторов которого был он.
В качестве заместителя председателя Совета исследовательского центра частного права при Президенте Российской Федерации, где разрабатывался Гражданский кодекс, депутат Государственной Думы, министр юстиции Ю. X. Калмыков сделал все возможное, чтобы страна обрела свою «экономическую конституцию».
Возглавляя Министерство юстиции России, Юрий Хамзатович последовательно решал две главные задачи - законотворчества и судебной реформы, сочетая волю руководителя и мудрость ученого.
Внезапная смерть прервала взятое им на себя трудное дело подготовки юристов высшей квалификации в Российской школе частного права, ректором и ведущим профессором которой он был.
В памяти всех знавших Юрия Хамзатовича Калмыкова он останется человеком богатого природного дарования и большой доброты.
Б. Н. Ельцин, В. С. Черномырдин, С. С. Алексеев, М. И. Брагинский, В. В. Витрянский, Г. Д. Голубов, В. А. Дозорцев, В. А. Ковалев, М. А. Краснов, В. М. Лебедев, А. И. Лукьянов, А. Л. Маковский, А. Е. Себенцов, Н. Ю. Сергеева, Ю. И. Скуратов, С. В. Степашин, Е. А. Суханов, В. А. Туманов, И. Г. Цыганенко, А. Б. Чубайс, С. М. Шахрай, Б. С. Эбзеев, М. К. Юков, В. Ф. Яковлев.
«Российская газета»,
1997, 18 января
Уи фэеплъыр тхъумэнущ
ПщIэшхуэ зыхуэтщI Юрэ Хьэмзэт и къуэ! Сэ сыбзылъхугъэщи, схуэшэчыркъым уи кхъащхьэм деж сыщымыгъын. ИлъэситI и пэкIэ, 1994 гъэм мазаем и 9-м, юрист щэджащэ Кони Анатолий Федор и къуэр къызэралъхурэ илъэси 150-рэ щрикъум ирихьэлIэу уэ Москва и Колоннэ пэшышхуэм къыщызэбгъэпэщауэ щытащ абы теухуа фэеплъ зэхыхьэ. Абы щыгъуэм дэ, уэ ныбжьэгъу пэжу уиIа псоми, сыткIэ тщIэнт упсэуну къыпхуэнэжар апхуэдизу зэрымащIэ дыдэр?!
УРЫСЕЙ къэралыгъуэр хабзэмрэ хуитыныгъэмрэ я лъабжьэу ухуэным уэ къаруушхуэ епхьэлIащ, жыджэрагъышхуэ пхэлъу жэрдэмыщIэхэри утыкухэм къипхьэрт, мурадыщIэхэри уи куэдт… Абыхэм уалъэIэсынырт, ахэр зэбгъэхъулIэнырт дэ дызыпэплъэр, арщхьэкIэ ажал гущIэгъуншэм и Iэ щIыIэм уэ ди гупым утхичащ щIэхыщэу…
ЗэрыжаIэщи, цIыхушхуэхэм къащхьэщих нурыр куэдрэ маблэ, вагъуэшхуэхэм хуэдэу. Езыхэр щымыIэжми, умылъагъужми, абыхэм я нэхунэ кIапэр ЩIым иджыри куэдрэ къытредзэ. Уэ апхуэдэ нурыбэ къызыщхьэщих щэджащэхэм уащыщт. Кони и псэкупсэ щIэиныр тыхь зыхуищIар уэ пхуэдэ юрист Iэзэхэращ, пщIэшхуэ зыхуэтщI Юрэ Хьэмзэт и къуэ. Уи гъащIэ кIэщIым къриубыдэу уэ апхуэдизу куэд пхузэфIэкIащ, уи гъэсэнхэри куэдым хуэбущиящ, уи щIэныгъэ тхыгъэхэмкIэ куэд къыджепIащи, пхуэфащэ дыдэщ Урысей Фемидэм и увыпIэ нэхъ лъагэхэм ящыщ зы. Уи кхъащхьэм сыщхьэщыту Тхьэ соIуэ: Кони и цIэр зезыхьэ «ЦIыхум и хуитыныгъэр хъумэн» дунейпсо комитетым хэтхэм абы и музей къызэдгъэпэщмэ (ар мыгувэу дгъэзэщIэну ди мурадщ), абы и гъэсэн нэхъыфIхэм ящыщ уэ фэеплъ плIанэпэ хэха абы щыпхухэтхынущ, ди гум куэдрэ илъыну Къалмыкъ Юрэ!
УздэкIуэр тыншыпIэ пхухъу, ди ныбжьэгъу лъапIэ! Щхьэщэ пхудощI, зи фэеплъыр куэдрэ мыкIуэдын юрист щэджащэ. Дэ ди гум зэи уихунукъым.
ЦОРИЕВЭ Азэ,
Кони Анатолий и цIэр зезыхьэ «ЦIыхум и хуитыныгъэр хъумэн» дунейпсо комитетым къыбгъэдэкIыу.
Хэкупсэ нэсым и щапхъэ
Мы сатырхэр щыстхкIэ, си нэгум къыщIоувэ цIыхугъэ лъагэ зыхэлъа хэкупсэ нэсым и образыр - апхуэдэт Къалмыкъ Юрэ. ЩIэх-щIэхыурэ си гупсысэхэм къыхохуэ а адыгэлI щэджащэм теухуа Iуэхугъуэхэр, иIа гупсысэхэр, и дуней тетыкIар. Хьэлэмэтыракъэ, сигу къэкIыжыхукIи, абы и хьэл-щэным щыщу щIэ гуэрхэр къызэIузох, ипэкIэ гу лъызмытауэ е семыгупсысауэ…
ЛIЫГЪЭ хэлъу, къикIуэт имыщIэу, захуагъэм, пэжыгъэм дапщэщи я телъхьэу псэуащ ар. Абы и гъэсэн цIэрыIуэ Собчак Анатолий зэрыжиIауэ, Къалмыкъ Юрэ халъытэ 20-нэ лIэщIыгъуэм и юрист нэхъыфI дыдэу тхум. Бгъэдэлъ щIэныгъэмрэ зэфIиха Iуэхугъуэ инхэмкIэ ар хуагъадэ урым юрист щэджащэхэм, «правэм и лIыхъусэ» зыхужаIэу щытахэм. Къэрал лэжьакIуэшхуэр, политик Iэзэр, щIэныгъэлI иныр хъуащ хабзэхэр зэхэзыгъэува икIи занщIэу гъащIэм хэзыпщэфа юрист-цивилист. Апхуэдэ ипэкIэ зэи щыIакъым, хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, дяпэкIи ди тхыдэм къыхэхуэну къыщIэкIынукъым. Ауэ щыхъукIи, а хабзэхэм щелэжьа зэманыр къэралым и иджырей тхыдэм щыщу нэхъ гугъухэм ящыщт: совет къэралыгъуэр щызэхэщэщэжым епха зэрыхьзэрийхэмрэ урысей къэралыщIэр ухуэным къиша лъэпощхьэпо къызэрымыкIуэхэмрэ я лъэхъэнэ ткIийрт. Абы щыгъуэ екIуэкIа политикэ Iуэху фIейхэм, жылагъуэм щытепщэ хъуа гъэпцIагъэмрэ щхьэхуещагъэмрэ Къалмыкъыр пхыкIыфащ пщIэрэ щIыхьрэ иIэу, и щхьэми, къэралми, цIыхуми емыпцIыжу, хабзэм хуэпэжу. Абы и унафэм щIэту, къэралым и юрист нэхъ цIэрыIуэхэр щIыгъуу ягъэхьэзырауэ щытащ хэкум и «экономикэ конституцэкIэ» узэджэ хъуну УФ-м и Граждан кодексыр. А дэфтэрым пкърылъ купщIэшхуэмрэ лъапIэныгъэу иIэмрэ зэманми властми нэсу нахуэ иджыри къащIыфакъым, апхуэдизу абы и мыхьэнэр инщи.
Илъэсхэр блэкIыурэ, абыхэм нэхъ кIащхъэ ядэхъуащ Къалмыкъым и лIэныгъэм куэдым я гум тридзауэ щыта удыныр. ГъащIэм къыщыхъу дэтхэнэ къэхъукъащIэ къызэрымыкIуэми хуэдэу, зэманыр кIуэтэху, нэхъ наIуэ икIи нэрылъагъу мэхъу Юрэ зэфIэкIыу бгъэдэлъахэр. Абы дэлэжьахэм, гъащIэм щрихьэлIахэм къагурыIуащ а цIыху щэджащэм илэжьыфа Iуэхухэр къызэрымыкIуэу зэрыщытар. Ар щыпсэуми къыдгурыIуэрт ар, итIани и кIэм нэсу зыхэтщIэртэкъым. КъызэрыщIэкIымкIэ, езыр дунейм тету тщIымыгъужми, куэдкIэ нэхъыбэ хъуащ щыпсэум и телъхьэу щытахэм нэхърэ, Юрэ я унэтIакIуэрэ щапхъэу къэзылъытэхэр иджы. Ар ягу илъщ къэралым и цIыху куэдым, адыгэ лъэпкъым щыщу хэкурысхэми хамэ щIыпIэхэм щыIэхэми. Абы и щIэин уасэншэм куэдрэ зыхуагъэзэнущ иджырей щIэныгъэлIхэми къэкIуэну щIэблэхэми. ЦIыхубэм къахуигъэна а хъугъуэфIыгъуэм дэтхэнэми къыщигъуэтынущ къилъыхъуэ упщIэм и жэуап купщIафIэ, зыгъэпIейтей Iуэхугъуэм и хэкIыпIэ, иригъэкIуэкI къэхутэныгъэхэм гъуазэ щыхуэхъун.
Сэ си насыпти, Къалмыкъ Юрэ фIыуэ зыцIыхуахэм, дэлэжьахэм, ныбжьэгъуфIу зиIахэм, и гузэвэгъуэри и гуфIэгъуэри дигуэшу бгъэдэтахэм сащыщащ. Апхуэдэуи си насыпыншагъэт, къуэш пэлъытэу сиIа апхуэдэ ныбжьэгъуфIыр пасэу зэрысфIэкIуэдар, егъэджакIуэу, унэтIакIуэу дапщэщи къэслъытэу щыта нэхъыжьыфIыр зэрысIэщIэкIар… Ар дунейм ехыжри, си хьэл-щэнкIэ нэхъ сызыхуэныкъуэхэри симыIэж хъуащ: зэпIэзэрытыныгъэр, зэIуплъынымрэ шыIэныгъэмрэ япэ иту, губжьрэ ткIиягъ ямылейрэ хэмылъу Iуэхугъуэхэм, къэхъукъащIэ зэмылIэужьыгъуэхэм кIуэцIрыплъыным сыхуэзыущиин. ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 90 гъэхэм екIуэкIа зэрыхьзэрийхэм дыздыхэтым абы куэдрэ къызжиIэрт: «Юрэ, уи пщтырагъыр тIэкIу бгъэмэщIатэмэ…» Апхуэдэхэм деж сэри мыпхуэдэ жэуап естыжырт: «Апхуэдэу сыщытыфтэмэ, Къалмыкъ Юрэ етIуанэ сыхъуну Iэмал сиIэнти…» ЗэрыхъукIэ, зэрысхузэфIэкIкIэ дапщэщи сыхущIэкъурт къысхуищI дагъуэхэр зыхэзныну - абы и дэтхэнэ псалъэри ди дежкIэ дыкъызэрыщ гъуджэ къабзэм хуэдэт. Апхуэдэ дерс купщIафIэхэр куэдрэ къыдитырт абы. Аращ Нало Заур Къалмыкъым щхьэкIэ «бегъымбар пэлъытэщ ар» щIыжиIар.
Езым иIэ пщIэшхуэм щыщ дэри къытлъигъэсыну хуейт Юрэ, езыр зытет лъагапIэри къытхуигъэфащэрт. Абы зэ нэхъ мыхъуми хуэза, гъунэгъуу епсэлъылIа цIыхур пабгъэрт иджыри абы IущIэну. Малъхъэдисым хуэдэу, зы къару телъыджэ гуэрым ар уи гупсысэм къыхинэрт, IэщIыб умыщIыфу. ЦIыху къызэрыгуэкIыу, пэжымрэ захуагъэмрэ и гъуазэу гъащIэм хэт ди ныбжьэгъуфIым зыкъыфIэщIыжын е зыгъэщIэгъуэн жыхуэпIэхэр и пщIыхьи къыхэхуэртэкъым. Зыгуэрым IуэхукIэ зыкъыхуигъэза нэужь, абы и дежкIэ нэхъыщхьэр къелъэIур имыгъэщIэхъуу абы игу зэригъэзэгъэнырт - езыр и щхьэ зэи егупсысыртэкъым. СампIэимыхьэу щымыт, зыкъыхэзыгъэпIиикIыну хущIэмыкъу апхуэдэ цIыху губзыгъэхэр, зэрыхабзэщи, тхыдэм езым къыхехри гъащIэм и утыкум кърешэ, ахэр зэрыщэджащэр псоми наIуэ ящищIын папщIэ.
Апхуэдэу къалэнышхуэхэр и пщэ къыдэхуауэ щытащ Къалмыкъ Юрэ. Ахэр тэрэзу зэфIигъэкIащ, бгъэдэлъа акъылыфIагъэмрэ щIэныгъэ куумрэ, зэпIэзэрытыныгъэмрэ гупсысэ шэщIамрэ я фIыгъэкIэ.
ЩЭНЫБЭ Юрэ,
юрист,
Дунейпсо университет зэIухам (США, Калифорние) социологиемкIэ и доктор, Абхъаз университетым щIыхь зиIэ и профессор.
Дунейпсо Адыгэ Хасэм и япэ тхьэмадэ
1934 гъэм щIышылэм и 1-м - Кавказ Ищхъэрэ крайм хыхьэ Шэрджэс автоном областым (иджы Къэрэшей-Шэрджэс Республикэм) щыщ Абазакт къуажэм къыщалъхуащ.
1942 - 1944 гъэхэм - Абазакт къуажэм дэт школым и еджакIуэщ.
1945 - 1949 гъэхэм - Черкесск дэт курыт школ №9-м, иужькIэ №2-м щеджащ.
1949-1952 гъэхэм - Черкесск дэт медучилищэм и студентщ. «Фельдшер» IэщIагъэр иIэу къиухащ.
1952 - 1954 гъэхэм - Калининым и цIэр зезыхьэ Ленинград юридическэ институтым и студентщ.
1954 - 1957 гъэхэм - Ждановым и цIэр зезыхьэ Ленинград къэрал университетым и юридическэ факультетым и студентщ.
1957 гъэм и мэкъуауэгъуэм - Ждановым и цIэр зезыхьэ Ленинград къэрал университетыр къиухащ, «юрист» квалификацэр, «правоведение» IэщIагъэр иIэу.
1957 - 1959 гъэхэм - Ставрополь крайм хыхьэ Къэрэшей-Шэрджэс автоном областым и Хьэбэз районым и цIыхубэ судыщIэщ.
1959 - 1962 гъэхэм - Курский и цIэр зезыхьэ Саратов юридическэ институтым и аспирантщ.
1962 - 1989 гъэхэм - Курский и цIэр зезыхьэ Саратов юридическэ институтым граждан хуитыныгъэмкIэ и кафедрэм и ассистентщ, егъэджакIуэ нэхъыжьщ, доцентщ, иужькIэ абы и унафэщIщ, и профессорщ.
1963 гъэм и дыгъэгъазэм - кандидат диссертацэр щыпхигъэкIащ Харьков юридическэ институтым икIи «юридическэ щIэныгъэхэм я кандидат» цIэр къыфIащащ.
1970 гъэм - «Псэ хьэлэл лэжьыгъэм папщIэ» медалыр къратащ.
1970 гъэм и жэпуэгъуэм - доктор диссертацэр щыпхигъэкIащ Харьков юридическэ институтым икIи «юридическэ щIэныгъэхэм я доктор» цIэр къыфIащащ.
1986 гъэм и мэлыжьыхьым - «Лэжьыгъэм и ветеран» медалыр къратащ.
1989 - 1992 гъэхэм - СССР-м и цIыхубэ депутатщ.
1991 - 1993 гъэхэм - Дунейпсо Адыгэ Хасэм и тхьэмадэщ.
1992 - 1993 гъэхэм - Уней хуитыныгъэмкIэ къэхутэныгъэ центрым и советым и унафэщIым и къуэдзэщ.
1992 гъэм - Къэбэрдей лъэпкъым и конгрессым и унафэщIщ.
1993 гъэм и шыщхьэуIум - 1994 гъэм и дыгъэгъазэм - Урысей Федерацэм юстицэмкIэ и министрщ.
1994 гъэм дыгъэгъазэм къыщыщIэдзауэ - Урысей Федерацэм и Къэрал Думэм и депутатщ.
1994 гъэм - «Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и юрист» цIэ лъапIэр къыфIащащ.
1995 гъэм и накъыгъэм къыщыщIэдзауэ - Дунейпсо Адыгэ Хасэм и тхьэмадэщ.
1995 гъэм и дыгъэгъазэм къыщыщIэдзауэ - Уней хуитыныгъэмкIэ Урысей еджапIэ нэхъыщхьэм и ректорщ.
1997 гъэм щIышылэм и 16-м - Минводы къалэм дунейм щехыжащ.
IэщIагъэлI щэджащэ
Къалмыкъ Юрэ Хьэмзэт и къуэм и цIэр къэралым щызэлъащIысащ ехъулIэныгъэ лъагэхэр иIэу абы иригъэкIуэкIа щIэныгъэ, политикэ Iуэхугъуэхэм я фIыщIэкIэ. Жэуаплыныгъэ лъагэ зыпылъ апхуэдэ лэжьыгъэхэм къадэкIуэу, абы игъэзэщIащ жылагъуэ Iуэху купщIафIэхэри, Адыгэ лъэпкъым и конгрессым, Дунейпсо Адыгэ Хасэм я тхьэмадэу щыту.
