Мэрем пшыхь

Псалъэ пэжхэр
Гуащэр щытепщэм пщыр щеудыхащ

♦Адыгэ жьэгум и тетыр унэгуащэращ.
♦Ди къэкIуэнур къэзышэр щIы хъурейращ, ар зышэжри ар дыдэрщ.
♦Ахъшэ зи мащIэм бохъшэ зэрихьэркъым, бохъшэ зезыхьэр ахъшэ зи хъушэрщ.
♦ФIыгъуэу щыIэм нэхърэ нэхъыфIщ, «абы апхуэдэ бзаджэнаджагъэ ищIэну си фIэщ хъуркъым» - къыпхужаIэмэ.
♦Уи мыIуэху зепхуэнри Iуэхум щыщщ.
♦Адэ-анэм емыдаIуэм гуIэу гъащIэр ехь.
♦Фызыр унагъуэм щытепщэмэ, жьы уаер абы къыщопщэ.
♦Гуащэ пхуэхъунум еплъи, итIанэ и къуэм дэкIуэ.
♦ЦIыхубзхэр псори лъапIэ защIэщ, ауэ анэхэр псом нэхърэ нэхъ лъапIэжщ.
♦«Си анэр си гъусэмэ, уэсым сыхэсми содэ», - жеIэ быным.
♦Гуащэр щытепщэм пщыр щеудыхащ.
♦Гуащэ задэрэ нысэ ямыдэрэ щымыIамэ арат.
♦Адэ-анэ мыхъумыщIэхэри бын хъуа-щIа щогугъ.
♦Анэхэр унэ узэдмэ, адэхэр щIэгъэкъуэныфIщ.
♦Анэ псалъэм елъэпауэр щIы джафэми щылъэ­пэрапэущ зэрытетынур.
♦Сэ сызэрыгубзыгъэр сощIэж, ауэ адрейхэм ящIэркъыми аращ сыщIэгузавэр.
♦ГъащIэм нэхъ егъэджакIуэшхуэ щыIэкъым, ди сабиигъуэ дыдэм къыщыщIэдзауэ дыпсэуху ди егъэджакIуэр аращ.   
КIурашын Алий.

ГъащIэ
Зэгупсысыпхъэ

 ГъащIэр зэрымыкIыхьыщэр, зэрыжаIэу, напIэдэхьеигъуэу ар зэрыкIуэр хэти ищIэу къыщIэкIынщ. Ауэ дэтхэнэри егупсысыркъым гъащIэм и гъэкIуэкIэм. Нэмысышхуэ зыхэлъари, лэжьыгъэшхуэкIэ цIэрыIуэ хъуари, хьэулейрэ нэмысыншэу дунейм тетари зэгуэр егупсысыжу къыщIэкIынщ гъащIэр зэригъэкIуа щIыкIэм. Ауэ еплъыкIэ зырызкIэщ гъащIэм зэрыриплъэжыр. Дахэу дунейм тетам сыт хужыпIэн, къигъэщIам хуэарэзыжщ. Iуэхуншэу, еIуящIэу псэуахэм, гъащIэм зэ къытригъэзэжамэ, зэрыпсэу уэзгъэлъагъунт, жиIэу тобэ къэзыхьыж яхэтми, щыIэщ апхуэдэхэр зыфIэауани, кърихуэкIыр сыт, жиIэу. Дэтхэнэ зыми и хъыбар нэхъ мыхъуми, зыгуэр къызэренэкI. Быныр зыщIапIыкIын лъэужь дахэ къызэзынэкIым и насыпщ. Зэхуэдэкъым «дуней уцIэпIу щытащ» жыхуаIэмрэ абырэ. Зэгупсысын хуей Iуэхущ ар.
Нэхущ Хьэжпагуэ.

