Псалъэжьхэр
МафIэр мафIэкIэ
зэщIагъанэ
Псым ухэмыхьауэ, псы есыкIэ зэбгъэщIэнукъым.
Осетин.
Къалэм и фIагъыр и гъунапкъэм къыщащIэ.
Тат.
Мэзыр зэрыщэхум щхьэкIэ нэщIу уимыгугъэ: абы аслъэн щIэсынкIи мэхъу.
Табасаран.
Бгыр бгы хуэныкъуэкъым, ауэ цIыхур цIыхуншэу псэуфынукъым.
Авар.
Дыщэм и гъунэгъу гъущIри мэцIу.
Даргин.
Ухуей закъуэ щхьэкIэ дуней псор уи IэмыщIэ пхуилъхьэнкъым.
Лезгин.
Жьыуэ гъуэгу техьэр къызэринэкIам щыгуфIыкIыжынущ.
Нэгъуей.
Зи ныбэ изу къэкIуа хьэщIэр арэзы пщIыну гугъущ.
Балъкъэр.
МафIэр мафIэкIэ зэщIагъанэ.
Ингуш.
Гупсысэр - псалъэкIэ
Зэгъэпщэныгъэ
Куэбжэм укъызэрыдэбэкъукIыу, занщIэу узыкIэрыхьэ Iуащхьэ хъуреишхуэр щхъуантIэ дахэу щытащ, укIэрыплъэн къудейр гухэхъуэу. Унагъуэхэм къыдаутIыпщыкIа шкIащIэ, танэ къэжэпхъахэм я хъупIэр бэгъуат. Удзымэр къыпIурыуэрт, зыщумыгъэнщIу... Иджы нэгъуэщIу зихъуэжащ а щIыпIэ дахащэм - къыумыцIыхужыну, дыгъэм илыпщIа къум нэщIым ещхьу, плъыжьыфэ хъуащ.
Дунейм и дахэгъуэм, и фIыгъуэм къэIэпхъуауэ щытауэ лъапэ дыдэм унагъуэхэр зэкIэлъыкIуэу кIэщIэсщ. Аддэ, пасэу абыхэм я адэхэм, я адэшхуэхэм ар псэупIэ ящIат, хьэуа къабзэкIэ щыбэуэн щIыпIэти. Жыг хадэ щагъэкIат, пхъэщхьэмыщхьэм къыпах хъерым ирипсэуну. ХьэуакIи хъупIэкIи а щIыпIэр жэнэт щIыналъэт.
Арати, зэ къос цIыхур щхьэзыфIэфI щыхъуну зэман. Ямыщэрэ къамыщэхурэ щыIэкъым, Iэ къыпекIуэкIыну. Напэм щыщIэдзауэ кIапэм нэс ящэ. Ящэ щIыуэпсри щхьэхуещэхэм. Мылъку къыпэкIуэну ящIэмэ, цIыхупсэми щымысхьхэр къоунэху.
НтIэ, щIы дыщыпсэур, дызыгъэпсэур, дызытелэжьыхьыр вулкан мафIэу къэлыдам къуакIэбгыкIэу къыщыхэупщIыIукIыжа зэман жыжьэм лъандэрэ щIы щхьэфэ трищIэжам щIихъумауэ щытащ а мывэ сахуэр.
«ЩIым щIэлъыр ещIэ», - жаIэ хабзэщ цIыху Iущым щхьэкIэ. Дыщэм щыщIэдзауэ щIым къыщIамых щыIэкъым. Вакъапхъэ, жыхуаIэм хуэдэу, Iыхьэ -Iыхьэу гуэшащ щIыр, абы къыщIаххэр.
Арати, «цIыху Iущхэм» я щхьэ ягъэпсэужын, «мылъку иращIын» щхьэкIэ, мо зи гугъу тщIы хьэуа къабзэм и хьэтыркIэ бгы лъапэм щытIыса цIыхухэм я гуфIэгъуэр къытракъутэж. ЦIыхум зэран зэрахуэхъур ящIэрт, дауи. Я щхьэ Iуэхут зэрахуэр. Дауэ ягу къэмыкIынрэт, гъунэгъуу щысхэр сабэм зэрыщIигъэнам и щIыIужкIэ, машинэ хьэлъэхэм къуажэ гъуэгур зэракъутэнур, къуажэ хъупIэр зэраутэнур, бгы дахэшхуэр фаджэу зэрафыщIынур? ЩIым къыщIахыну мылъкурат ахэр зэгупсысар.
Феплъыт абы иужькIэ къэхъум. Сабэм щIигъэнауэ, иджы а щIыпIэм иIэпхъукIыну зыхузэфIэмыкI гуэр, щIэгъэкъуэн е теувапIэ ищIынут, сытми, сыхьэт гъуэгукIэ къуажэм пэIэщIэу, мэзым щыпиупщIа щиху жыг лъэдий закъуэ къишэу яубыдащ. Зыгуэрым бзэгу ихьри, Iуэху къащIащ.
Бзэгу зыхьари куэдрэ цIыхум зэран яхуэхъу гуэрт. БзэгукIэ щытхъу къихьыну фIэфIт. Мэзри абы щIэт жыгхэри щIыщыIэр, щIахъумэр щIыуэпсыр, дызэрыбауэ дунейр ягъэкъэбзэну аракъэ?.. НтIэ, апхуэдизкIэ къуажэм пыIукIуэту, мэзым щиху закъуэ къыщIэзыша цIыхур ахъшэшхуэкIэ ягъэпшынащ, адрей илъэс бжыгъэ хъуауэ къуажэ гупэ Iуащхьэр зэхэзытIыхьу къуажэдэсыр сабэм хэзыгъэсхэр зэрыхуитщи, матIэ иджыри. Къащэхуащ щIы яфыщIыр, мылъку абы къыщIах. Иджы цIыхухэр йогупсысри, къахуэщIэркъым къуажэм зэран хуэхъур хэтми - зэрыбауэ хьэуамрэ Iэщ хъупIэмрэ мыбэлэрыгъыу зэхэзыутэра, хьэмэрэ мэзым кIуэуэ щиху закъуэ къэзышара? ЦIыхухэр гупсысэри, къащIар зыщ - пхузэфIэкIмэ, узыхуимыт щыIэкъым, пхузэфIэмыкIмэ - къыпхуэгъунур пщIэжын хуейщ.
Нэхущ Хьэжпагуэ.
ГъэщIэгъуэнщ
Уафэм вагъуэбэ 48-рэ щыIэщ
Тхыгъэ щхьэхуэхэм къызэрагъэлъагъуэмкIэ, 1858 - 1865 гъэхэм Кавказ Ищхъэрэм ирашу Тыркум цIыху мин 493-рэ Iэпхъуащ. Абыхэм ящыщу 45.023 натыхъуейщ, 27.337-р абазэхэщ, 165.626-р шапсыгъщ, 74.567-р убыхщ, 17.000-р къэбэрдейщ.
* * *
Ди зэманым цIыху мин къэс автомобиль бжыгъэу хуэзэр: США-м - 760-рэ, Италием - 575-рэ, Японием - 557-рэ, Германием - 536-рэ, Канадэм - 539-рэ, Франджым - 535-рэ, Инджылызым - 517-рэ, Бельгием - 478-рэ, Испанием - 451-рэ, Швецием - 449-рэ, Урысей Федерацэм - 234-рэ. ЦIыху мин къэс тещIыхьауэ машинэ нэхъ мащIэ дыдэ щызекIуэр Китаймрэ Индиемрэщ, япэм 8, етIуанэм 6. Дуней псор зэрыщыту къапщтэмэ, цIыху миным щыхуозэ автомашини 114-рэ. Абы тепщIыхьмэ, нобэ ЩIы хъурейм щызокIуэ автомобиль мелуан 707-м нэс.
* * *
Испан тхакIуэшхуэ Сервантес Сааведрэрэ инджылыз драматург цIэрыIуэ Шекспир Уильямрэ зы махуэм - 1616 гъэм мэлыжьыхьым и 23-м - дунейм ехыжащ.
* * *
Зы километр зэбгъузэнатIэм цIыхуу щопсэу: Урысейм - 6, США-м - 42, Японием - 289-рэ, Инджылызым - 241-рэ, Франджым - 112-рэ, Китайм - 152-рэ, Бразилием - 19, Индием - 303-рэ, Италием - 189-рэ, Австралием - 2-м тIэкIу щIигъу, Германием - 230-рэ, Израилым - 284-рэ, Индонезием - 108-рэ, Иорданием - 71-рэ, Пакистаным - 186-рэ, Сирием - 83-рэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым - 72-рэ, Адыгейм - 59-рэ, Дагъыстэным - 49-рэ, Ингушым - 78-рэ, Къалмыкъым - 4 иримыкъу, Къэрэшей-Шэрджэсым - 31-рэ, Осетие Ищхъэрэ-Аланием - 88-рэ, Шэшэн Республикэм - 82-рэ.
* * *
Алыдж астрономхэм къызэрахутамкIэ, уафэм вагъуэбэ 48-рэ щыIэщ. ИужькIи нэгъуэщI астрономхэм вагъуэбэ 40 къагъуэтащ. А щIыкIэхэмкIэ, нобэ къахутауэ уафэм вагъуэбэ 88-рэ щыIэщ. Вагъуэбэхэм яхэтщ гъэм и лъэхъэнэ хэхахэм деж фIэкIа уафэм щумылъагъухэр. Иджыри къамыхутэфауэ нэгъуэщI вагъуэбэхэри щыIэнкIи хъуну къалъытэ щIэныгъэлIхэм.
* * *
Зи Iэпкълъэпкъыр нэхъ хуабэ дыдэр джэдырщ - градус 43-рэ. Абы кIэлъокIуэ тхьэрыкъуэр, бзу цIыкIухэр - градус 42-рэ. Гуэгушым, къазым, бабыщым, жьындум, къашыргъэм я хуабагъыр зэхуэдизщ - градус 40 - 41-рэ. Iэщ пIащэм, мэлым, хьэм, джэдум - 37 - 39-рэ яIыгъщ. ЦIыхур, номиныр, шыдыр, шыр, пылыр зэрызэщхьэщыкI щыIэкъым - градус 35 - 38-рэ.
* * *
ЦIыхухэр ику иту зэрыпсэур: Японием цIыхухъухэр ику иту илъэс 77,9-кIэ, цIыхубзхэр - 85,1-кIэ; Швецием - 77,6 - 82,6-кIэ; Испанием - 75,9 - 82,8-кIэ; Австралием - 76,4 - 82,0-кIэ; Канадэм - 76,7 - 81,9-кIэ; Швейцарием - 75,9 - 82,3-кIэ; Франджым - 75,2 - 82,8-кIэ; Норвегием - 76,0 - 81,9-кIэ; Бельгием - 75,7 - 81,9-кIэ; Италием - 75,5 - 81,9-кIэ; Австрием - 75,4 - 81,5-кIэ щопсэу. Урысей Федерацэм цIыхум ику иту къыщигъащIэр илъэс 67,7-рэщ.
ЦIыкIухэм папщIэ
Мухьэмэдрэ Астемыррэ
ЩIымахуэт. Пасэу къэуша Мухьэмэд зиукъуэдийри щхьэгъубжэмкIэ дэплъащ. Уэсыр Iуву къесауэ телът. Зэуэ игу къэкIыжащ дыгъуэпшыхь и къуэш нэхъыжьым къыхуихьа компьютер джэгу зытет дискыр. Ауэ уэсыр имытхъуауэ компьютерым бгъэдэтIысхьэ хъунутэкъым. Псори лэжьакIуэ дэкIат, езы Мухьэмэд и зыгъэпсэхугъуэт. Зимыгъэгувэу ар унэм къыщIэкIащ: «Лэжьыгъэр сыухмэ, хуиту компьютерым сыбгъэдэсынщ», - йогупсыс ар.
Уаем нэкIущхьэплъ ищIауэ абы жыджэру уэсыр итхъурт. ПщIантIэм дэлъыр щиухым, уэрамым дэкIащ. Жьыбгъэ щIыIэм нэхъри зегъэпхъашэ, езы Мухьэмэд щIыIэр къыфIэIуэхуххэркъым. КъызэщIэплъащи, уаери зыхищIэркъым, уеблэмэ къыпщыхъунщ уаемрэ езымрэ зэдэджэгуу.
- ЩIыIэм уискъэ? - къыбгъэдыхьащ абы Iэжьэр къезышэкI Астемыр.
- Дунейр щIыIэу ара? - къыпогуфIыкI Мухьэмэд.
- Плъагъуркъэ зэрыщIыIэр? Уаещ. И зо, щIыIэм уискъэ? - щIоупщIэ ар аргуэру.
- Хьэуэ! - жеIэ Мухьэмэд, уэс здитхъум.
- КхъыIэ, нтIэ дыгъуасэ ещхьу иджыри дыгъэджэгу.
- КъыздэIэпыкъуи мы уэсыр зэгъусэу дыгъэтхъу, итIанэ IэжьэкIэ укъесшэкIынщ икIи дыджэгунщ.
ЩIалэ цIыкIум арэзыуэ и щхьэр щищIым, Мухьэмэд абы хьэнцэ Iэрыхуэ IэщIилъхьащ. Зэгъусэу улажьэмэ, куэдрэт, уэсыр тхъун яухащ.
- НакIуэ, ди деж ныщIыхьэ, дышхэнщи, Музэрин къысхуихьа дискымкIэ дыджэгунщ.
- Сэ, пщIэрэ, нышэдибэ щIагъуэу сышхэфакъым. Ауэ иджыпсту … соукIытэ, ауэ … сыкъэмэжэлIащ.
- Нышэдибэ сыт пщIар? Зэт, сэ къэсщIэнкъэ - компьютерым убгъэдэсащ. Пэжкъэ? Аращ ущIэмышхэфар. Иджы улэжьати, укъэмэжэлIащ.
И ныбжьэгъу нэхъыщIэ цIыкIум и Iэблэр иубыдри Мухьэмэд пщIантIэм дишащ.
Мэлей ФатIимэ.
Интернетым дыкъыщоджэ
Пщэдейм и ныбжь
тредзэ
Зы прораб гуэр и гъащIэ псокIэ унэ иухуэу псэуащ, зэи лэжьыгъэм хуэщхьэхакъым, сыт хуэдэ къалэн къыщащIми, къызыхуэтыншэу игъэзэщIащ. И зыгъэпсэхугъуэ пIалъэр къэсу щытIысыжым, и унафэщIым деж щIыхьэри жриIащ:
- Си ныбжьыр нэсащ, хъарзынэуи сывдэлэжьащ, иджы сыIукIыжынут, си щхьэгъусэм сридэIэпыкъуэгъуу ди къуэрылъху-пхъурылъхухэр тедгъэунт.
УнафэщIым дежкIэ гугъут апхуэдэ лэжьакIуэр иутIыпщыну, ауэ сыт ищIэнт?!
- Зы лъэIу пхузиIэщ, иужьрейуэ зы унэ къекIу ухуэжи, дахэу уедгъэжьэжынщ, пхуэфащэ гулъыти пхуэтщIынщ!
УхуакIуэр арэзы хъуащ, проектыщIэр къратри, зэгурыIуэныгъэхэр игъэхьэзыру, ирихьэлIэнухэр къигъуэту щIидзащ…
Зи пенсэ кIуэгъуэ хъуа лIыжьыр пIащIэрт, ипщэ къралъхьа Iуэхур псынщIэу зэфIигъэкIыу и къуэрылъху-пхъурылъхухэм щахэтIысхьэжынур и нэгу къыщIигъэхьэрт. Абы къыхэкIкIэ, ухуэныгъэм егугъуртэкъым, ирихьэлIэнухэр нэхъ пуду къищэхурт, текIуадэ зэманыр нэхъ мащIэти. И гум къыхуидэртэкъым ищIэр зэрымыхъур, ауэ иужьрейуэ ищIэж лэжьыгъэу зэрыщытымкIэ зигъэзахуэжырт.
Унэр щIын иуха нэужь, и унафэщIыр къриджащ иригъэлъагъуну. ЛIым унэр къиплъыхьри, жиIащ: «ПщIэрэ, ди IуэхущIапIэм илъэс куэдкIэ хьэлэлу узэрыхуэлэжьам щхьэкIэ, мы унэр тыгъэ пхудощI. Мыр уи IункIыбзэIухращ, дэфтэрхэр дгъэхьэзыракIэщ!».
Абдежым прорабым и гум щыщIар зыми ищIэркъым. Къыдэлажьэ къомыр къыхуэгуфIэу Iэгуауэшхуэ хуаIэту зэхэтт, езыр къызэщIэплъауэ и щхьэр ехьэхауэ щытт. Ар егупсысырт игъащIэм зэ IэщIэщIа емыгугъуныгъэм къыхуихьа гуныкъуэгъуэм. СыткIи зыхуей хуэзэу ищIа унэ къомым ящыщу нэхъ мыхьэнэншэ дыдэр езым къылъысыжат…
Зы гупсысэщ мы Iуэхум узыхуишэр: Дэ псори дыухуакIуэщ. Ди гъащIэр ди IэкIэ духуэжу аращ, прорабыр тIысыжын ипэ къихуэу ищIа унэм ещхьу. Дызэмыгугъу куэд щыIэщ, абы кърикIуэнкIэ хъунум и мыхьэнэр инщ. Нобэ тщIэ сыт хуэдэ Iуэхуми пщэдейм и ныбжь тредзэ. НэгъуэщIу жыпIэмэ, пщэдей дызыщIэтIысхьэжыну унэр нобэ доухуэри, фызыкIэлъыплъыж.
ЗэзыдзэкIар Къэбарт Мирэщ.
ГушыIэхэр
Пьесэр схуэгъэувынукъым
Режиссёрым драматургым жреIэ:
- Сэ уи пьесэр схуэгъэувынукъым. Хъуанэр хуабжьу си жагъуэщ.
- Абы хъуанэ хэткъым.
- Абы хэмыт щхьэкIэ, залым щIэсхэр хъуэнэнущ.
ФIыкIэ еплъ
ЗэщхьэгъуситIым я сабий цIыкIур яхуэжейртэкъыми, цIыхубзым жеIэ:
- Уэрэд жесIэмэ, нэхъ жеину пIэрэ-тIэ?
- Хьэуэ, - жи лIым. - ЯпэщIыкIэ фIыкIэ ухэзагъэрэ ухэмызагъэрэ еплъ.
Килограмм 50-р къысхуэгъанэ
ЗэлIзэфызыр хъарзынэу зэдэпсэуурэ илъэс тIощIым нэс дэкIауэ, лIым ефэу къиублат. Ар фызым и гум техуакъым икIи лIым жриIащ:
- Алыхь, ефэныр щумыгъэтыжмэ, зы махуэ симысыну, сикIыжынум!
- ИкIыж, - и напIэр хуэдакъым лIым, ауэ къыщысшам щыгъуэ килограмм 50 фIэкIа ухъуу щытакъым, иджы килограмми 100-м нэбгъэсащи, си деж щызытеплъхьа лыр къэгъанэ, адрейр ихыж.
Ар пэжщ
Акъыл телъыджэ
Франджым щыщ Гаон Элия апхуэдизкIэ гурыхуэти, зэ фIэкIа къемыджау тхылъыр гукIэ зригъащIэрт. Абы том 2500-рэ и гум ириубыдэфат, икIи, куэдрэ мыгупсысэу, узыхуей дыдэ тхылъым и сыт хуэдэ Iыхьэми гукIэ къыпхуеджэфынут.
* * *
Къэжэрхэм я пщу щыта Кир и дзэм хэт сэлэт псоми я цIэр ищIэрт.
* * *
Алыдж къэрал лэжьакIуэшхуэ Фемистокл Афинхэм щыпсэу цIыху мин 20-м я цIэр зэхигъэгъуащэртэкъым.
* * *
Гамбетти къызэрымыкIуэу гурыхуэт. Абы Гюго Викторрэ Оссианрэ я IэдакъэщIэкIхэр гукIэ ищIэрти, зы псалъэ зэмыхъуэкIауэ къеджэфырт.
Дохъушокъуэ Синэ.