ЮРЭ дэзыхьэхыу щыта щIэныгъэ къэхутэныгъэхэм лъэныкъуэ куэд къызэщIаубыдэрт. Ахэр, псом япэрауэ, ехьэлIат граждан хуитыныгъэм, уней мылъкум, зэгурыIуэныгъэ зэмылIэужьыгъуэхэм, хозяйственнэ зэхущытыкIэхэм япыщIа Iуэхухэм. Къалмыкъым ахэр щызэпкъриха щIэныгъэ статьяхэм, и кандидат, доктор диссертацэхэм я пщIэмрэ я мыхьэнэмрэ ноби нэхъ лъахъшэ хъуакъым. Абыхэм япкърылъ методологие къызыхуэтыншэмрэ щыкIуэцIрыша логикэ гупсысэхэмрэ, зэрыухуа щIыкIэмрэ къыщыхьа щыхьэтлыкъхэмрэ Къалмыкъым и дэтхэнэ лэжьыгъэми лъабжьэ быдэ яхуэхъу, ахэр нэгъуэщIхэм къазэрыхэщ щхьэхуэныгъэфIщ. Апхуэдэ лэжьэкIэ мардэр хэплъагъуэрт щIэныгъэлIым и япэ къэхутэныгъэхэми аспирант лэжьыгъэхэми («Граждан хуитыныгъэхэр къызэпызыуд Iуэхугъуэхэр зэрызэхэлъыр» (1962), «Граждан хуитыныгъэхэм ятеухуауэ» (1963), нэгъуэщIхэми).
ЩIэныгъэлIым и къалэмыпэм нэхъ иужьыIуэкIэ къыпыкIа статьяхэри, монографие щхьэхуэхэри екIуу, къызыхуэтыншэу убзыхуащ, япкърылъ гупсысэ куумрэ зэхущытыкIэщIэхэм я гъуэгум а лъэхъэнэм теувауэ щыта лъэпкъ экономикэм абыхэм щаIа мыхьэнэ инымрэ я гугъу умыщIыххэми. Апхуэдэ лэжьыгъэхэм ящыщщ «Совет къэралыгъуэмрэ хуитыныгъэмрэ» щIэныгъэ журнал цIэрыIуэм къытрадзауэ щыта «Хозяйственнэ зэхущытыкIэхэр гъэтэмэмыным граждан хабзэхэм щаубыд увыпIэр» (1981), «Граждан хабзэхэмрэ абыхэм я зыужьыкIэмрэ» (1988).
А щIэныгъэлI щэджащэм иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм ящыщ зыбжанэ ятещIыхьащ унагъуэ зэхущытыкIэхэм, псэупIэхэм епха Iуэхугъуэ щхьэхуэхэм. ЩIэныгъэфI бгъэдэлъти, СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм, иужькIэ Къэрал Думэм щыхэта лъэхъэнэм Къалмыкъ Юрэ куууэ хэлэжьыхьыфащ гъащIэм и лъэныкъуэ куэдым епха хабзэхэр убзыхуным. Абыхэм я нэхъыщхьэхэм ящыщщ УФ-м и Граждан кодексым, УФ-м и Конституцэм, УФ-м и ПсэупIэ кодексым я проектхэр гъэхьэзырыным, иужькIэ ахэр къэщтэным епхауэ щыта лэжьыгъэхэр.
Сыт хуэдэ пщэрылъхэр имыIами, Къалмыкъ Юрэ дапщэщи къэнэжащ щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъ юрист-цивилисту, хабзэубзыху лэжьыгъэм хуэIэкIуэлъакIуэ IэщIагъэлI щыпкъэу. Ди къэралым и зыужьыныгъэм, и къэкIуэнум гурэ псэкIэ хуэлэжьа хэкупсэщ Къалмыкъыр. ПсэухукIэ, зы махуи къэхъуакъым абы и гум лъэпкъым, къэралым епха гупсысэхэр щимылъа.
ЯКОВЛЕВ Вениамин,
юридическэ щIэныгъэхэм я доктор, РАН-м и член-корреспондент.
Нэхъ хьэлъэж къытщохъу
Зэманым сыт хуэдэ узри игъэхъужу жаIэ нэхъыжьхэм, и благъэ-Iыхьлыхэм ящыщ гуэр пасэу дунейм ехыжамэ, цIыхум и гур фIы хуащIу. Пэжу, IэмалщIапIэншэщ ажалыр, упэувкIи, утекIуэнукъым. ИтIани щыIэщ илъэсхэм пщамыгъэгъупщэф хэщIыныгъэхэр. Ахэр щIэх-щIэхыурэ гум къыдредзеиж, псэми къелъыхъуэ. Уеблэмэ абыхэм я лIэныгъэм нэхъ куууэ зыхыуегъащIэ а цIыхум мыхьэнэуэ иIар, тфIэкIуэда фIыгъуэм и инагъыр. Апхуэдэхэм ящыщщ Къалмыкъ Юрэ Хьэмзэт и къуэр.
…1993 гъэм и щIымахуэр сигу къокIыж. Абхъазым абы щыгъуэ зауэ щекIуэкIырт, ар зэриухынуми зыкъомкIэ елъытат Кавказым ис лъэпкъхэм я къэкIуэнур. СызэригугъэмкIэ, Къалмыкъ Юрэ псом нэхърэ нэхъыфIу къыгурыIуэрт а зауэм кърикIуэнкIэ хъунур. Зы лъабжьэ, зы хабзэрэ бзыпхъэрэ зиIэ бгырыс лъэпкъыжьхэм абхъазхэр я закъуэ утыку къызэрамынэнур абы ищIэрт. УФ-м юстицэмкIэ и министру щытми, ар, псом япэрауэ, адыгэт икIи и гур, и псэр ящIэузырт зауэм и лыгъейм лажьэншэу илыпщI абхъаз сабийхэм, лIыжьхэм, фызыжьхэм, яубла куржы-абхъаз зэпэщIэтыныгъэм Кавказым и къуэ нэхъыфIхэр зэрыхэкIуадэм игъэгумэщIырт. Абы щыгъуэ Къалмыкъым лъэкI къигъэнакъым, а лъыгъажэр нэхъ псынщIэIуэу иухынымкIэ, ар кавказпсо зэрыхьзэрийм хуэкIуэным нимыгъэсу.
Абхъазхэм къытлъыса удыныр нэхъ щабэ зэрищIыным дапщэщи хущIэкъуащ Къалмыкъыр. Ар тщIыгъуащ ди лъэпкъым гузэвэгъуэр къыщытепсыхами зыузэщIыныгъэмрэ хуитыныгъэмрэ я гъуэгу мытыншым дыщытеувами. Юрэ къыдит чэнджэщхэр дапщэщи щхьэпэт, акъылышхуэ зыхэлът, абыхэм зэи ущагъэуэнутэкъым. Апхуэдэ цIыхут ар - зыхэт IуэхумкIэ жэуаплыныгъэ ткIийр зыхэзыщIэт.
