Мюнхен щаIэта адыгэхэр

ЦIыху мелуанхэр зыхьа ЕтIуанэ дунейпсо зауэр зэриухрэ илъэс тIощIрэ блырэ дэкIауэ арат фашизмэр къыщежьа Германием гъэмахуэ Олимп Джэгухэр щрагъэкIуэкIам. Мюнхен къалэм 1972 гъэм щыIа XX Олимпиадэр адэжь Хэкум щыпсэу адыгэхэм яхуэфIащ - абы япэу чемпион щыхъуахэщ Адыгейм и Къуэшхьэблэ къуажэм къыщалъхуа Чыржын Мухьэрбийрэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и лIыкIуэ Шыхъуэ Борисрэ.

ЧЫРЖЫН Мухьэрбий и япэ текIуэныгъэшхуэр къыщихьар и ныбжьыр илъэс тIощIрэ зым щIигъуауэщ. Хьэлъэ еIэхэм я дежкIэ ар куэдкъым, килограммищэхэр дэбдзеин и пэ Iэпкълъэпкъыр сыт и лъэныкъуэкIи зэрыубыдауэ щытын зэрыхуейм къыхэкIыу. Мэзкуу щекIуэкIа атлетикэ хьэлъэмкIэ Совет Союзым и чемпионатым нэхъ псынщIэ дыдэхэм я зэпеуэм (килограмм 67,5-м нэс зи хьэлъагъхэм) дыщэр щызыIэригъэхьащ куэдым иджыри ямыцIыху адыгэ щIалэщIэм. Абы щыгъуэм хэт ищIэнт къыкIэлъыкIуэ илъэс зыплIытхум ар дуней псом щытепщэну икIи зыри иджыри къэс зыпэмылъэща рекордхэр игъэувыну?!
1971 гъэм, СССР-м и чемпион хъуа иужькIэ, Чыржыныр къэралым и командэ къыхэхам хагъэхьащ. Перум и къалащхьэ Лимэ бжьыхьэм щекIуэкIыну дунейпсо зэпеуэм ар хуагъэхьэзыру щIадзащ. Зэманыр къемэщIэкIами, япэу утыкушхуэ зэрихьар арами хэт ищIэн, ауэ зэ ебгъэрыкIуэныгъэкIэ Мухьэрбий дыщэр зыIэригъэхьэфакъым. Арами, Америкэ Ипщэм къыщихьа жэз медалыр нэхъ лъапIэжхэм я лъабжьэ хъуащ.
ХХ Гъэмахуэ Олимп Джэгухэр щекIуэкIыну 1972 гъэм и гъатхэм Румынием и Констанцэ къалэм щыIа Европэм и чемпионатми адыгэ щIалэр щыещэнащ. Ауэ ар илъэсым и зэхьэзэхуэ нэхъ ин дыдэм, дэтхэнэ зы спортсменри зыщIэхъуэпсым и зыхуэгъэхьэзырыныгъэт. Мюнхен щекIуэкIыну Олимпиадэм дыщIагъуат дунейпсо чемпионатри. Абыхэм хуэфэщэну хэтын, екIуу зыкъыщыгъэлъэгъуэн хуейт. Ахэр Чыржын Мухьэрбий и лъагапIэ нэхъ ин дыдэ хъуащ.
Мюнхен къыщызэIуаха Олимпиадэм совет штангистхэм я дежкIэ щIагъуэу къыщIидзакъым. НэхъапэIуэкIэ утыку къихьа Чегиным - жэз, Шанидзе дыжьын медалхэр зыхэт хьэлъагъхэм щызыIэрагъэхьэфауэ арат. Олимп чемпион иджыри зыри хъуфатэкъым. Куэдым я плъапIэр Чыржынырат. АрщхьэкIэ абы и хьэрхуэрэгъухэр хуабжьу лъэрызехьэт: болгар Кучевыр Европэм и чемпионт, поляк Башановскэр Олимп Джэгухэм нэхъапэм тIэунейрэ щытекIуат, чех Качмарек дунейпсо рекордхэр IэщIэлът. Зи цIэ къитIуахэм къапикIуэтынутэкъым Ираным щыщ Дахнави, Японием къикIа Като, нэгъуэщIхэри. ГурыIуэгъуэт абыхэм дунейпсо рекорд куэд Мюнхен зэрыщакъутэнур. Апхуэдэуи къэхъуащ.