Интернетым дыкъыщоджэ
Мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэху цIыкIу

Нью-Йорк щыщ таксист гуэрым «Facebook» сетым щиIэ напэкIуэцIым хъыбар гъэщIэгъуэн кърилъхьащ:
«Куэд щIауэ таксисту солажьэ. Зы пщыхьэщхьэ гуэрым машинэ хуейуэ къэпсэлъа гуэрым и унэ сыIухьэри згъэкIиящ. Дакъикъэ зыбжанэкIэ сежьа нэужь, машинэр аргуэру зэ згъэкIиящ. А махуэм къриубыдэу ар си иужьрей дэкIыгъуэу арати, унэм зыри къыщыщIэмыкIым, сыIукIыжыну мурад сщIащ. АрщхьэкIэ, си гум къызжиIэр нэгъуэщIти, машинэр зекIуапIэм тезгъэкIщ, сыкъикIри, бжэм сытеуIуащ.
Абы хэту «зы дакъикъэкIэ» - макъ щабэр къызэхэсхащ, ар ныбжь зиIэ цIыхубзт. Абдеж сыздэщытым, зыгуэр къызэрилъэфым и макъ зэхэсхащ, иджыри тIэкIу дэкIыжри, фызыжьым бжэр къызэIуихащ. 1940 гъэхэм траха фильм гуэрым къыхэкIа хуэдэ, чэсыргей бостейрэ пыIэ хъурей цIыкIурэ зыщыгъ нанэр къэслъэгъуащ. Абы шумэдан мыини иIыгът. КъызыщIэкIа пэшым илъэс зыбжанэкIэ зыри щымыпсэуа хуэдэт, щIэт шкафхэм щэкI хужь теубгъуат. КъуэгъэнапIэм зы ашык дэтти, хьэкъущыкъухэмрэ сурэтхэмрэ илът.
- Си шумэданыр машинэм схуифлъхьэфыну пIэрэ? – жиIащ цIыхубзым.
Ар машинэм схьа нэужь, къэзгъэзэжащ нанэм сыдэIэпыкъуну. Абы си Iэблэр къиубыдри, машинэмкIэ хуэмурэ дунэтIащ. Абы фIыщIэ къысхуищIырт гуапэу сызэрыхущытым щхьэкIэ. Сэри жесIащ, си анэм адрейхэр къыхущытыну сызэрыхуейм хуэдэу, езыми сызэрыхущытыр.
- Сыту ущIалэфI дыдэ уэ цIыкIур, - жиIащ абы. Машинэм дитIысхьэжа нэужь, здэсшэну хэщIапIэр тхылъымпIэм тетхауэ къызитри, къызэупщIащ:
- КъалэкумкIэ уныкIуэцIрыжыфыну пIэрэ?
- Гъуэгур кIыхьыIуэ хъункъэ итIанэ, - естыжащ жэуап.
- Сэ сыпIащIэркъым, си щIалэ цIыкIу, - жиIащ абы. – Сэ жьы хъуахэр щапIыж унэм сыкIуэу аращ, къысхуэнэжа гъащIэр щысхьыну.
ГъуджэмкIэ сыщиплъэм къэслъэгъуащ, фызыжьым и нэхэм нэпс къызэрытелъэдар.
- Си унагъуэр куэд щIащ зэрысхэкIрэ, си закъуэу сопсэу. Дохутырым жьы хъуахэр щапIыж унэм сыкIуэмэ, нэхъ къищтащ, куэд къысхуэнэжа хъункъым.
Си машинэм тет счетчикыр згъэункIыфIри, нанэм сеупщIащ:
- Сыт хуэдэ гъуэгукIэ дыкIуэмэ нэхъ къапщтэрэ?
СыхьэтитI хуэдизкIэ къалэм къыщыджыхьащ. Абы сигъэлъэгъуащ зэгуэрым лифтеру щылажьэу щыта IуэхущIапIэр, фIыуэ илъагъу и щхьэгъусэм и гъусэу щыпсэуа районыр, щысабийм къафэм зыщыхуигъасэу здэкIуэу щыта унэр, иджы унэлъащIэхэр щащэ тыкуэн ящIыжар. Иныкъуэхэм деж унэ гуэрым е уэрам гуэрым сыкъыщигъэувыIэрти, дакъикъэ зыбжанэкIэ еплъырт, и нэгу зыгуэрхэр къызэрыщIигъэхьэжыр гурыIуэгъуэу.
- Мис иджы сышэ, си щIалэ цIыкIу, сыздежьам, - жиIащ абы.
Гъуэгум и кIыхьагъкIэ тIуми зыри жытIакъым, зыгъэпсэхупIэ хуэдэу щыт, къатитIу зэтет унэм дыIухьащ. СанитаритI къыщIэкIри, фызыжьыр гуапэу ирашащ, сэ и шумэданыр хущIэсхьащ.
- Дапщэ уэстынур? - къызэупщIащ ар.
- Зыри, - жысIащ сэ.
- Уэ узэрыпсэун къэблэжьын хуейщ.
- НэгъуэщI къитIысхьэIамэ, къызатынщ, - жысIэри, зезгъэзыхри, нанэм IэплIэ хуэсщIащ, си гур зэрыкIэрыпщIар зыхэзмыщIэу.
- Ныщхьэбэ къызэпта насыпыр псапэу тхьэм къыуитыж, - жиIащ абы.
И Iэр быдэу скъузри, къыIузгъэзыкIыжащ… Бжэр псынщIэу ежэлIэжри, абдеж гъащIэм и зы тхылъ щызэхуэсщIыжащ.
Машинэм ситIысхьэжри, си нэр здэплъэмкIэ щыму сунэтIащ. А махуэм, пщэдджыжьым щегъэжьауэ, си машинэм къитIысхьахэм сепсэлъатэкъым, гулъытэ яхуэсщIынуи къысфIэIуэхуатэкъым. Апхуэдэ зыгуэр а нанэм есщIамэ, дауэ хъунут? Е зи лэжьэгъуэ махуэр псынщIэу зыухыну хуей шофер къыпэщIэхуамэ-щэ? Зыбжанэрэ згъэкIия нэужь, сыIукIыжамэ, сытыт къэхъунур? КъалэкумкIэ дыкIуэмэ, гъуэгур кIыхь хъунущ жысIэрэ, къызита хэщIапIэм сшамэ…
Сызэгупсысар зыщ: абы нэхърэ нэхъ мыхьэнэшхуэ зиIэ Iуэху сэ си гъащIэм щызгъэзэщIакъым. Дэ дызэрегупсысымкIэ, Iуэхугъуэшхуэ гуэр ди гъащIэм къыщыхъуным дежьэу допсэу, ауэ дэ купщIэншэу къэтлъытэ Iуэху цIыкIуми мыхьэнэшхуэ иIэу къыщIокI.
Къэбарт Мирэ.