ЖыпIэнурамэ, Къалмыкъ Юрэ хуэдэ политик Урысейм иIауэ сщIэркъым. Ар адрейхэм ещхьтэкъым, депутат мандатыр щиIыгъаи министр къулыкъур щигъэзэщIаи. Дунейм ехыжыным куэд имыIэжу къыдэкIауэ щыта «ГъащIэм и къэгъэшыпIэхэр» и тхылъым езым зэрыщитхыжымкIэ, къэралым и политикэр щаубзыху «пщэфIапIэм» хамэу куэдрэ зыкъыщыщыхъужырт абы. Апхуэдэу ипэжыпIэкIэ зэрыщытам щыхьэт техъуэ Iуэхугъуэ гуэрым Юрэ щытопсэлъыхьыж тхылъым и пэщIэдзэм. 1990 гъэм и мэлыжьыхьым ар яхэхуат СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм и УнафэщIу ягъэувыну зыхуагъэлъэгъуа депутатищым. Iэ Iэтыныр зэфIэкIа нэужь, наIуэ къэхъуащ Къалмыкъым нэхъыбэ и телъхьэ зэрыхъуар, арщхьэкIэ а лъэхъэнэм совет Парламентым и спикеру щыта Лукьяновым депутатхэм зыбжанэрэ Iэ яригъэIэтыжащ, езыр зыхуей кандидатурэр пхигъэкIын папщIэ. А Iуэхум щытепсэлъыхьыжкIэ, Юрэ и псалъэхэм зыри къыхэщыркъым, ар и жагъуэ хъуауэ къозыгъащIэу. Ар и щыхьэтщ абы «адрейхэм ящыщу» зыкъилъытэжу зэрыщымытам. Зэкъым икIи тIэукъым апхуэдэ гурыщIэ дыджыр абы зыхрагъэщIауэ зэрыщытар.
Хэлъа пэжагъымрэ быдагъымрэщ Къалмыкъым пщIэшхуэ Кавказым къыщыхуащIыным лъабжьэ хуэхъуар. АбыкIэ гушхуэрт бгырыс лъэпкъхэр, ар цIыхубэ депутату щыщытами, УФ-м ЮстицэмкIэ и министерствэм и пашэу щагъэувами, къэралым иригъэкIуэкI политикэ мыхъумыщIэм хэмытын щхьэкIэ, а къулыкъу лъагэр къыщигъэнами. Абы щыгъуэщ Къалмыкъ Юрэ лъэпкъпсо пашэ щыхъуар, сыту жыпIэмэ абы и зэфIэкI псори иджыт нэсу щыхуигъэпсар къызыхэкIа адыгэхэм, щалъхуа кавказ щIыналъэм щыпсэу адрей лъэпкъхэм я зыужьыныгъэмрэ зэкъуэтыныгъэмрэ.
Куэд дыдэ хузэфIэкIащ Юрэ, ауэ нэхъыбэжи хуэщIэнут, апхуэдизу гъащIэ кIэщIу щымытамэ. Языныкъуэхэми ар къалъытэрт бий шынагъуэу, арщхьэкIэ зи лъэпкъым, хэкум папщIэ гууз-лыуз зиIэхэм я дежкIэ ар гугъапIэ инт.
Къалмыкъым и пIэ иувэфын хэкупсэ иджыри къихъуакъым Кавказым. Абы къыхэкIыу дэ псоми нэхъ хьэлъэж къытщохъу а адыгэлI щэджащэр къызэрытхэмытыжыр.
АКАБЭ Нателлэ,
Абхъазым цIыхум и хуитыныгъэмрэ демократиемрэ дэIыгъынымкIэ и центрым и унафэщI.
Сыхъум къалэ
Сантьяго и аэропортым. Чили, 1990 гъэ
ГугъапIэм и дамыгъэ
Ди гъащIэм зэпIэзэрытынагъ зэрыхэмылъым, ди пщэдейр «пшагъуэу» зэрыщытым, махуэ къэс жыхуаIэм хуэдэу ди нэгу щIэкI хьэгъэщагъэмрэ щIэпхъаджагъэмрэ сащегупсыскIэ, ди къэралым и къэкIуэнум папщIэ сигу хощIри, гугъапIэ гуэрхэр къызолъыхъуэж. ИтIанэ гукъэкIыжхэм къахызогъуэтэж си гъащIэм нэхъыфIу хэлъа, гум ехуэбылIэ зэманхэр, абы лъэужь дахэ къыщызыгъэна цIыхухэр. Псом япэ си гур мажэ Къалмыкъ Юрэ и деж. «Лъэхъэнэхэр цIыхухэм къыхахыркъым, абыхэм щопсэу икIи щолIэж…» - жиIэгъат усакIуэ Кушнер Александр. Апхуэдэущ Юрэ и гъащIэр зэрырихьэкIар: зыхалъхуа лъэхъэнэм хуэфащэу псэуащ, и къару емыблэжуи абы хуэлэжьащ.
ЦIЫХУМ яхэт зэпыту цIыхум щхьэкIэ псэуащ ар. Зигурэ зи псэрэ дэтхэнэми хузэIуха адыгэлI жумартым къыпкърыкI хуабагъэмрэ гуапагъэмрэ щIэи гъуни яIэтэкъым. Дапщэщи гупсэхуу къодэIуэфынут, набдзэгубдзаплъэу къыпхущытынут, гупсысэхэм хэкIыртэкъым, хъуэпсапIэхэри и куэдт. УепсэлъылIэну тыншт - укъызэрыгурыIуэр къыбжаIэрт и нэ къабзитIым. И дыхьэшхыкIэр-щэ - абы и къарум узэщIимыщтэнкIэ Iэмал иIэтэкъым, апхуэдизу гухэхъуэт, уэрт икIи къабзэти.