Iуэху дахэр зэхиблащ Кучевым. ЖимымкIэ абы килограмми 157,5-рэ къиIэтащ. Штангэм еIэхэм я хьэлъагъыр килограмм 67,5-рэ хъууэ арат! Болгар щIалэм дунейпсо рекорд игъэуващ. Мухьэрбий къыхуэIэтар абы нэхърэ килограммипщIкIэ нэхъ мащIэт. Жимыр хьэлъэ къэIэтыкIэм и зы лIэужьыгъуэрат. КъыкIэлъыкIуэхэм къыщагъэлъагъуэхэр зэхалъхьэжынурэ псоми зэхэту нэхъыбэ къэзыIэтарат текIуауэ ябжынур.
Мухьэрбий и лъэр щIэхун дэнэ къэна, нэхъри къызэщIэплъащ. Рывокым адыгэ щIалэр щынэхъыфIащ икIи и хьэрхуэрэгъу нэхъыщхьэм нэхърэ килограммипщIкIэ  нэхъыбэ къиIэтри, къызэрыкIэрыхуар иригъэкъужащ. Абдежым адыгэ щIалэм зекIуэ олимп рекордым къыщытригъэзэжащ, килограмми 135-рэ къиIэтри.
КIэух зэпеуэм ирихьэлIэу Чыржынымрэ Кучевымрэ зэхуэдэт: жимымрэ рывокымрэ абыхэм дэтхэнэми зэхэту килограмм 282,5-рэ къыщаIэтат. Ар езыхэм я хьэлъагъым хуэдитIым щIигъукIэ фIэкIырт. Иджы псори щызэхэкIынур толчокырат. Хэт и къарур нэхъ зэгъэзэхуа хъуа, хэт и зышыIэныгъэмрэ зэфIэкIымрэ нэхъ ин?
Олимп дыщэр зэпэзубыдар Кучевымрэ Чыржынымрэт. Адрейхэр абыхэм я зэпэщIэтыныгъэм еплъу щыт фIэкIа пщIэнтэкъым, езыхэри зэхьэзэхуэм зэрыхэтыр ящыгъупщэжауэ. Болгар штангистым бгъэдыхьэгъуитIыр фIы дыдэу къехъулIащ, арщхьэкIэ ещанэм къигъэдзыхащ. Арати, килограмми 167,5-м къыщыувыIащ. Чыржыным къыщыщIидзар а хьэлъагъращ! КъыкIэлъыкIуэ бгъэдыхьэгъуэм килограммитхукIэ щIигъуу къиIэтащ. Ар Олимп чемпионыгъэт!
Дыщэ медалыр и Iэрылъхьэ пэтми, Чыржын Мухьэрбий зыпэщIэува хьэлъагъым хригъэгъэхъуащ килограмми 177,5-м нэсыху. Апхуэдиз къэзыIэта зыхэт хьэлъагъым зэи къыщыхъуатэкъым. Адыгэ пелуаным ар къыфIэмыIуэху хуэдэу дридзеящ. Дунейпсо рекордыр гъэува хъуащ!
Абы и закъуэтэкъым. Чыржыным троеборьемкIи дунейпсо рекордыр зыIэщIилъхьат. БгъэдыхьэкIэ лIэужьыгъуищымкIи (жимымкIэ, толчокымкIэ, рывокымкIэ) Мухьэрбий къиIэтар зэхэту килограмм 460-м нигъэсат!
Насыпыр уэру нэмыцэщIым къыщыхукъуэкIат Къуэшхьэблэ икIа щIалэщIэм. Олимп Джэгухэр щыщыIа лъэхъэнэм къриубыдэу Мюнхен щекIуэкIа атлетикэ хьэлъэмкIэ ЩIы хъурейм и чемпионатми щытекIуащ Чыржын Мухьэрбий. Арати, а спорт лIэужьыгъуэмкIэ дуней псом щынэхъ лъапIэ дамыгъитIыр IэщIэлъу абы Хэкум игъэзэжащ.
Чыржыныр щагъэлъапIэр щалъхуа Адыгеймрэ зи щIыхьыр лъагэу иIэта Совет Союзымрэ я закъуэтэкъым. Ди лъэпкъэгъухэр щыпсэу щIыпIэ псоми абы и текIуэныгъэм и хъыбар гуапэр псынщIэ дыдэу нэсащ. Хэкужьым щыщу япэу Олимп чемпион хъуа Чыржын Мухьэрбий и ехъулIэныгъэм дэрэжэгъуэ ин къаритащ дунейм адыгэу тетым, дэтхэнэ къэралым хиубыдэми емылъытауэ.