ФщIэн папщIэ
Хэкум и пашэхэр

Урысейм и лъэщагъыр зыхэлъыр и цIыхухэм я зэфIэкIырщ. Ар балалайкэм и хэкуу щыжаIэм и деж ефтыжын жэуап фиIэщи, зэвгъащIэ:
Яблочков П.Н., Лодыгин А.Н. - электроуэздыгъэ дуней псом щыяпэу къагупсысащ.
Попов А.С. - радио.
Зворыкин В. К.- электроннэ микроскопыр, телевизорыр, телевещаниер къэзыгупсысаращ.
Можайский А.Ф. - япэ дыдэу кхъухьлъатэ зыщIар.
Сикорский И. И. - авиаконструктор цIэрыIуэщ, вертолётыр къигупсысащ.
Понятов А. М. - япэ дыдэу видеомагнитофон ищIащ.
Королёв С. П. - баллистикэ ракетэ, хьэрш кхъухь, ЩIым и япэ спутник.
Ковалевская С. В. - дуней псом щыяпэ бзылъхугъэ профессор.
Пироцкий Ф. А. - электрокъарукIэ лажьэ трамвай.
Старевич В. А. - мультипликационнэ кино.
Артамонов Е. М. - педаль, руль, шэрхъ зиIэ япэ лъакъуэрыгъажэр къигупсысащ.
Власенкэ А. Р. - хьэцэпэцэр зэрыIуахыж машинэр япэу ищIащ.
Демихов В. П. - цIыхум и тхьэмбылыр япэ зэзыхъуэкIар аращ, икIи гур IэрыщIу зэрагъэлажьэ Iэмалыр зэтриублащ.
Курчатов И. В. - дуней псом щыяпэ АЭС-р иухуащ (Обнинск).
Доливо-Добровольский М. О. - фазищ хъу токыр къихутащ икIи фазищ трансформаторыр иухуащ.
Костович С. О. - 1879 гъэм гъэсыныпхъэкIэ лажьэ двигателыр къигупсысащ.
Григорович Д. П. - гидрокхъухьлъатэ ищIащ.
Федоров В. Г. - япэ автоматыр къыдигъэкIащ.
Сеченов И. М. - физиологиемкIэ школ япэу къы­зэIузыхар аращ, «Рефлексы головного мозга» лэжьыгъэр къытрыригъэдзащ.
Менделеев Д. И. - химие пкъыгъуэхэм я законыр къигупсысащ, апхуэдэ таблици зэхилъхьащ.
Новинский М. А. - Iэщ дохутыр.
Джевецкий К. С. - электродвигателкIэ зекIуэ псыщIагъ кхъухь иухуащ.

Хъыбар зиIэ псэлъафэ
Ажэшу

Нысэр къызэрашэрэ зэманыфIи дэкIат, ауэ и гуащэмрэ тхьэмадэмрэ абы зэреджэн цIэ иджыри къагупсысатэкъым. Фызыжьыр лIыжьым ехъурджауэрт:
- А сымыгъуэ, ди напэр токI, иджыри къэс нысэм цIэ фIэдбгъэщакъым!
Ауэ лIыжьыр гузавэртэкъым:
- Уэ, нэуэжь, абы щхьэкIэ умыгузавэ. Тхьэ соIуэ, абы езым цIэ зыфIищыжынумэ.
Апхуэдэурэ аргуэру зэман дэкIауэ, махуэм пщIантIэм зыри дэмысу (лIыжьыр жыг хадэм щыIэбэрти, жыг лъабжьэм щIэтIысхьауэ жьы къабзэкIэ бауэрт, къэкIыгъэхэм къахэплъмэ, пщIантIэр илъагъуу), нысэм и закъуэ къыдэнат. А унагъуэм яIэт зы ажэ бзаджэжь. Ар нысэм иджыри щIагъуэу къесатэкъыми, пщIантIэм Iэбэну къыщыдыхьэм, ажэжьыр пырхъуэм дэсти, къелъэри нысэм къыщыхьащ. Нысэри и къару къигъэгугъэу къыщIэкIынти, зыкъиплъыхьщ-зыниплъыхьри, зыри Iэгъуэу щимылъагъум ажэжьым и бжьакъуитIыр къиубыдри, шым хуэдэу шэсащ. Ажэжьым сыт хуэдэу зимыудами, нысэр къыхуедзыхакъым. Ар зылъэгъуа лIыжьым апхуэдизкIэ фIэтелъыджэ хъуати, зыхуэмыубыду къэдыхьэшхащ. Нысэм ар зэрызэхихыу ажэжьым къолъэжри, щIолъэдэж. Ауэ кIасэ хъуат – езым цIэ зыфIищыжагъэххэт.
Фызыжьыр къыщыдыхьэжым:
- Ыхьы-ы, фызыжь! Уи нысэ цIыкIум и цIэм ухуэгузавэти, мис, сэ зэрыжысIа дыдэм хуэдэу, Тхьэ соIуэ, цIэ хъарзынэ зыфIищыжакIэ, цIэ хъарзынэ! - жеIэ.
Фызыжьыр ней-нейуэ къоплъри:
- Сыт, иджы, лIыжь джаур, нысэ цIыкIум къыхуэбгъуэтар? - жи.
- Тхьэр си щыхьэтщ зы мастэкIэ си сэбэпи си ягъи хэмылъ! Езыр мо ажэжьым шэсри, пщIантIэм щышыуеящи, иджы цIэуэ Ажэшу фIыдощ! – жиIэри лIыжьыр аргуэру къэдыхьэшхащ, илъэгъуар и нэгу къыщIыхьэжри.
Ар и къытенэкIэу нысэм Ажэшу цIэр къытенэри, псэуху зэрихьащ.
Зытхыжар Шэрджэс Алийщ.

