Фаэтон - планетэ кIуэдыжа

ХVIII лIэщIыгъуэм псэуа астрономхэм - Тициусрэ Бодерэ - Дыгъэ системэм хиубыдэ планетэхэр зэрызэпэжыжьэм хабзэ гуэр хэлъу къахутащ, ар «геометрическая прогрессия» жыхуаIэмкIэ къыпхуэпщыну. Абы зэхалъхьа формулэм утетмэ, Марсымрэ Юпитерымрэ зэхуакушхуэ яIэу, а тIум я кум иджыри зы планетэ дэтауэ жаIащ.
1771 гъэм Тициусрэ Бодерэ я формулэмкIэ къабжри, къабжам техуэуи Ураныр къызэIуахауэ щытащ. Абы иужькIэ Марсымрэ Юпитерымрэ я зэхуаку дэта, планетэ иримыкъум лъыхъуэну, «Небесная полиция» фIэщIыгъэм щIэт гуп, астроном 24-рэ хыхьэу, къызэрагъэпэщащ. КъыкIэлъыкIуэ илъэс 35-м Церерэ, Палладэ, Юнонэ, Вестэ зыфIаща планетэ цIыкIу, астероидхэр къызэIуахащ, дэтхэнэ зыри къалъыхъуэ планетэрауэ къащыхъурт, ауэ армырауэ къыщIэкIыжырт.
ИкIэм-икIэжым, планетэр здэщыIауэ зыхуагъэфащэ щIыпIэм деж астероид хъушэ щызэхуэхусауэ къахутащ. ЩIэныгъэлIхэм хуагъэфэщащ къалъыхъуэ планетэр Юпитерым и гравитацэм зэпкъриуду, астероиду щэщэжауэ. Ахэр куууэ яджа, дэтхэнэ зы астероидым и кIэрэхъуэкIэр зрагъэщIа нэужь, астрономхэм жаIащ, а мывэ абрагъуэхэр зэи зы планетэм и пкъыгъуэу зэрыщымытар - ахэр зэпкъралъхьэжами, планетэу зэрызэхэмыувэнур. Ахэр цIыкIуIуэт планетэкIэ.
Ауэрэ, зэман жыжьэм ирахьэжьа къэхутэныгъэхэр ХХI лIэщIыгъуэм къэсащ. 2009 гъэм Фемидэ, Церерэ, Вестэ жыхуаIэ астероидхэм псы щыIэу къагъуэтащ. А щыри зы планетэ ин гуэрым и пкъыгъуэу щытауэ, а планетэми ЩIым и атмосферэм хуэдэ иIауэ къалъытащ щIэныгъэлIхэм. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, етхуанэ планетэу Марсымрэ Юпитерымрэ я зэхуаку дэтар илъэс мелуан 11,5-рэ ипэкIэ зыгуэрым текIуэдащ. ПланетитIым я зэхуаку дэту къагъуэта астероидхэр зэгуэбгъэувэмэ, Меркурийм нэхърэ нэхъ ин, ауэ Марсым нэхърэ нэхъ цIыкIуу планетэ гуэрым къызэрыгуэхуар наIуэ пщохъу. Абдежым Фаэтоныр зэрыщыIар дунейм хахьащ щIэныгъэлIхэм. Аращ фIащар планетэ кIуэдам.
Фаэтоным и кIуэдыжыгъуэ хъуауэ къалъытэр и купщIэм гъущI, и атмосферэм водород куэду зэрыхэтаращ. Фаэтон и купщIэр къэкъуалъэрт, водородыр кIуэщIырти, давленэр ехуэхырт. КупщIэр нэхъри исыху - углеродрэ псырэ куэду къигъэщIырт. Псыр бахъэ хъужырти, давленэр дригъэкIуеижырт. Ар планетэм хуэмышэчыу, зэпкърыщэщын щIидзащ. Илъэс зы мелардым къриубыдэуи и нэхъыбапIэр къыгуэщэщащ. Фаэтоным зы Iыхьэ къыгуэхуху адрей планетэхэмкIэ лъатэм, жьэхэуэурэ къриудырт, иныкъуэр астероиду хьэршым ищащэрт.
Фаэтоныр зэуэ кIуэдыжакъым. КъыкIэлъыкIуэ илъэс мелуан 400-м къыгуэщэщахэм деж щIы трищIэжу щIидзащ. Ауэ, планетэм и купщIэр къикъуэлъыкIырти, трищIэжхэр триIыгъэртэкъым, къыгуэхужырт. А къутахуэхэм ящыщ, дауи, ди ЩIым къэсащ. ЩIым къыщагъуэта пкъыгъуэхэр анализ ящIа нэужь, къигъэлъэгъуащ Фаэтоным зэгуэр гъащIэ зэрыщыIар.

 

Фырэ Анфисэ.
Поделиться: