Псы пщтыр къыщIэжыпIэхэм я щIыналъэ

ЩIыпIэ жыжьэхэм

Шыпсэм къыхэкIам хуэдэу, Атлантикэ уаем пэмыжыжьэу зы хытIыгу телъыджэ щыIэщ - Исландиер. «Шынагъуэу дахэщ» жаIэ абы щхьэкIэ: вулканхэр, псы пщтыр къыщIэкIыпIэхэр (гейзерхэр), гуэл Iувхэр щыкуэду, щIымылхэр бгым къещэтэхыу апхуэдэщ. Исландием и къалащхьэ Рейкьявик километри 100-кIэ пэжыжьэщ ди псалъэмакъыр зытеухуа псы пщтыр къыщIэжыпIэ телъыджэхэр.

Жыжьэу уплъэмэ, бахъэ хужьышхуэхэм зэм лъагэу заIэт, зэми, зыри къэмыхъуам хуэдэу, сабыр мэхъуж. ХытIыгур япэ дыдэ къызэIузыха, хым щызекIуэ норвег Арнорсон Ингольфур 871 гъэм щIыгум щесылIам япэ дыдэу гу зылъитар а бахъэхэрати, «бахъэм хэт кхъухь увыIэпIэ» къригъэкIыу, Рейкьявик фIищIауэ щытащ къалащхьэм. Исландием псы пщтыр къыщIэжыпIэу 30-м нэс щыIэщ. Абыхэм ящыщу нэхъ лъагэ дыдэу дэкIуейр Грила жыхуаIэращ. Ар сыхьэтитI къэс къокI. Строккур гейзерыр дакъикъи 5 - 10 къэскIэ къреху.
Нэхъ цIэрыIуэ дыдэр Гейсир жыхуаIэ псы къыщIэжыпIэращ. Ар къыщикIкIэ псы пщтырыр метр 60-кIэ дрехуей, ауэ илъэс бжыгъэкIэ «щыжеи» щыIэщ. И сабырыгъуэхэм деж метр 18 зи бгъуагъ, 1,2-рэ зи кууагъ гуэл удзыфэ цIыкIущ. Гейсир 1294 гъэм къэунэхуауэ жаIэ, щIыхъейм къыдэхъуауэ. Къапщтэмэ, псы пщтыр къыщIэжыпIэхэм я «лэжьыгъэр» зэлъытэжар щIыхъейхэращ. Псалъэм и хьэтыркIэ, 1630 гъэм Исландием щIыхъей шынагъуэ щыщыIам, гейзер зыбжанэ къэунэхуащ. Абы щыгъуэ щIы лъабжьэр апхуэдизкIэ зекIуэрти, макъышхуэ ищIу гъуагъуэт.
Гейсир 13-нэ лIэщIыгъуэм къэунэхуами, илъэс 500-кIэ зиIэтакъым, 1896 гъэм щIыр хъея нэужь махуэм и кIуэцIкIэ щэ-плIэ псы къэкъуалъэр кърихуу хъуащ жумыIэмэ. 1901 гъэм ар сыхьэт ныкъуэ къэс къикIырт, 1915 гъэм махуэм 5 къикIыу хъуащ, 1916 гъэм увыIэжыпащ. Абы лъандэрэ Гейсир къызэрикIар IэпэкIэ къыпхуэбжынущ, ауэ дэтхэнэри гукъинэжщ.
Сыт-тIэ, гейзерхэр зищIысыр, дауэ къызэрыхъур, дэнэ къыздикIыр? Къыхэгъэщыпхъэщ псы пщтыр къижыпIэхэр вулканизмэм и Iэужьу зэрыщытыр. Вулкан здэщыIэ щIыпIэхэм щIы лъабжьэм гъуэмб бжыгъэншэхэри щыIэщ. А гъуэмбхэм псырэ бахъэрэ щызэхуехьэсри, щIы пщтырым къигъэхуэба нэужь, давленэр докIуей. Псы бэгыр щIым щIэмыхуэж щыхъукIэ, кърехури, псыутхым хуэдэу уафэм дрехуей. ЩIым и пщтырагъым елъытащ гейзерым и къикIыгъуэхэри.
Псы пщтыр къыщIэжхэр къабзэщ, хущхъуэщ, хлоридно-натриевэ е хлоридно-гидрокарбонатно-натриевэу зэхэлъщ. Пщтыр жыпIэкIэ, пщтыру къэнэжыркъым апхуэдэ псыр, атIэ къэкъуалъэщ, градуси 100-м нэхърэ нэхъыбэ зыIыгъи къахокI.
Исландием и закъуэкъым гейзерхэр здэщыIэр. Урысейми, США-ми, Новэ Зеландиеми, Чилими щыбгъуэтынущ. Ауэ, дауи, дунейм псы пщтыр къыщIэжыпIэхэм я нэхъыбапIэр здэщыIэр Исландиеращ.