Хьэлъэ къэIэтынымкIэ иджыри илъэситIкIэ ЩIы хъурейм тепщэныгъэр щиIыгъащ ди лъэпкъэгъум. 1973 гъэм Кубэм и къалащхьэ Гаванэ щекIуэкIа дунейпсо зэпеуэми, а илъэсымрэ къыкIэлъыкIуэ гъэмрэ Испаниемрэ Италиемрэ щызэхэта Европэм и чемпионатхэми Чыржын Мухьэрбий дыщэ медалхэр къыщихьащ икIи рекорд зыбжанэ щигъэуващ. Ар спортым хэкIыжащ зыри къытемыкIуауэ икIи пщIэрэ щIыхьрэ иIэу нобэми Адыгейм щопсэу.
Совет Союзми, Европэми, дунейми, Олимп джэгухэми я чемпион, СССР-м спортымкIэ щIыхь зиIэ и мастер, «Знак Почёта» орденыр зезыхьэ, «Адыгейм и щIыхь» дамыгъэр зыхуагъэфэща Чыржын Мухьэрбий щапхъэ нэсщ Хэкумрэ лъэпкъымрэ хуэпэжынымрэ абыхэм я щIыхьыр IэтынымкIэ. Ар нобэми жыджэру хэтщ жылагъуэ лэжьыгъэм икIи щIэблэр гъащIэ узыншэм хуеущий.  

БЛЭКIА лIэщIыгъуэм и блыщI гъэхэм Шыхъуэ Борис и цIэм иримыгушхуэ адыгэ къэгъуэтыгъуейт - арат Къэбэрдей-Балъкъэрым щыщу япэ дыдэу Олимп чемпион хъуар. Абы ипэжкIэ къэралпсо, дунейпсо лъагапIэхэри мызэ-мытIэу къищтат.
Зэманыр макIуэ, ауэ цIыхухэм ящыгъупщэркъым нэхъапэм дэрэжэгъуэ къезыта, лъэпкъымрэ Хэкумрэ я пщIэр зыIэтахэр. Шэч хэлъкъым апхуэдэхэм зэращыщыр лъакъуэрыгъажэ спортымкIэ СССР-м тхуэнейрэ и чемпион (1968, 1971, 1972 гъэхэм гуп зэпеуэм, 1968 гъэм щхьэзакъуэ зэхьэзэхуэм, 1972 гъэм махуэ куэдкIэ екIуэкIа зэдэжэм), дунейпсо чемпион (1970 гъэ), Олимп чемпион (1972 гъэ) Шыхъуэ Борис.
Къэзылъхуахэр Джылахъстэнейм щыщми, езыр дунейм къыщытехьар Закарпатьеращ. И адэ Хьэбалэ Хэку зауэшхуэм жыджэру хэта офицеру а щIыпIэм дзэм къулыкъу щищIэрт. ИужькIи абы и гъусэу къэралым и щIыпIэ куэд къызэхикIухьащ, щыпсэуащ.
Спортым хыхьэн хуей щIэхъуам и щхьэусыгъуэр гур зыкъутэ Iуэхугъуэщ. Борис и ныбжьыр илъэсихым нэблэгъауэ загъэпсэхуну зэрыунагъуэу псым кIуащ. Абы щыгъуэм и адэм къулыкъу щищIэр Молдавиерат. Мывэ кIэщхъ къыщыщIаха щIыпIэхэм псыр ирагъэлъэдэжурэ гуэлхэр къэунэхурт икIи апхуэдэхэм ящыщ зым къыщыувыIахэщ. И адэм бдзэжьей къызэриубыдыну къунтхыр зэфIищIэну IукIащ, и анэр зэдзэкъэн тIэкIу игъэхьэзырыну яужь ихьащ.
ЩIалэ цIыкIур псым хэплъэну щыIухьэм гуэцIэфтри, напIэзыпIэм гуэлым хэхуащ. Ар зылъэгъуа и анэм зыкIэлъыхидзащ икIи сабийр къригъэлыхукIэ езы тхьэмыщкIэр щIилъэфащ. Адэр къыщысам Iуэхур зэфIэкIат.
ИужькIэ Львов къулыкъу щищIэну Хьэбалэ занщIэу ягъэкIуащ. ИкIи я пIэм зэризагъэу абы къуэм и Iэпэр иубыдри, бассейным ишащ икIи къыжриIащ: «Мис мыр уи тренерщ. Уи анэм етIуанэу гъащIэ къуитащи, псым есыкIэ зэгъащIэ».
ИлъэситI-щыкIэ Борис бассейным кIуащ, ауэ и гур абы бгъэдыхьэртэкъым. Зэхьэзэхуэ гуэрхэми хэтт, ехъулIэныгъэ мащIэхэри иIэ хъуат, арщхьэкIэ псы есыныр фIэфIтэкъым - и анэр зэрыкIуэдыкIар трилъхьэу къыщIэкIынут. Сабийм и псэм а спорт лIэужьыгъуэр къызэримыщтэр щилъагъум адэри къыпэувакъым: абы и дежкIэ нэхъыщхьэр псы есыкIэм ар есэнырати, ар хъарзынэу къехъулIат.