Зэман хьэлэмэтт, Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ, къэхъукъащIэ къызэрымыкIуэхэмкIэ гъэнщIа лъэхъэнэт ар щыпсэуар. ЦIыхухэри сыт хуэдэт! Апхуэдизым къахэщырт Къалмыкъ Юрэ - щIэныгъэлI цIэрыIуэу, политик жыжьаплъэу, жылагъуэ лэжьакIуэшхуэу зэрыщытым къыдэкIуэу, ар гушхуэ зыкIуэцIылъ бгырыс нэст, къызыхэкIа лъэпкъым хэлъ хьэл-щэнхэм я фIыпIэ куэд зыхэлът. И IуэхущIафэхэри гупсысэхэри зыхуэунэтIар «лъабжьэфI зиIэм и щхьэкIэр мыхъумыщIэ мыхъунырт, абы къыхэкIыу щхьэж и лъэпкъ лъабжьэр, и къуэпсыр къигъэщIэрэщIэжыным гулъытэ хэха зэрыхуищIым узытегузэвыхьын лъэпкъ къишэнукъым. Абы цIыхухэр, лъэпкъхэр нэхъри зэришэлIэнущ, гъащIэмкIэ гугъапIэщIэхэр къахилъхьэнущ, шыIэныгъэрэ зэхэщIыкIрэ яIэу къигъэтэджынущ. Абы къыхэкIыу къалэн нэхъыщхьэр - лъэпкъ щэнхабзэхэр къэгъэщIэрэщIэжынырщ» («Эхо Кавказа». 1994, №1).
Къалмыкъ Юрэ «адыгэхэм я Прометей» щIыфIэсщам щхьэусыгъуэ иIэщ. Дызэрыщыгъуазэщи, алыдж мифологием и лIыхъужь Прометей тхьэхэм къафIидыгъуащ Олимп мафIэр икIи ар цIыхухэм яритащ. Абы къыхэкIыу ар бгым кIэраIулIащ икIи ух зимыIэ хьэзабым хагъэтащ: махуэ къэс абы и деж къэлъатэ бгъэшхуэм Прометей и тхьэмщIыгъур къриуIукIырт. Жэщым уIэгъэр кIыжырт, арщхьэкIэ къыкIэлъыкIуэ махуэм, аргуэрыжьти, бгъэшхуэм и лэжьыгъэм пищэрт… Апхуэдэт Къалмыкъым и гъащIэри. Абы и щхьэгъусэ Октябринэ игу къызэригъэкIыжымкIэ, абы и гъащIэр тыншу екIуэкIакъым. Захуагъэм дапщэщи и телъхьэ, хабзэм ебэкъуэныр щIэпхъаджагъэ ину къэзылъытэ, цIыхубэм яфIрэ къэралым и зэIузэпэщыгъэмрэ зи гъащIэ гъуазэ Къалмыкъым гугъуехь мымащIи ирагъэшэчакъым къыпэщIэтхэм, арщхьэкIэ Юрэ лъэкIырт абыхэм я щыуагъэр яригъэлъагъужын. Ар занщIэу къемыхъулIэми, зэман дэкIырти, гурыIуэгъуэ, нахуэ хъурт захуагъэр здэщыIэр. Шэшэн зауэр яублэну мурад щащIам, Къалмыкъым ар ядиIыгъакъым къэрал унафэщIхэм икIи иIыгъ къулыкъу лъагэм текIащ. Зэман дэкIри, Къалмыкъри щымыIэжу, наIуэ къэхъуащ ар захуэу зэрыщытар. Къэрал унафэр а лъэхъэнэм зыIэщIэлъахэр жыжьэ плъэф политикым жиIэхэм едэIуауэ щытамэ, хэт ищIэрэ, апхуэдиз цIыху лажьэншэхэм я гъащIэхэр зыхьа лъыгъажэр екIуэкIынтэкъым, нобэ ди гъащIэм къыщыхъу гуих-псэиххэм япэIэщIэ дыхъунт, Кавказ Ищхъэрэм щыпсэу цIыхухэм я гъащIэр мастэпэм фIэсым хуэдэу ирахьэкIынтэкъым.
ЦIыхубэм папщIэ псэуа Юрэ щхьэхуещагъи хэлъакъым, и къаруи и гуащIи зэи щысхьакъым. Абы бгъэдэлъ щIэныгъэ куум теухуа хъыбархэр жыжьэ Iуат. Иджыри лэжьэн щIидзагъащIэу, си ныбжьэгъу гуэрым къызжиIат Саратов дэт юридическэ институтым щIэс и пхъум адыгэ егъэджакIуэ хьэлэмэт зэриIэр. Хъыджэбзым зэрыжиIэмкIэ, ар лекцэ къыщеджэкIэ, тхылъи тхыгъи къигъэсэбэпыркъым, яригъэджри хьэлэмэту, купщIафIэу студентхэм ябгъэделъхьэ, абы къыхэкIыуи зы цIыхум абы и дерсхэр IэщIыб ящIыркъым. Апхуэдэ щIэныгъэлI щыпкъэ гъуэтыгъуейти, афIэкIа Iуэху симыIэу Саратов сыкIуауэ щытащ, Къалмыкъыр зэзгъэцIыхуну.
Зы махуи сыхущIегъуэжакъым а лъэбакъуэм. Абдеж къыщыщIэдзауэ дэ дяку къыдэхъуащ зэныбжьэгъугъэ быдэ. ЩIэныгъэлI щэджащэу, политик IэкIуэлъакIуэу щыта Юрэ сэ къэсцIыхуащ нэгъуэщI лъэныкъуэхэмкIи. Абы хуэдэу гушхуэрэ псэ къабзэрэ зиIэ щымыIами ярейт. Ди анэдэлъхубзэкIэ дыщызэпсалъэ къудейкIи, плъагъурт абы и гум щыщIэхэр, и хэкур, и лъэпкъыр и псэм и хъуахуэти.
Бэм я дзыхьыр апхуэдэ цIыхум ирамыгъэзуи хъунт? СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм къалэнышхуэ пщэрылъ къыщыщыхуащIами, ари тэмэму зэфIихыурэ, щIэныгъэ-къэхутэныгъэми хунэсырт. А лъэхъэнэм абы итхахэм ящыщщ «Экономикэр зэрыубзыхупхъэр» (1991), «Рынокым и хабзэ нэхъыщ-хьэр» (1991), «Лъэпкъ цIыкIухэмрэ Урысей къэралыгъуэмрэ» (1992), «Коррупцэм пэщIэтыным теухуауэ» (1993), «Гууз-лыузыр зэи куэдыIуэ хъуркъым» (1994), «Хабзэр щытепщэ къэрал бухуэну тыншкъым» (1995), «Кавказыр, и гуауэхэри зыгъэгулэзхэри щIыгъуу» (1996). Апхуэдэу ар хущIэкъурт адыгэм и Iуэхур дэнэкIи щигъэкIуэтэным. Ар сыт хуэдэу щыгуфIыкIат Москва абазэ, адыгэ школхэр къызэрыщызэIутхам. Къэрал щыхьэрым щылажьэ Адыгэ хасэм и IуэхукIэ Юрэ зи унафэщI министерствэм сыхуэкIуэмэ, IэплIэешэкIкIэ къыспежьэрт, лъэкI псомкIи къыздэIэпыкъурти, апхуэдэ дыдэу, гу зэIухакIэ сыкъригъэжьэжырт.
Быдэу си фIэщ мэхъу: Къалмыкъ Юрэ хуэдэ лIы щэджащэ адыгэ лъэпкъым диIакъым. «Уадыгэным, уи щэнхабзэр зепхьэжыным я нэхъыщхьэр IуэхугъуитIщ, - жиIэрт абы. - Ар анэдэлъхубзэр хъумэнырщ, лъэпкъ хабзэр умыгъэкIуэдынырщ. А IуэхугъуитIыр дэтхэнэ адыгэми игъэзэщIэн хуейщ, дунейм тетыху».
Кавказ къуршыжьхэм я тхыдэшхуэр щыхьэт зытехъуэ Iуэхугъуэхэм ящыщщ дэтхэнэ лъэпкъым и къэкIуэнури абы и къуэ пажэхэм яубзыхуу зэрыщытар. Лъэпкъыр щытыкIэ къызэрымыкIуэ щихуэми, апхуэдэхэрат бэм щIэгъэкъуэн яхуэхъур, хэкIыпIэ-хыхьэпIэхэр къэгъуэтыныр пщэрылъ зыхуэхъур. БлэкIынщ илъэсхэр, Iуэхугъуэ куэд тхыдэм и жьауэми щIиуфэнщ, ауэ адыгэ лъэпкъым дапщэщи дигу къэдгъэкIыжынущ Къалмыкъ Юрэ хуэдэ лIыхъужь дызэриIар - щIэныгъэ куу бгъэдэлъу, зэхэщIыкI лъагэ иIэу, лIыгъэкIи хахуагъэкIи къыпэхъун щымыIэу, зыми емыщхьу.
ИгъащIэми жаIэ: «ЛIэнми лIыгъэ хэлъщ». Апхуэдэт Юрэ и лIэкIэри. 1997 гъэм щIышылэм и 15-м абы сыкъепсэлъат телефонкIэ икIи, гукъыдэмыж зэрыхъуар сщIэрти, селъэIуат ДАХ-м и зи чэзу зэхуэсу Черкесск щекIуэкIынум мы зэм мыкIуэну. «Хьэуэ, абы сымыкIуэу хъунукъым. Сэ абы къыщызожьэ. КъэхъуIами - си Хэку сыкIуэжу аращ, сыщылIэну».
Апхуэдэуи хъуащ: къыкIэлъыкIуэ махуэм, щIышылэм и 16-м, ар дунейм ехыжащ Минводы къалэм нэсыжауэ.
Хьэлъэт а хъыбар гуауэр абы и унагъуэм исхэм яжепIэну, хьэлъэт а дыуэщIми ухэтыну…
Къалмыкъ Юрэ щыщIэтлъхьэжащ щалъхуа Абазакт жылэм. Дунейми зыкъиддищI хуэдэ, уает икIи уфат. Адыгэ лъэпкъым, абы и гъусэу Абхъазым, зэры-Кавказу хэщIыныгъэшхуэ дгъуэтат.
Зэманым уIэгъэр егъэкIыж, махуэм махуэ къыкIэлъокIуэ, щIэблэщIэхэр къытщIохъуэ. Ауэ а зэхъуэкIыныгъэхэм ядэкIуэдынукъым лIэщIыгъуэкIэрэ ди тхыдэм хэтыну къыхэтха цIэр, Къалмыкъ Юрэ и цIэр. Ар дапщэщи гъащIэм, псэуныгъэм, захуагъэм, нэхугъэм, гугъапIэм я дамыгъэщ, ди лъэр жан ищIыжу, лъэпкъым и зыужьыныгъэм хуэгъэпса Iуэхугъуэ инхэм дыкъыхуриджэу.
АГЫРБЭ Юрэ,
КъШР-м щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, экономикэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор, ООН-м информатикэмкIэ и дунейпсо академием и академик.
Москва къалэ
Къалмыкъ зэщхьэгъусэхэу Юрэрэ Октябринэрэ. 1959 гъэ
Вагъуэм и лъэужьыр
1997 гъэм щIышылэм и 16. Адыгэу дунейм тетым я дежкIэ ар хъуащ хъыбар гуауэ къахуэзыхьа махуае. Лъэпкъпсо лIыхъужь хъуа Къалмыкъ Юрэ и гур къэувыIащ абы щыгъуэ. Вагъуэр ижами, абы идза нурым и лъэужьыр куэдрэ иджыри хэгъуэщэнукъым.
ПОЛИТИК цIэрыIуэм, щIэныгъэлI щыпкъэм бгъэдэлъа зэфIэкIхэм куэд тепсэлъыхьащ. Ар дунейм щехыжам Урысей Федерацэм и щIэныгъэлI пажэхэм, къэрал, политикэ лэжьакIуэшхуэхэм псалъэ дахэ куэд хужаIащ. Ар ялъытэрт акъылышхуэ зиIа цIыху жыжьаплъэу, къэралым и къэкIуэнум папщIэ зигури зилри уз хэкупсэ нэсу.