Хъыбар
 «Фокужьым» и кIуэдыкIар

Еуэри, бжьыхьэхуегъэзэкI хъуауэ, бийри ди щIыналъэм итхужыну тедгъэнэцIыхьауэ апхуэдэт. Апхуэдэ зы махуэу бгыщхьэ гуэр къэдубыдыжауэ зыдгъэпсэхуу дытест. Дытести, йоуэри, приказ къытIэрохьэ: «Бийм фебгъэрыкIуи, и Iэбэронэр фкъутэ!» - жиIэу иту.
Уи къару илъмэ, ар куэдрэ: зыкъыдоIэтри, Iэтакэм докIуэ.
Дежьа щхьэкIэ, куэд дэмыкIауэ, «Фоку» жыхуаIэ нэмыцэ истребителым хуэдэ зым дыкъегъэунэху. Дыкъегъэунэхури, пылимоткIэ къытхэуэурэ хьэлэч дыкъищI щыхъум, сыт тщIэнт - ди пэзицэм къэдгъэзэжащ. Бгы нэпкъ дызэрысым пхъэхуей ин тетт, и щхьэкIэр инрэ баринэу, лъагэрэ пшэм хэту. Мы ди щIыпIэхэм къыщыкIыркъым апхуэдэ жыгышхуэ! Апхуэдэ нэхъ къыщыкIыр Урысей пхакIэрщ. Илъэсищэм щIигъуа хъунт а пхъэхуеижьыр! «Фокужьым» зыщыдгъэпщкIун хуей щыхъукIэ, абы и щIагъым дыщIэтIысхьэрти дыщIэст. Сэмэлотыми дыкъилъагъуртэкъым, къеухми, жыг щхьэкIэ Iувым шэр къыпхыкIтэкъым… УщIэсыну хуэдэ щыIэтэкъым, ауэ жыг щIагъым дыкъызэрыщIэкIарауэ, къыздикIари-къыздихуари дымыщIэу, истребителыр къэсти, шэ къэуэжкIэ къытхэуэурэ, дыкъыщIихуэжырт. Жыгыр къилъэтыхьурэ дыщIимыгъэкIыу диIыгът. Приказыр срив хъункIэ Iэпаснэ мэхъу. Сэри сызэгуоп. Сызэгуопри, кэмэндирым деж сокIуэри жызоIэ:
- Тэварыш кэмэндир, Iэлъпинистхэр бгы лъагэ бгы задэм дэкIыу плъэгъуакъэ?
- Слъэгъуащ, - жи. - Сыт-тIэ иджы нэхъ узыхуейр абы щхьэкIэ?
- Сызыхуейрат, тэварыш кэмэндир, а Iэлъпинистхэр бгы задэм щыдэкIкIэ кIапсэ быдэ зэраIыгъыр пщIэркъэ?
- СощIэ.
- НтIэ, пщIэмэ, кхъыIэ, апхуэдэ кIапсэ метрэ щитI хуэдиз къысхуэгъуэт! – жызоIэри солъэIу.
- Сыт зэрыпщIынур?
- Плъагъунщ.
Йоуэри кэмэндирыр йожьэри, къысхуегъуэт апхуэдэ кIапсэ быдэ: «мыр зэрищIынур сыт мыбы, и натIэ иримыукIэнумэ?» - жиIэурэ, гъумэтIымэурэ, къехьри къызет. Арати, мо кIапсэ быдэм и кIапэ лъэныкъуэр аркъэным хуэдэу зэрызодзэ, адрей кIапэ лъэныкъуэр пхъэхуей лъэдийм щызогъэлъадэ. Щызогъэлъадэ быдэуи, «Фокум» сежьэу сотIысыж. СщIэр къагурымыIуэу, сэлэтхэри ней-нейуэ къызоплъ. Сэмэлотри къакIуэркъыми сызэгуоп. Щымыхъужым, сокIуэри кэмэндирым солъэIу:
- ИIэт, дыгъакIуэ Iэтакэ! - жызоIэри.
Кэмэндирым мыарэзы-мыарэзыуэрэ кэмандэ етри, Iэтакэ докIуэ. Жыг щIагъым дыкъызэрыщIэкIыххэу истребителыр къос. Къосри, шэ къэуэжкIэ къытхэуэу щыщIидзэм, кэмэндирым «Нэзат!» - жеIэри къыдегъэгъэзэж.
«Фокум» зэрихабзэжьти, ди жыгыр къиуфэрэзыхьурэ, бгъэм ещхьу, пикировать ищIу щIидзащ. Сэри абы пикировать щищIым ирезгъэхьэлIэри, си аркъэныр згъэкIэрахъуэщ-згъэкIэрахъуэри, здзыщ абыи, сэмэлот етам и пэм фIэзгъэхуащ. Нэмыцэ лотчикым ар щилъагъум, «ыI, саубыд!» - жеIэри, зиIэтыжыну хуожьэ, арщхьэкIэ пхъэхуейм епхащи игъакIуэркъым: еIэху кIапсэр нэхъри щолъадэ. ИтIанэ жыгыр иричынкIэ хъуну Iуэхур абы щынэсым, «Алыхьыр согъэпцI, апхуэдэ жыг дыщэр сеплъу мо бзаджэнаджэм ирезгъэчым!» - жысIэри, кIапсэр субыдщ аби, секъум-сшыхьым, сыкъекъум-сшыхьурэ, «Фокужь» плъагъур къеслъэфэхри, дахэ цIыкIуу къэзгъэтIысащ.
Кэмэндирыр гуфIэнтэкъэ?! Къысщытхъури, ап­хуэдэ смекалкэ узэриIэм щхьэкIэ орденышхуэ къуез­гъэтынщ жиIэри, тхылъ итхащ. Итха щхьэкIэ, мо зауэ гуащIэм тхылъыр здэкIуар Алыхьым ещIэ - кIуэ­дащ. КIуэдами, ягъэ кIынкъым: апхуэдэ Iэджэ хэкIуэдащ зауэм. Дэ дыщIэзэуар ордентэкъым - дыщIэзэуар ди щIыр тхъумэжыну арати - тхъумэжащ…
… НтIэ, арати, «Фокужьыр» ямыIэж щыхъум, нэмыцэр щтэри икIуэтыжащ: бетэмал, ди «Фокужь» мыгъуэр диIэжамэ, сыт хъунт, жаIэурэ.
Нало Заур.
 

 

НапэкIуэцIыр зыгъэхьэзырар НэщIэпыджэ Замирэщ.
Поделиться:

Читать также:

27.03.2024 - 15:00 НОБЭ
26.03.2024 - 08:01 НОБЭ
25.03.2024 - 12:07 НОБЭ
22.03.2024 - 15:54 Псым и махуэ