Мыгувэу гъунэгъу щIалэ цIыкIум къигъэдаIуэри, езыр здэкIуэ боксымкIэ секцэм хыхьащ. Ар илъэс зытIукIэ Борис нэхърэ нэхъыжьынт икIи нэхъ лъагэт, Iэчлъэчт. Бокс Iэлъэм, зэуэкIэ зэресэнум дихьэхат, ауэ абыи зэриIыгъар зы мазэщ. ХузэфIэкIым еплъыну щызэпагъэувым, секцэм къэзыша щIалэ цIыкIур ныкъуэкъуэгъу къыхуэхъуащ икIи фIыуэ къиудыныхьащ. Абы иужькIэ боксми гущыкI хуищIащ.
Зэгуэрым, футбол джэгуу пщIантIэм дэту, щIалэ балигъ гуэр къабгъэдыхьэри, къахэплъащ. ИтIанэ, псоми къеджэри, зытхухым яжриIащ къыкIэлъыкIуэ махуэм здекIуэлIэну щIыпIэмрэ зэманымрэ. Апхуэдэу футболым хыхьэри, 1962 гъэ пщIондэ абы зыхуигъэсащ.
Псоми зыкъыщигъэзар Львов къалэм щыпсэу унэм щагъунэгъу щIалэ цIыкIур зэрызэдэжэ лъакъуэрыгъажэ зыкъизыхкIэ къэкIуэжауэ щрихьэлIаращ. Борис абы занщIу бгъэдэлъэдащ икIи псынщIагъыр зэрытраухуэр, и шэрхъхэр фIэхьэлэмэту зэпиплъыхьу щIидзащ. И гури къыхэскIыкIащ - зыхищIащ абы и гъащIэр епха зэрыхъунур.
Школ щIэтIысхьэжыгъуэрат спорт секцэхэм щыхатхэри, ар къыхуэмыгъэсу пэплъащ икIи фокIадэм (сентябрым) и 1-м лъакъуэрыгъажэ зэдэжэм щыхуагъасэм хыхьащ. АрщхьэкIэ, Борис ар къызэрыщыхъуамрэ къызэрыщIэкIамрэ шурэ лъэсрэ я зэхуакут - институт гуэрым и подвалым ахэр щIашащ икIи я тренер цIыхубзыр ирагъэлъэгъуащ. Лъакъуэрыгъажэ зыщIэхъуэпсари къылъысакъым, абы и пIэкIэ къызэрыгуэкIщ къратар.
Апхуэдэу хъуа пэтми, Борис псоми ятежыну къыщыхъурт икIи япэ тренировкэм щIидзащ. КилометрипщI-тIощI хуэдиз къажын хуейти, абы и къызэнэкIыным къарууэ иIэр тригъэкIуэдащ икIи унэм ерагъкIэ и лъэр нихьэсыжауэ аращ. ИужькIэ тхьэмахуэкIэ сымаджэжащ.
Зэрыхъужу, тренировкэхэм кIуэн щIидзэжащ, футболым зыхуэгъэсэнри зэпигъэуакъым. А тIур зэрыздихьыр къыщащIэм, спорт школым и унафэщIхэм къыхуагъэуващ языхэзыр къыхихыну.
Къыхихар лъакъуэрыгъажэ спортращ. Гурэ псэкIэ зыкIэрыпщIа Iуэхум иужькIэ и хъуэпсапIэхэри къригъэхъулIащ.
Илъэс пщыкIутI текIуэдащ, пщIантIэпсу игъэжар къыпхуэпщытэжынукъым Шыхъуэ Борис Олимп лъагапIэм нэсын папщIэ. Тренерхэм махуэ къэс бэшэчагъым хуагъасэрт, ищIэнухэр, зэрызиIыгъынур къыгурагъаIуэрт. Сэхуран, мороженнэ ишхыу ядэртэкъым, и бэуэкIэр зэпимыудын папщIэ, махуэ къэс бассейным яшэрт. Псом ящхьэращи, щхьэхынагъэм текIуэу ягъэсащ. Уэшх къыщешхи, уэс къыщеси, дыгъэр щывэржьэрми ищIэрт а махуэм зэпичын хуей гъуэгуанэр къызэрызэринэкIынур. Апхуэдэурэ илъэс куэдкIэ екIуэкIащ.