Абхъаз лъэпкъым хуищIам фIэкIа нэгъуэщI зы Iуэху Къалмыкъым зэфIимыгъэкIами, дэ къыдбгъэдэкI фIыщIэм кIэ иIэкъым. Ди лъэпкъ щхьэхуитыныгъэм дапщэщи къыщхьэщыжа политикхэм ящыщащ ар. Ардзинбэ Владислав, нэгъуэщI политикхэм, щIэныгъэлI-экспертхэм я гъусэу абы иубзыхуащ ди лъэпкъыр зрикIуэну гъуэгур, ар конституцэ хабзэхэм тригъэувэу, ди зыужьыныгъэмрэ зэIузэпэщыгъэмрэ игъэнэхъапэу. Кавказым ис лъэпкъхэми, Урысейми, дуней псоми щызэлъащIысащ, ДАХ-м и президенту щыту, абы ЩIы хъурейм щикъухьа адыгэхэм зэрызахуигъэзар, щытыкIэ гугъум ихуа абхъазхэм щIэгъэкъуэн яхуэхъуну къыхуриджэу. Абы и псалъэм игъэпIейтеяуэ щытащ зэрыадыгэ дунейуэ. Абы иужькIэщ абхъазхэм я телъхьэу зауэм адыгэхэр къыщыхыхьауэ щытар. ЩIалэ куэд фронтым Iухьауэ щытащ, Къалмыкъым Налшык къыщызэригъэпэщауэ щыта апхуэдэ пэкIум икIри.
Куржы-абхъаз зауэр иуха нэужьи, УФ-м и Къэрал Думэм и депутат къалэнхэр ирихьэкIыу, Къалмыкъ Юрэ мызэ-мытIэу къыщхьэщыжащ Абхъазым, хабзэм къемызэгъыу абы тралъхьа экономикэ къуэдыхэр трыригъэхыжыну. Бгырыс лъэпкъым къыхэкIа лIы нэсым и лъэбакъуэт абы ичар, Шэшэн зауэр яублэну къащта унафэр ядимыIыгъыу, и къулыкъу лъагэр къыщигъэнам щыгъуи. Абы ехьэлIа зы Iуэхугъуэ сигу къэзгъэкIыжынщ.
1995 гъэм накъыгъэм и 14-м сэ, Абхъаз телевиденэм и режиссер нэхъыщхьэ Гамгие Амиран си гъусэу, згъэхьэзырырт Къалмыкъ Юрэ и интервью. Ар республикэм щыхьэщIэрт, а махуэхэм зи илъэс 50-р зыгъэлъапIэ Ардзинбэ къригъэблэгъауэ. Гупыр дыздэщыIэр Новый Афон щыIэ къэрал дачэрт. Къалмыкъым гукъыдэж хъарзынэ иIэт, абы жэуап купщIафIэ икIи убгъуа къаритырт си упщIэхэм. Гу зэрылъыстати, политик цIэрыIуэр хуабжьу ирипIейтейрт Шэшэным щекIуэкIхэм. Абы хэкIыпIэу иIэу къилъытэр зыт: зауэр щыгъэтауэ политикэ IэмалхэмкIэ мамырыгъэм хуэкIуэжынырт. Эфирым папщIэ нэтыныр дгъэхьэзыра нэужь, Къалмыкъыр гупсэхуу къытхутепсэлъыхьыжащ зауэр щIидзэн ипэ Шэшэным кIуэуэ Дудаев Джохар зыхуигъэзауэ зэрыщытам. «Шэшэным, Кавказ псом а зауэм къахуихьынур сщIэрт сэ, арщхьэкIэ, си гугъуехьхэм зыри къикIакъым…» - гущIыхьэу жиIэрт абы. Тхыдэдж Анчабадзе Юрэ зэрыжиIауэ, Къалмыкъыр апхуэдизу жыжьэ плъэ политикти, дэтхэнэ Iуэхугъуэм зэрызиужьынури абы къикIынури ищIэрт. Апхуэдэ зэхэщIыкI куу зиIэ куэдрэ къахэкIыркъым политикхэм.
Ди зэIущIэм и кIэухыу Къалмыкъыр къызэлъэIуащ Абхъазым и цIыхубэ усакIуэ, тхакIуэ цIэрыIуэ Шинкубэ Багърэт хуэзгъэзэну. АбыкIэ хъыбар зэзгъэщIа Багърэт гукъыдэжышхуэ иIэу къыIущIащ икIи а тIур сыхьэтым щIигъукIэ тепсэлъыхьащ абхъаз, адыгэ тхыдэхэм, Кавказ щIыналъэм къыщыхъу Iуэхугъуэхэм. Шинкубэ Юрэ хуиIуэтащ и творческэ гурылъхэр. Лъэпкъ литературэм и зыужьыныгъэм фIыуэ щыгъуазэ Къалмыкъми тхакIуэ цIэрыIуэм чэнджэщ гуэрхэр иритырт, езым къыжриIэхэм ящыщи иIыгъ блокнотым иритхэрт. Гухэхъуэт а тIум, зыщыщ лъэпкъхэм я цIыхушхуитIым, я псалъэмакъым укIэлъыплъыну. Ар купщIафIэт, хьэлэмэтт, гупсысэщIэ куэд къыщыунэхурт.
Абхъаз лъэпкъым и цIыху цIэрыIуэ куэдым апхуэдэу япыщIат Къалмыкъыр. Абы хужаIэ псалъэхэм ящыщт «нарт лъахэм и бын пажэ», «зи гум и нурымкIэ дунейр зыгъэнэху», «зи дамэпкъыр къытщIэзыгъакъуэ ди къуэш лъапIэ», н.къ.
Ди къалащхьэ Сыхъум и уэрамхэм ящыщ зым нобэ зэрехьэ а адыгэлI щэджащэм и цIэр. Ди мурадщ абы и фэеплъ сыни къалэм щыдгъэувыну. Къалмыкъ Юрэ иIэта лъэпкъ ныпыр зыIэпыдгъэхункъым, мамырыгъэмрэ зыузэщIыныгъэмрэ хуэгъэпсауэ щыта абы и гупсысэхэр нахуапIэ щIыным дыхущIэкъунщ.
ЗАНТАРИЕ Владимир,
усакIуэ, публицист,
тхыдэдж, Урысей щэнгъуазэхэмкIэ Академием щIыхь зиIэ и академик, «Абхъаз - Кавказ Ищхъэрэ» щэнхабзэ фондым и тхьэмадэ.
Саратов юридическэ институтым. 1972 гъэ
