Гудзакъэ тхэлъу щIыуэпсым дыхущытыным, гулъытэ хэIэтыкIа абы хуэтщIыным теухуауэ гъатхэм кърахьэжьэ Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм «ЩIым и махуэ» фIащащ. Ар, ЮНЕСКО-м и жэрдэмкIэ, ЩIы Хъурейм тес цIыхухэм 1970 гъэм мэлыжьыхьым и 22-м щегъэжьауэ гъатхэ къэс ягъэлъапIэ.
А махуэм къызэригъэувымкIэ, гъатхэ псом и кIыхьагъкIэ щIыуэпсым гулъытэ хэIэтыкIа хуащI: пщIантIэхэмрэ уэрамхэмрэ ягъэкъабзэ, жыгхэмрэ удз зэмылIэужьыгъуэхэмрэ хасэ, дыкъэзыухъуреихь дунейм и щытыкIэр егъэфIэкIуэным хуэунэтIауэ къэралым, жылагъуэм щрагъэкIуэкI Iуэхугъуэхэр мыдрей псоми даIыгъ.
Тхыдэм къызэрыхэщыжымкIэ, Америкэм и Штат Зэгуэтхэм я Небраскэ штатым XIX лIэщIыгъуэм и 40 гъэхэм и унагъуэр игъусэу Iэпхъуа Мортон Джон, «прерие» губгъуэ гъунэншэм гъунэгъу щыхуэхъум гу лъитащ нэм къыхуэмыплъыс тафэ абрагъуэм жыг закъуэтIакъуэххэ фIэкIа зэримытым. ЩIыуэпсым и щыIэкIэ-псэукIэр гурэ псэкIэ зыхэзыщIэ цIыхум асыхьэту и нэгу къыщIэуващ, жьауапIэ къэзыт а къэщIыгъэ тIэкIухэри губгъуэм «абгъуэ» щызыухуэну зи гуращэ цIыхухэм унэлъащIэ папщIэрэ пхъэгъэсыну зэраIэщIэкIуэдэжынури.
Пхъэщхьэмыщхьэншэ дыдэу къызэтенэнкIэ хъуну губгъуэм «зигу щIэуза» зэлIзэфызым, гупсысэ кIыхьым зрамыгъэхьу, ябг щIакъузэщ, я Iэщхьэлъащхьэр драгъэджэрэзейри, здитIысыкIа щIыпIэм и Iэгъуэблагъэм жыгыщIэ цIыкIухэр щыхасащ, абыхэм къабгъурытIысхьа унагъуэхэри Мортон зэщхьэгъусэхэм я щапхъэ гъуэзэджэм иригъуазэу щIадзащ.
Ауэрэ екIуэкIыурэ, илъэс бжыгъэфI дэкIауэ, 1882 гъэм, Небраскэ штатым «Жыгым и махуэ» фIэщыгъэр мэлыжьыхьым и 22-м щытрагъэIукIащ. «ЩIым и махуэ» ар щыхъуар 1970 гъэращ.
А фIэщыгъэр зиIэ урысей экологие фестивалыр ди къэралым и къалащхьэ Мэзкуу япэу щыщрагъэкIуэкIар 2007 гъэм мэлыжьыхьым и 22-рщ. АбыкIэ жэрдэмыр «Айрис ПРО» компанием къыхилъхьат.
Абы лъандэрэ Урысей Федерацэм ЩIыуэпсым и хъугъуэфIыгъуэхэмрэ экологиемкIэ и министерствэм, УФ-м и Къэрал Думэм ЩIыуэпсыр къэгъэсэбэпынымрэ экологиемкIэ и комитетым, Урысейм и Президентым деж щыIэ Жылагъуэ палатэм, властым и федеральнэ нэгъуэщI IуэхущIапIэхэми а махуэм гулъытэ хэIэтыкIа хуащI икIи ар илъэс къэс цIыхубэм дагъэлъапIэ.
ЩIым и махуэм хуэгъэза Iуэхугъуэхэр езыгъэкIуэкIхэм къалэн нэхъыщхьэу зыхуагъэувыжыр дыкъэзыухъуреихь дунейм хуэсакъыным и мыхьэнэр тщыщ дэтхэнэми, псом хуэмыдэжу къытщIэхъуэ щIэблэм, зыхыдигъэщIэнырщ.