1966 гъэм союзпсо чемпионат Тбилиси щекIуэкIырт. Балигъхэм я зэпеуэр иуха иужькIэ Борис зигъэхьэзырт щIалэгъуалэ зэхьэзэхуэм хэтыну. АрщхьэкIэ, гуп нэхъыщхьэм хэтхэм яз сымаджэ хъуащ икIи ар икIэщIыпIэкIэ яхъуэжын хуейт. ЩIалэгъуалэм яхэплъэри, Шыхъуэм нэхъ хузэфIэкIыну къалъытащ. Къалэн лъэпкъи хуагъэувакъым - командэм хэтын хуей цIыху бжыгъэр ирагъэкъуауэ арат. Абы къыхэкIыу езыри гузэващэртэкъым. АрщхьэкIэ зэпеуэм зэрыщIидзэу бэнэныгъэм дихьэхащ икIи ещанэу къэсри, дыжьын медалыр къихьащ.
Тбилиси щекIуэкIа чемпионатым иужькIэ СССР-м и командэ къыхэхам и тренер нэхъыщхьэр къыбгъэдыхьэри, Борис къыжриIащ: «Хъарзынэу къыщIэбдзащ, адэкIэ деплъынщ. Дыгъэгъазэм (декабрым) дызэхуэсынущи, некIуалIэ». Абы лъандэрэ къэралым и командэ къыхэхам зэи къыхагъэкIакъым икIи гупым и капитану илъэсихкIэ щытащ.
Мексикэм щекIуэкIа Олимп Джэгухэм кIуэн ипэкIэ къэралым и чемпионатым и зэдэжэгъуищми Шыхъуэ Борис щытекIуащ. Союзпсо радиом и корреспондентым интервью къыщыIихым жриIащ къыкIэлъыкIуэ медалыр Олимпиадэм кърихыну икIи къэрал псом ар хэIущIыIу щыхъуащ. СлIожьт, и ныбжьыр илъэс 21-рэ хъууэ арати, хузэфIэмыкIын щымыIэу къыщыхъурт. ИщIэрт Олимпиадэм зэрыкIуэнур, командэм и капитануи хахат. А псоми и щхьэр ягъэунэзауэ къыщIэкIынут. ЖиIэнур жиIа иужькIэщ щегупсысыжар абы къикIым. ИкIи хуабжьу гузэвэжащ, схузэфIэмыкIыжмэ, жиIэри. Псом нэхърэ нэхъ щIэпIейтейр а псори и адэм зэхихамэ икIи къемыхъулIэжмэ, зэрыукIытэнурат.
Апхуэдэуи къэхъуащ - Мексикэм щыIа Олимп Джэгухэм ерагъыу еханэу къыщысауэ аращ. И щхьэр лъахъшэу ехьэхауэ къигъэзэжри, нэхъ ерыщыжу зигъасэу щIидзащ.
ИлъэсиплI дэкIауэ Мюнхен щыIэну Олимпиадэм щIидзэным махуэ зыбжанэ иIэжущ абы кIуэнухэр щаубзыхуар. Шыхъуэ Бориси командэм и капитану гупым хагъэхьащ, къэралым щынэхъ лъэщ дыдэу зэрыщытым къыхэкIыу. Иджы къикIуэт щыIэжтэкъым - дыщэм щIэбэнын хуейт. Ар Iуэху тынштэкъым, хьэрхуэрэгъухэр егъэлеяуэ зэрылъэщым къыхэкIыу. АрщхьэкIэ псоми ефIэкIыфащ икIи Совет Союзым олимп дыщэ медалхэр къыхуихьащ. Хэку зауэшхуэм хэта Борис и адэ Хьэбалэ абы гуфIэгъуэу къритар пхуэмыIуэтэжыным хуэдизщ, дэрэжэгъуэр игъэбагъуэрт Германием зэрыщытекIуам.
Шыхъуэ Борис иджыпсту Самарэ щопсэу, и узыншагъэм и щытыкIэм къыхэкIыу дохутырхэм нэхъ щIыIэтыIэ щIыпIэ хэщIапIэ ищIыну къыхуагъэуващи. И унагъуэри абы щыIэщ, ди щIыпIэм ириша щхьэгъусэ, къуитI, къуэрылъхухэр иIэу. Илъэс къэс тIэу-щэ къокIуэжри, и шыпхъум, Iыхьлыхэм яхэсщ, и цIэкIэ къызэрагъэпэщ зэхьэзэхуэм и хьэщIэ лъапIэщ. А псоми къаруущIэ къыхалъхьэ.

ЖЫЛАСЭ Заурбэч.
Поделиться: