Совет цIыхубэм фашизмэр къызэрызэтригъэувыIэрэ илъэс 75-рэ щрикъум ирихьэлIэу Къэбэрдей-Балъкъэрым и къуажэхэмрэ къалэхэмрэ Iуэхугъуэ щхьэпэхэр щекIуэкIащ. Апхуэдэхэм ящыщ зыщ накъыгъэм и 2-м Къэхъун щыIари.
1941 гъэм мэкъуауэгъуэм и 22-м къэхъея гущIэгъуншэ зауэм, адрейхэми хуэдэу, гуIэгъуэ куэд къахуихьащ къэхъундэсхэм. Ахэр зылI и быну бий хьэщхьэрыIуэм пэщIэуващ икIи хэти фронтым, хэти тылым я пси, я къаруи щемыблэжу текIуэныгъэр къагъэблэгъащ. ЖыпIэну урикъунщ Хэкур яхъумэжыну зауэм дэкIа цIыху 350-м щIигъум ящыщу 218-м къызэрымыгъэзэжар. Абыхэм илъэс зыбжанэ и пэкIэ хуагъэува сыныр иджыблагъэ зыхуей хуигъэзэжащ жылагъуэ лэжьакIуэ емызэшыж Гулэжын Беслъэн къызэригъэпэща гупым.
«Строй Ресурс» ООО-м и унафэщI ЛIуп Маратрэ абы и щхьэгъусэ Лианэрэ къанэ щымыIэу къабгъэдэкIащ Къэхъун дэт Хэку зауэшхуэм хэтахэмрэ хэкIуэдахэмрэ я фэеплъ сыныр къэзэрагъэщIэрэщIэжа, абы и Iэгъуэблагъэр зэIузэпэщ зэращIа мылъкур. Жэуаплыныгъэ пыухыкIа зиIэ а обществэм къигъэкIуащ езым къригъэша бордюрхэр зыгъэува Гулэжынхэ Тимур, Ислъам, Рустам, Инал, Ибрэхьим сымэ зыхэт лэжьакIуэ гупыр. Дэтхэнэри Iуэхум и гур етауэ, псапэ зэрилэжьыр къыгурыIуэу абы пэрытащ.
Дызэрыщыгъуазэщи, лIыгъэрэ хахуагъэрэ къагъэлъагъуэу бийр зэтракъутащ Къэхъун дэкIа куэдым. Уэрэдхэр хуаусат, усэхэр хузэхалъхьат фашисти 125-рэ зэтезыукIа снайпер Iэзэ Жамборэ Щэуал. Абы Зауэ Бэракъ Плъыжь ордену тIу къыхуагъэфэщат. Берычэт Сэрэбий и бгъэм хэлът Хэку зауэшхуэ орденым и II нагъыщэр, ЩIыхь орденым и III нагъыщэр, зауэм къыщихьа медалитхур. Вагъуэ Плъыжь орденымрэ медалиплIрэ къратат тIасхъэщIэх хахуэ КIэш Хьэту, Къарэ Мусэ, Семэн НэIиб, Шыбзыхъуэхэ Гъумар, Хьэсэн, Чэлимэт, ШащIэ Мухьэжыр, Къардэн Адил, НэщIэпыджэ Атхьэм, Абазэ Хъусен, Бэрэздж Адил, Жыласэ Хьэжджэрий, Борий Жантемыр, Тэхъу Мухьэмэд, Джатокъуэ Хьэжмурид, Жэмыхъуэ Илья, Такъ Аскэрхъан, Понэж МэчрэIил сымэ, нэгъуэщIхэми орденхэмрэ медалхэмрэ я лIыгъэм къыпэкIуат.
Зауэ къыщыхъукIэ цIыху куэд хокIуадэ, ар узыфIэмыкIыфын Iуэхугъуэщ. Ауэ гуIэгъуэр тIуащIэ-щащIэ мэхъур зэкъуэш зыбжанэм абы я щхьэр щыхалъхьэм и деж. Апхуэдэу Хэку зауэшхуэм я псэр щатащ я къару илъыгъуэрэ я дахэгъуэу Жамборэ Хьэмид и къуиплIым – Джэху, Тобий, Мухьэмэд, Къэралбий. Я къуэ щырыщ яфIэкIуэдащ Къандэхъу ЦIыкIурэ, ХьэхъупащIэ ТIутI, Шыбзыхъуэ Батокъуэ сымэ я унагъуэхэм. Абыхэми, адрей къэзымыгъэзэжа псоми я цIэ унэцIэр тету ТекIуэныгъэ Иныр къызэрахьрэ илъэс 50 щрикъум ирихьэлIэу Къэхъун фэеплъ сын щагъэуващ.
Къуажэм къыдэна лIыжь-фызыжьхэр, цIыхубзхэр, ныбжьыщIэхэр жэщ-махуэ жамыIэу губгъуэм итт, фронтым Iутхэр ерыскъыкIэ къызэрагъэпэщу. 1941 гъэм Къэхъуным гъавэ бэв къыщагъэкIащ икIи хэкIуэдыкIыншэу кърахьэлIэжри къэралым и гуэным иракIутащ. КъищынэмыщIауэ, къэхъундэс куэд Къэрэгъэш и деж щIытIым щыIащ. Къуажэ Советым и тхьэмадэ Тхьэзэплъ Елдар зи унафэщIу Къэхъун икIа бригадэм фашист танкхэр къызэтезыгъэувыIэ метриплI и бгъуагъыу метрищ и кууагъыу кIэнауэхэр, окопхэр, дотхэр, дзотхэр ди зауэлIхэм папщIэ Джылахъстэнейм щиухуащ. ГуащIэдэкI лэжьыгъэм щыпэрытхэт Мэмыхъу Къарэлъхъан, Нэзэр Лацэ, Берычэт Баблинэ, НэщIэпыджэ ФатIимэт, Тхьэгъэлэдж Таун сымэ, нэгъуэщIхэри. Нэхъыбэу щылажьэр жэщрат, сыту жыпIэмэ махуэм нэмыцэ кхъухьлъатэхэм лагъымхэр къыхадзэрт, топкIэ къахэуэрт.
Зауэм и пэщIэдзэм Къэхъун журт гупышхуэ къэкIуащ, ебгъэрыкIуэ фашистыдзэм зыщахъумэу. Абыхэми, иужькIэ нэгъуэщI щIыпIэхэм къикIа куэдми дэIэпыкъуныгъэ, псэупIэ, щыгъын, ерыскъы, лэжьыгъэ жылэм щагъуэтащ.
Бийр гъунэгъу къыщыхъум, колхоз мылъкум и нэхъыбэр къуршым зэпрахури Куржым (Грузием) щагъэпщкIуащ. Къуажэ администрацэм и дэфтэрхэр зэуIу ящIри щIатIащ.
Ди щIыпIэм къыщызэрагъэпэщ 115-нэ Къэбэрдей-Балъкъэр шу дивизэм къэхъундэсхэр мылъкукIи, шыкIи, цIыхукIи жыджэру хэтащ. Абы щыщ дзэхэм зыщагъэсащ Къэхъун къуажэм. 115-нэ шу дивизэм хэту лIыгъэ зэрахьэу Хэкур яхъумащ Къардэн Хьэмзэт, Къамбэчокъуэ Алий, Езий Кушыку, Берычэт Нурхьэлий, Лъэпщокъуэ Мухьэмэд, Джатокъуэ Хьэжкъасым сымэ, нэгъуэщIхэми.
1942 гъэм жэпуэгъуэм (октябрым) и 25-м щегъэжьауэ 1943 гъэм щIышылэм (январым) и 3-м пщIондэ зэрыпхъуакIуэхэм Къэхъун яIэщIэлъащ. Биидзэр нэхъыбэу зэрызэхэтыр румынхэрт. Арауэ къыщIэкIынущ хьэкIэкхъуэкIагъэ куэд щIызэрамыхьари. АрщхьэкIэ унафэр зыIэщIэлъ офицерхэр къанэ щIагъуэ щымыIэу нэмыцэхэт.
Къыдыхьэным махуэ зыбгъупщI иIэжу щIадзэри кхъухьлъатэхэмкIэ къуажэм лагъымхэр къыдадзэу, топкIэ къыдэуэу фашистхэр щытащ. Абыхэм я зэранкIэ хэкIуэдащ Жамборэ ХьэтIохъущыкъуэ, ХьэхъупащIэ Жанзилэт и сабийр и гъусэу.
Къэхъуныр зэраубыду, фашистхэм зэхуэс ящIри, къуажэ унафэщIхэр цIыху пщыкIуз хъууэ храгъэхащ. Колхоз мылъкумрэ щIымрэ зыгуэшыжыну комиссэр къызэрагъэпэщри, щхьэж хилъхьам елъытауэ ахэр ятыжащ. Хьэлэмэтращи, а Iуэхум нэмыцэхэр IейкIи-фIыкIи хэIэбакъым.
А зэманым псэуахэм къызэраIуэтэжымкIэ, сэлэтхэм Iэбэлъабэ яхэлъу, къуажэдэсхэм ефыщIауэу офицерхэм ядэртэкъым. Уеблэмэ ерыскъыхэкI хуей хъуамэ, ар абыхэм я деж къыщащэхурт.
Зэгуэрым бзэгу яхьащ партым жыджэру хэта, къулыкъу зыIыгъа цIыху зыбжанэ къуажэм къыдэнауэ икIи абыхэм я спискэр комендатурэм Iэрагъэхьащ. АрщхьэкIэ жылэри полицайуэ ягъэувахэри зэхыхьэри ахэр кърагъэлащ. Нэмыцэхэм жраIащ къулыкъущIэу щытахэр псори къуажэм дэкIауэ икIи хэти фронтым щыIэу, хэти партизанхэм яхыхьауэ. Адрей къэнахэр лэжьакIуэжьхэу, сыт хуэдэ партми хыхьэну хьэзыру. Ар я фIэщ хъуащ икIи нэмыцэхэр къуажэм зэрыдэса лъэхъэнэм къриубыдэу зы цIыхуи яукIакъым.
Къэхъун хуит къащIыжын папщIэ зауэ щхьэхуэ екIуэкIакъым. Ди дзэхэр гъунэгъу къыщыхъум, фашистхэр езыр-езыру щIышылэм и 3-м и пщэдджыжьым дэкIыжащ. А махуэ дыдэм и пщыхьэщхьэм дыдейхэр къуажэм къыдыхьэжащ.
ИужькIэ къызэрабжыжамкIэ, нэмыцэхэр пIалъэкIэ щыдэсам къуажэм хэщIыныгъэу сом мелуан 16 игъуэтащ, абы щыщу сом мелуан 14,5-р колхоз мылъкум хэщIащ. Нэхъыбэу ар къызыхэкIар жылагъуэ Iэщхэр унагъуэхэм трагуэшэжу языныкъуэхэр зэраIэщIэшхыхьарщ. Фашистхэм гъэтIылъыпIэ ящIам, Шыпшхэ я унэу щытам, щыдэкIыжым мафIэ щIадзэри ягъэсащ.
Нэмыцэхэр къуажэм дахужа иужькIэ къэхъундэсхэр аргуэру фронтым телажьэ хъуащ. Абыхэм даIыгъащ Тамбов колхозхэтхэм я жэрдэмыр икIи «Нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэм - ажал!» зыфIаща танк колоннэм мылъкушхуэ халъхьащ. Жыджэру абыхэм заёмым Iэ традзащ, фронтым щыгъын хуабэхэр, ерыскъыхэкIхэр ирагъэшащ. Псоми къагурыIуэрт ахэр текIуэныгъэм я хэлъхьэныгъэу зэрыщытыр, ди зауэлIхэм яIэрыхьэ дэтхэнэ зы дэIэпыкъуныгъэри бийм шэуэ зэрытехуэр.
Зауэ нэужь лъэхъэнэм Къэхъуным здиужьыжащ. ЗэфIэгъэувэжа хъуащ колхозыр, къызэIуахыжащ еджапIэр, амбулаторэр, пощтыр, тыкуэныр, нэгъуэщI IуэхущIапIэхэри. Куэд дэмыкIыу къэхъундэсхэм я цIэ республикэми къэралми щыIуащ.
Фэеплъ сыныр зэIузэпэщ щIынымкIэ мы гъэм накъыгъэм и 2-м Къэхъун щекIуэкIа Iуэхугъуэ щхьэпэм жыджэру хэтащ Май къалэм щыIэ «Кавказ гъунапкъэ» къэлъыхъуакIуэ гупым щыщхэри. Цыбин Виктор я пашэу Бовкунхэ Ольгэрэ Владимиррэ, Артёмовэ Наталье, Къарэжь Къазбэч, Скосаревская Маринэ, къэхъундэсхэу Германием щыIа дзэхэм хэтахэм я зэгухьэныгъэм и унафэщIхэм ящыщ Гулэжын Беслъэн, къуажэ администрацэм и Iэтащхьэ Къандэхъу Леонид, щIыпIэ курыт еджапIэ №1-м и директор ХьэхъупащIэ Iэмин, альпинист цIэрыIуэ Шыбзыхъуэхэ Къазбэчрэ Маринэрэ а махуэм лэжьыгъэшхуэ зэфIагъэкIащ. 1942 - 1943 гъэхэм ди щIыналъэм щыхэкIуэда совет зауэлIитI зыщIэлъ нэгъуэщI щIыпIи тхьэмахуэ и пэкIэ абыхэм зыхуей хуагъэзэжащ.
Хэку зауэшхуэм хэтахэмрэ хэкIуэдахэмрэ я унэцIэхэр зытет фэеплъ сыныр 1995 гъэм Къэхъун щагъэувауэ щытащ а лъэхъэнэм къуажэ администрацэм и Iэтащхьэу щыта Тамбий Амир и фIыгъэкIэ. ТекIуэныгъэ Иныр илъэс 70 щрикъум ирихьэлIэу ар зыхуей хуагъэзэжри, щхьэусыгъуэ гуэрхэмкIэ яIэщIэхуа унэцIэхэр хатхэжащ. Мис иджы аргуэру зэIузэпэщ ящIыжащ.
