Зэныбжьэгъугъэм и щыхьэт
Осетинхэр Кавказым куэд щIауэ ис лъэпкъхэм ящыщщ. Ахэр нэхъыбэу республикитIым щопсэу - Урысей Федерацэм хыхьэ Осетие Ищхъэрэ - Алание Республикэмрэ къэрал щхьэхуэу зыкъэзылъытэж Осетие Ипщэ Республикэмрэ.
2010 гъэм УФ-м цIыхухэр зэрыщабжам къызэригъэлъэгъуамкIэ, Осетие Ищхъэрэ - Аланием цIыху 712.378-рэ щопсэу, абы и къалащхьэр Владикавказщ. Осетинхэм нэмыщI, абы исщ урыси, ингуши, ермэлыи, къумыкъуи, куржыи, тыркуи, украини, азербайджани, адыги, шэшэни. Осетие Ипщэ Республикэм цIыху мин 72-рэ хуэдиз щопсэу, и къалащхьэр Цхинвалщ.
Адыгэхэмрэ осетинхэмрэ зэгъунэгъу къудейкъым, атIэ куэд щIауэ икIи зэныбжьэгъуфIхэщ. Абыи къыщынэркъым - я псэукIэ хабзэкIэ, щэнхабзэкIэ зэхъуажэу къогъуэгурыкIуэ. Я хабзэхэр щызэтехуапи щыIэщ.
Адыгэхэр лъэпкъ куэдым я гъунэгъущ, ауэ осетинхэм хуэдэу благъэ зыхуэхъуа яхэткъым. Пасэм щыгъуэ осетинхэм я бынхэр адыгэхэм къану къратрэ ирагъэгъасэу, ирагъэпIу щытащ. Апхуэдэт адыгэхэри. Абыхэм я щIэблэри осетинхэм я деж щрагъаджэрт. Нэхъыжьхэм зэрыжаIэжымкIэ, осетин жылэхэм я Iэтащхьэу ягъэувынур япэ щIыкIэ Къэбэрдейм къагъакIуэрти, зэман гуэркIэ адыгэхэм я зэхэтыкIэм кIэлъыплъырт, хуеджэрт, кIуэжырти, итIанэт къуажэ унафэщIу щытыну дзыхь щрагъэзыр.
Осетинхэр ди лъэпкъым къызэрыхущытар къыбжеIэ ахэр адыгэм къызэреджэу щыта «кашкон» псалъэми. ОсетиныбзэкIэ абы «цIыху дахэ» къокI.
Апхуэдэу быдэу зэпыщIауэ къызэрекIуэкIаращ осетин IуэрыIуатэм адыгэм ижь зыщIихуа таурыхъхэр, псысэхэр, хъыбархэр гъунэжу щIыхэтри. Псалъэм папщIэ, осетин IуэрыIуатэм ущыхуозэ адыгэ таурыхъ гуэрхэр уигу къэзыгъэкIыжхэм, адыгэхэм я хьэл-щэнхэр зыхэплъагъуэхэм.
А жытIахэм, адыгэхэмрэ осетинхэмрэ я зэны-бжьэгъугъэ дахэу лIэщIыгъуэ бжыгъэхэр зи ныбжьым, я щыхьэтщ нобэ фи пащхьэ итлъхьэ осетин таурыхъхэр.
Сэхъутэ Лухьрэ Къуэгъулъкъуэ Пэхьрэ
ЩЫIАЩ-псэуащ Сэхъутэ Лухьрэ Къуэгъулъкъуэ Пэхьрэ. Лухь - Мизаур, Пэхь Къуэгъулъкъуей щыпсэухэрт. А тIур зэи зэрымылъэгъуами, ныбжьэгъу зэхуэхъуащ.
Зэгуэрым Лухь мэз Iувыжьым щакIуэ кIуауэ зы домбей уIэгъэ ищIащ. Абы и лъы лъэужьым ирикIуэурэ, щакIуэр Урсдон тафэм техьащ икIи абдежым домбейр къыщиукIыпащ. А тафэм ар щыIущIащ зи ныбжьэгъу пщыкIутIыр зыщIыгъу Къуэгъулъкъуэм. Лухь къэгуфIэри, ахэр епсыхыну елъэIуащ. Мо гупыр зэрепсыхыу, Лухь абыхэм яшхэр зыхуей хуигъазэщ, мафIэ ищIри, домбеилым щыщ яхуигъэжьащ. Шу гупым ежьэжыну зыщагъэхьэзырыжым, Лухь щIэупщIащ:
- Хэт фыхъуну, къэфлъыхъуэри сыт?
- Сэ сы-Къуэгъулъкъуэ Пэхьщ, мыхэр си ныбжьэгъу пщыкIутIырщ, - жэуап къитащ модрейм.
- Сэ сы-Сэхъутэ Лухьщ! - жиIащ Лухьи. ЩакIуитIыр зэщыгуфIыкIри, я Iэхэр быдэу зэрыубыдащ.
Къуэгъулъкъуэм Сэхъутэм псалъэ къыIихащ хьэщIэу хуеблэгъэну. ЗэраухылIа пIалъэр къэсри, Сэхъутэр Къуэгъулъкъуейм кIуащ. Адыгэ уэркъхэр хьэщIэм и щIыхькIэ Пэхь и унэм щызэхуэсри, ефэ-ешхэр къызэIуахащ.
Ефэ-ешхэ Iэнэм здыпэрысым, - уэркъхэм зэныбжьэгъуитIым зыхуагъэзащ:
- Фэ тIури фыщакIуэ цIэрыIуэщ. НэхъыфI дыдэу, нэхъ гукъинэжу къэфщэкIуахэм я гугъу къытхуэфщIыжыт.
Къуэгъулъкъуэм япэ къригъэжьащ и хъыбарыр:
- Зэгуэрым Дзэнкъалыц тафэ хуитышхуэм щакIуэ сыкIуауэ, мыщищэ абы къафэу иту сахуэзащ. И курыкупсэм зы мыщэ хужьышхуэ ист, мыдрейхэм абы и хъуреягъыр къафыхьырт. Мыщэхэм ар зэ къафыхьа нэужь, хьэдзэ зырыз яхуидзырт. Мыщэхэм мыщэ хужьыр апхуэдэурэ щэ къафыхьауэ, мыщэхэм ящыщ зым абы хуидз хьэдзэр къыхуэбыдакъым. Мыдрей къэгубжьри, хьэдзэр къэзымыубыдыфам и нэр зэуэ хурищIащ. ЕтIуанэуи апхуэдэ дыдэу къэхъуащ. Абы иужькIэ мыщэ хужьым тезгъапсэри къэзукIащ. Адрейхэр зэбгрыжыжащ. Сэ мыщэ къэзукIам сыщыбгъэдыхьэм къэслъэгъуащ ехуэхауэ щIым щылъ хьэдзищыр. Сэ ахэр къасщтэри, си хьэзырхэм ислъхьащ. Зэрислъхьэххэуи, гын ярымылъыжу нэщI хъуа си хьэзырхэм езыр-езыру изыбзэу гын къихъуащ. «Апхуэдэу щыщыткIэ, - сегупсысащ сэ, - мыр берычэтым и хэкIыпIэ гуэрщ», икIи унэм къэсхьри, нартыху, гуэдз, ху зэрыскIутэ хабзэ гуэнхэм ислъхьащ. Абдежым къыщыщIадзэри, а гуэнхэр нэщI зэи хъуакъым. Уеблэмэ, къэзунэщIыну сыхущIэмыхьэу, езыр-езырурэ къыщыпкIыу изыбзэ хъухэрт. Апхуэдэ щIыкIэкIэ сэ си гуэнхэм къисхырт адыгэ лъэпкъым жьэпэпсу ярикъун гъавэ. Апхуэдэури екIуэкIащ, къэзгъуэта телъыджэм и хъыбарыр Iуэтэжын щIэздзэху. Ар Iуэтэжын зэрыщIэз-дзэу, си гуэнхэм гъавэ къихъуэным пичри, япэм зэрыщыта дыдэм хуэдэ хъужахэщ.
Пэхь и хъыбарыр къиIуэтэжа нэужь, Лухь зыхуагъэзащ:
- Иджы уэ къытхуэIуэтэжыт нэхъ гъэщIэгъуэн дыдэу къэпщэкIуар сытми.
- Зэгуэрым мэз кIыфIыжьым щакIуэ сыкIуат, - къригъэжьащ Лухь. - Щыхь къэзукIри, пщыхьэщхьэшхэу лы тIэкIу згъэжьэн мурадкIэ, мафIэ сщIащ. Лыр теслъхьэри, жьэным сежьэу зезгъэщIри, сымыщIэххэу сыщхьэукъуащ. Сыжеиху мэзылI гуэр къыIухьэри си лыр ишхащ. Сыкъыщыушам, лыр зыпылъа пхъэ дзасэм фIэкIа зыри згъуэтыжакъым. «Къысхурикъуащ мэзылIыр», - сегупсысащ сэ. Сыкъэтэджщ, щыхьым и зы бгъуэр зэрыщыту дзасэм пысIури згъэжьэну теслъхьащ, зы пхъэ дакъэ къэсхьщ, сэ сыздэщылъам деж згъэтIылъщ, си щIакIуэр тезубгъуэщ, сэ адэIуэкIэ сыкъыщыгъуэлъри, къэхъунум сыпэплъэу щIэз-дзащ. МафIэр ункIыфIа нэужь мэзылIыр аргуэру къыIухьащ. БгъэгукIэ пхъэ дакъэм еуэри, и бгъэгум хэлъ маисэмкIэ ар тIууэ зэгуиудащ, итIанэ лым етIысылIэри, нэхъуейуэ ишхыу хуежьащ. Лыр ишхыу къыщызэфIэувэжым, фочыр тезубыдэри сеуащ икIи и бгъэгу дыдэм сытехуащ.
- Иджыри зэ къауэ! - къэкIиящ ар.
- Сэ тIэу уэгъуэ сщIы си хьэлкъым! Зы уэгъуэкIэ зэфIэкIыущ сызэресар!
МэзылIыр гъуахъуэу щIэпхъуэщ, ТIэрэкъум аузымкIэ дэлъадэщ, и бгъуэнщIагъым щIэпщхьэжри, абдеж и псэр щыхэкIащ. Сэри и лъэужьыр схууэрэ, абы и псэупIэм сыщынэсым, щIыхьэпIэм деж сыкъыщыувыIэри, бгъуэнщIагъым сыщIэплъащ. Абы жьэгу мафIэ щыблэрт, зы цIыхубзрэ щIалэ цIыкIурэ бгъэдэсу.
- Ярэби, - зыкъысхуигъэзащ цIыхубзым, - уэ осетиным урещхьщ, сытым укъытхуихьа?
- АтIэ, уэри осетин бзылъхугъэу фэ птетщ, - естыжащ жэуап. - Сыт мыбы щыпщIэр?
- Сэ мобы сыкъидыгъуауэ жэщгъуэлъ папщIэу сиIыгъщ гъэру, - жиIащ цIыхубзым. Мыбы укъыщIэмыхьэ! Ар зыгуэрым уIэгъэ къищIащи, дыгъэ къыщIэкIыгъуэм ирихьэлIэу лIэнущ. Аращ абы и лIэкIэнур, нэгъуэщI ажал иIэкъым.
Ар уIэгъэ зыщIар сызэрыарар жесIащ цIыхубзым, мэзылIыр лIэху сыпэплъэщ, бгъуэнщIагъым сыщIыхьэри, щIалэ цIыкIури сукIащ, сыту жыпIэмэ абы и бгъэгуми маисэ хэлът. А жэщым цIыхубзым и гъусэу бгъуэнщIагъым сыщIэлъащ, нэху ща нэужь цIыхубзри къыздэсшэри, Мизур сыкъэкIуэжащ. ЩIалэ пщыкIутI къысхуилъхуащ цIыхубзым. Иджыпсту ахэр псори узыншэу си унагъуэм йолэжьыхь. МэзылIым и бгъуэнщIагъым щIэлъахэр шы пщыкIутIкIэ къыщIэсшыфа къудейщ. Мис апхуэдэ къулеигъэ къэсщэкIугъащ сэ си фочымкIэ.
Iэнэм пэрысхэр абы ехъуэхъуащ:
- Тхьэразэ къыпхухъу! ХъугъуэфIыгъуэу щыIэм я нэхъ лъапIэр къэпщэкIуфащ уи лIыгъэкIэ!
Хэт нэхъ Iущ?
КЪУАЖЭ гуэрым и лIыжьхэр хасэм щызэхуэсри зэдауэу щIадзащ - цIыхухъумрэ цIыхубзымрэ дэтхэнэр нэхъ Iущ икIи дэтхэнэр нэхъыфI, жари. Абы жэуап пыухыкIа езытыфын къахэкIакъым хасэм хэтхэм.
ЛIыжьхэм я зэдауэм кIэщIэдэIухьа хъыджэбз гуэрым ар игу ириубыдэри, махуэ зытIу дэкIа нэужь нэхъыжьхэм япкърыупщIыхьу щIидзащ:
- Ди лъахэм щынэхъ губзыгъэ, щыцIэрыIуэ дыдэ, пщIэрэ щхьэрэ нэхъ щызиIэ цIыхухъур щыпсэур дэнэ? - жери.
Фызыжь гуэрым абы къыжриIащ къуршым ис къуажэм апхуэдэ щIалэ зэрыщыпсэур.
Хъыджэбзым а щIалэм хъыбар иригъэщIащ ехьэехуэн щхьэкIэ къыхуеблэгъэну зэрыхуеймкIэ, къызэригъуэтыну щIыкIэри гуригъэIуащ.
Хъыбарыр щыIэрыхьэм щIалэщIэм и шы-уанэр зэщIилъхьэри, хъыджэбзыр щыпсэу къуажэм къэкIуащ, щIэупщIэщ, абы и унэр къигъуэтри еблэгъащ. ПщIантIэм дыхьэщ, епсыхщ, и шыр шыфIэдзапIэм ирипхри, езыр хьэщIэщым щIыхьащ. Хъы-джэбзми хьэщIэм гу къылъитати, къыщIэкIри сэлам кърихащ. ИтIанэ, зэрыхабзэу, хьэщIэщым Iэнэ хущIихьащ. ЩIалэр шха нэужь, хъыджэбзым абы хуиIуэтащ къыщIригъэблэгъар.
- Махуэ зытIу и пэкIэ сэ зэхэсхащ хасэм щызэхуэса лIыжьхэм я зэдауэр. Ахэр зэдауэрт цIыхубзымрэ цIыхухъумрэ нэхъ губзыгъэр яхузэхэмыгъэкIыу икIи зэакъылэгъуу зым трамыубыдэфу. АтIэ, иджы уэрэ сэрэ къэдгъэгъуэт абы и жэуапыр.
Абы иужькIэ хъыджэбзыр щIэкIри, икIи Iуплъэгъуейрэ, икIи щхьэдыкъыу зы хъыджэбз щIыгъуу къигъэзэжащ.
- Мис мыбы уригъусэу зы илъэс псэу! - жиIащ хъыджэбзым. - Иджы уэри апхуэдэ тыгъэ гуэр къысхуэщI.
ЩIалэщIэм и щхьэр игъэкIэрахъуэщ, хъыджэбз Iуплъэгъуейр шыплIэм дигъэтIысхьэри, я унэм ихьащ. Езыми я лъахэм нэхъ гурымыхьрэ мыкIуэ-мытэу ис щIалэ къилъыхъуэщ, шы игъэшэсри хъыджэбзым хуишащ:
- Мис си тыгъэр, - жиIащ щIалэм. - Уэри зы илъэскIэ дэпсэу мыбы!
ЩIалэщIэр и унэ къэкIуэжри, хъыджэбз Iуплъэгъуей щхьэдыкъым дэпсэууэ щIидзащ. Ауэ хъыджэбзыр махуэ къэс екIакIуэ мыхъумэ, зыкIи нэхъыфI хъуртэкъым, езы щIалэри зы махуэм адрейр къыкIэлъыкIуэу цIыхубзым нэхъ ещхь хъууэрэ екIуэкIырт. И фызым и ягъэкIэ абы фIэкIуэ-дащ цIыхум я деж щиIа пщIэри щIыхьри. Илъэсым къриубыдэу лIым фыз щхьэдыкъыр зы губзыгъагъэ гуэрми хуиущиифакъым. Фыз щхьэдыкъыр щIалэм къезыгъэша хъыджэбзри езым хуаша лIы мыкIуэмытэ Iуплъэгъуейм и гъусэу псэуху, фызым лIым цIыху хэтыкIэ иригъэщIащ. Фызым лIым и ныбжьэгъу нэхъ губзыгъэхэр къригъэблагъэрти, лIымрэ абыхэмрэ я зэныбжьэгъугъэр щIигъэбы-дэрт. Ауэрэ лIым пщIэрэ щIыхьрэ зиIэ цIыху гуапэ къищIыкIащ.
Илъэсыр кIуащ. Фызым шхыныгъуэ IэфIхэр игъэхьэзырщ, темылъ щымыIэ жыхуаIэм хуэдэ Iэнэ иузэдри, пщIэ нэхъ зыхуащIу жылэм дэсыр къригъэблэгъащ. ХьэщIэхэр Iэнэм пэрытIысхьакIэу мыдрей щIалэмрэ и фыз Iуплъэгъуеймрэ зэщIыгъуу къыIухьахэщ. Ахэр хьэщIэщыбжэм деж къы-щыувыIауэ бжэIум итхэт. Хъыджэбзыр нэгъабэ зэрыщыта дыдэм хуэдэт, зыкIи нэхъыфI мыхъуауэ. Илъэс и пэкIэ пщIэрэ щIыхьрэ зиIэу щыта щIалэри щытт, и гуэншэрыкъ гъуанэм шабий гъуар къилэлу. Мыдрейуэ, нэгъабэ хъыджэбзым къыхуашауэ щыта щIалэр пщIэрэ щIыхьрэ зиIэ хьэщIэхэм уардэу яхэст. Ар бжэIум къиувахэм еплъри, нэгъабэ мыбы къэзышауэ щыта щIалэр къицIыхужащ.
- Мо факъырэхэм зыгуэр яхуэфшийт! - зыхуигъэзащ абы и фызым.
ЦIыхубзым махъсымэр фалъэшхуэм иригъахъуэри, Iэнэм пэрысхэм елъэIуащ зы псалъэ жиIэну хуит къащIыну.
- ПщIэ зыхуэтщI ди хьэщIэ лъапIэхэ! - къригъэжьащ абы. - Зэман ффIэзгъэкIуэду псалъэ къызэрыфIысхар къысхуэвгъэгъуну сыныволъэIу. Ауэ мы бжэIум итхэр уэкъулакIуэу къэзыкIухь факъырэхэкъым. Мы щIалэм и гугъу фэри зэхэфхагъэнщ. Илъэс и пэкIэ ар хэку псом къыщацIыхуу, лIыфIыгъэкIэ къыпэхъун щымыIэу, пщIэрэ щIыхьрэ иIэу щытащ. АтIэ, цIыхухъумрэ цIыхубзымрэ нэхъ губзыгъэр яхузэхэмыгъэкIыу нэхъыжьхэр хасэм зэрыщызэдауэр зэхэсхащ сэ зэгуэрым. ЦIыхухъухэм Iуэхум и пэжыпIэр яхуэубзыхуакъым. Сэ а псалъэмакъым седэIуа нэужь сигу ислъхьащ абыхэм яхузэхэмыхуар - цIыхухъумрэ цIыхубзымрэ нэхъ губзыгъэр - зэIубз сщIыну. ИкIи иджыпсту мыбдеж щыт щIалэр къэслъыхъуащ а Iуэхум папщIэ. Къэслъыхъуэри, а къыбгъэдэтыр щхьэгъусэу естащ. Езыми сэ къыхуэзгъуэта хъыджэбзым нэхърэ зыкIи мынэхъ щIагъуэу щIалэ мыкIуэмытэ къысхуишэри щхьэгъусэ дызэхуищIащ. АтIэ, абы сэ къысхуиша щIалэм къисщIыкIащ иджыпсту пщIэрэ щIыхьрэ хуэфщIу мыбдеж къывдэщыс си щхьэгъусэр. Мо тIури зэщхьэгъусэщ - цIыхубзым илIри езым хуэдэ ищIауэ. Мис абыхэм я унэр. Щрепсэу мыбы делитIыр! Сэри цIыху мыкIуэмытэм псоми пщIэ зыхуащI къыщыхэсщIыкIыфакIэ, цIыхухэм пашэ, Iэта-щхьэ яхуэхъун лIыи къыхэсщIыкIыфынщ. Тхьэразэ псоми къыфхухъу фыкъызэрытхуеблэгъам папщIэ. Щрепсэу мо тIур мыбы - ахэр зэхуэфащэщ. Сэри мыр си щхьэгъусэщи - зэгъусэу дожьэж.
ДелитIыр зэрыделэм хуэдэу нобэми зэдопсэу.
Литературэ
Амыщ и тыгъэ
КЪУЭГЪУЛЪКЪУЭ Къуэгъулъ быныншэу и гъащIэр ихьауэ, и жьы хъугъуэм ирихьэлIэу зы мыщэ шыр къыхуалъхуащ. Ар лIыжьым гущIыхьэшхуэ щыхъуащ, ауэ мыщэ шыр цIыкIур фIэпсэкIуэдти, кIэлъыплъырт, зыхуей хуигъазэрт. Мыщэ шырыр мащэм ис фIэкIа, нэгъуэщI зыри имыщIэурэ къэжэпхъащ.
Махуэ гуэрым ар щIалэхэм ящыщ зым елъэIуащ:
- ЗекIуэ фыщежьэкIэ сэри сыздэфшэ!
ЩIалэхэм здашащ ар я зекIуэм икIи адрей псоми ящIэм хуэдизыбзэ езым и закъуэ ищIэфу я гъусащ.
ЗекIуэ нэужьым мыщэ цIыкIур аргуэру елъэIуащ ныбжьэгъу къыхуэхъуа щIалэм:
- Си адэм схужеIэ фыз къызигъэшэну.
Мор Къуэгъулъкъуэм деж кIуэри, мыщэ цIыкIум и лъэIур жриIащ. ЛIыжьыр къэгузэващ:
- Тхьэм и ней къысщыхуауэ къыщIэкIынущ! Дауэ мыщэм фыз къызэрезгъэшэнур сэ? Хэтхэ я хъыджэбз зылъыхъуну хуейри?
ЩIалэм лIыжьым жриIащ мыщэр зылъыхъуну хуейр ХьэтIохъущокъуэ ХьэтIэхъущыкъуэ и пхъур зэрыарар.
- ХуэдгъэкIуэнщ ХьэтIохъущокъуэм деж лъыхъур, - жиIащ адэм. - НэгъуэщI хэкIыпIэ слъагъуркъым.
Лъыхъухэм, зэщIэшасэри, ХьэтIохъущокъуэхэ я дежкIэ яунэтIащ, мыщэ-щауэри якIэлъежьащ. Нэсахэ нэужь, щауэр хьэщIэщым деж щепсыхщ, хьэщIэщым щIыхьэри, малъхъэм хуэдэу плIанэпэм деж уващ. Лъыхъуу кIуа, мыщэм и ныбжьэгъу щIалэр ХьэтIохъущокъуэм деж щIыхьэри жриIащ:
- Мыр пщIэшхуэ зыхуащI Къуэгъулъкъуэ Къуэгъулъкъу и къуэращ; ар уи пхъум лъохъу.
Я гур мыщэм щIэгъуу, хэгъэрейхэр зэщIэпыхьащ, ауэ хъыджэбзым деж ягъакIуэри ирагъэупщIащ:
- Ухуеймэ, - жраIащ хъыджэбзым, - абы уратынущ, ухуэмеймэ - зыми ухигъэзыхьынукым.
Хъыджэбзым жэуап къитащ:
- Тхьэм си натIэ къритхар арауэ къыщIэкIынщи, сыарэзыщ сыдэкIуэну.
ХьэтIохъущокъуэхэ я пхъур мыщэм иратащ; мыщэми ар и IэплIэм иригъэтIысхьэри я унэ къихьащ.
ХьэтIохъущыкъуейр зэрыжылэу къэуIэбжьат:
- Дауэ къыфщыхъурэ, ХьэтIохъущокъуэхэ я пхъур мыщэм иратащ!
Хъыджэбзыр жэщым мыщэм ишхынкIэ шынэрти, нысащIэр ятIэкIэ къицIэлыкIа пэш пхыдза фэншэ цIыкIу гуэрым щIагъэтIысхьащ.
Псори зэгъэжа нэужь, мыщэм пэш фэншэ цIыкIур налкъутналмэскIэ игъэщIэрэщIащ, езыми и мыщафэр зытрихри, пхуэмыIуэтэщIыным хуэдиз зи дахагъ щIалэ екIуу къыщIидзащ. ЩIалэр бегъымбарым и IубахъэкIэ къалъхуат, ауэ цIыху сэфэтым имыту.
Хъыджэбзыр зыщIагъэтIысхьа пэшым пщэдджыжьым щIалэ гуэрхэр ягъэкIуащ:
- ФыкIуи, и къупщхьэлъапщхьэр къыщIэфхыж! - жари унафэ хуащIри. Мыщэм ишхауэ я гугъа хъыджэбзыр зэрыдахэм нэхърэ нэхъ дахэж хъуауэ щIэст пэшым. Апхуэдэ щIалэ телъыджэр щхьэгъусэ зэрыхуэхъуам хъыджэбзыр зэрыщыгуфIыкIым щIэи гъуни иIэтэкъым.
ХьэтIохъущокъуэхи адрейхэри егупсысащ мы Iуэхум зы щэху гуэр зэрыхэлъым. ЕтIуанэ жэщым абыхэм зыгуэрым пщэрылъ хуащIащ щIалэмрэ хъыджэбзымрэ якIэлъыплъу я щэхур къищIэну. Абы ягъэувар мыщэм кIэлъыплъурэ, мыщэм и фэр зэрызытридзар къилъагъущ, мыщафэр къипхъуатэри, игъэсыну мафIэм пэридзащ. Фэм мафIэр зэрыщIэнэу, мыщэр жэнэт бзу цIыкIу хъури, мафIэм пэрылъэтыкIащ. МафIэм ис мыщафэм къыпих Iугъуэр къуажапщэм деж щыт жыг гуэрым и щхьэкIэм фIэгъуэлъхьащ.
А жыгым жэщым зы мыIэрысэ къыпыкIэрти, махуэм а мыIэрысэр бзу цIыкIум ишхырт, бзу цIыкIур зылъэгъуам адрейм хуиIуэтэжурэ, хъыбарыр жылэм дэз хъуащ. Зэгуэрым мыщэм и щхьэгъусэр а жыгым деж кIуэри, жыгыщхьэмкIэ щыдэплъейм, цIыхубзми бзуми я нэпсыр къафIыщIэкIащ. ИтIанэ бзур къэпсэлъащ:
- Сэ иджы сэбэпынагъ гуэри къыспыкIыжынукъым. Сэ Амыщ тыгъэу си адэм сыкъритауэ арат. Иджы цIыху зыкъом зэхуэшэси, мэкъу егъауэ, Iэмал зэриIэкIи, нэхъыбэ пегъэупщI.
ЦIыхубзым, бзум и чэнджэщым тету, мэкъу куэд пригъэупщIащ. Абы иужькIэ бзум аргуэру зы чэнджэщ къритащ:
- Сэ цIыху сэфэтым сыкърамыгъэхьэжауэ, зыми зы мэкъу Iэмбати иумыщэ! Сэ гъатхэр уэлбанэрилэ кIыхь схуэщIынущ.
Бзум зэрыжиIам хуэдэу ищIри, гъатхэпэм уэс къесащ. Мэкъумылэр зыIэщIэухахэм я Iэщыр, ирагъэшхын ямыгъуэту, яфIызэтелIэу хуежьащ.
Апхуэдэу щыхъум, цIыхухэр мыщэм и фызым къелъэIуу щIадзащ мэкъу ярищэну. Мэкъу ярит закъуэмэ, щIыуэ зыхуейм хуэдизыбзэ къратыну къа-гъэгугъэрт, арщхьэкIэ цIыхубзым идэртэкъым мэкъур ярищэн.
ЦIыхум Iэщыр яфIызэтелIапэ щыхъум, Iэщ цIыкIум я тхьэ езы Амыщ дыдэр и щхьэкIэ къакIуэри цIыхубзым елъэIуащ и мэкъур цIыхухэм ярищэну:
- Уи мэкъур зыми епщэн щIумыдэр сыт? Iэщыр яфIызэтелIэмэ, цIыхухэри шхын щхьэкIэ лIэнущ.
Ауэ нэхъапэIуэкIэ бзум фызыр игъэIущакIэт Амыщ къыхуэкIуэмэ, езы бзум деж къишэну.
- Си мэкъур сщэн щхьэкIэ мыпхуэдэ Iуэхугъуэ согъэув: бзуущхъуэ цIыкIур, иIа зэфIэкIхэри зэриIэу, нэхъапэм зэрыта сэфэтым иреувэж. Къищынэмы-щIауэ, сэ сыхуейщ щолэхъу лъэпкъыу зы шыбзрэ зы хакIуэрэ, мэл фIыцIитI, бжэнитIрэ ажитIрэ. Мис а псоми япэкIуэу си мэкъур уэстынщ.
Амыщ Алыхьым елъэIури, фызым жиIар къыхуригъэщIащ - бзуущхъуэ цIыкIур япэм зэрыта сэфэтым иувэжащ. Езы Амыщи цIыхубзым жыхуиIа псэущхьэхэр псори къритащ.
Абы лъандэрэ дигорхэм яIэ хъуащ щолэхъу шы лъэпкъымрэ мэл куэдрэ.
А махуэ дыдэм ХьэтIохъущокъуэ ХьэтIэхъущыкъуэ Алыхьым елъэIури, дыгъэри къыщIэкIыжащ, дунейри гъатхэ дахэ къэхъужри, цIыхур мэкъу хуэмыныкъуэж хъуащ. ХьэтIохъущокъуэм ипхъури, Къуэгъулъкъуэ Къуэгъулъкъу и къуэри зэщхьэгъусэу нобэр къыздэсым насыпыфIэу зэдопсэу.
Аслъэнбэч хахуэ
ЩЫIАЩ-ПСЭУАЩ щIалэ зеиншэ гуэр АслъэнбэчкIэ еджэу. ЩIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм къикIыурэ абы щIалэщIэ Iэджи къыхуеблагъэрт, ныбжьэгъу, къуэш ящIыну хуейуэ. Езыми зыри игъэщIэхъуртэкъым.
Аслъэнбэч зы уанэш иIэти, языныкъуэхэм деж шууэ къуажэхэр къызэхикIухьырт. Жылэ гуэрым щIа-лэм щызэхихащ ипщэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ къуажэ гуэрым щыпсэу тхьэIухудым и хъыбар. ТхьэIухудыр благъуэ гуэрым ихъумэрт. Благъуэр фэндым игъуалъхьэрти, жэщибл-махуиблкIэ жейрт. Аслъэнбэч хахуэр, зекIуэм зыхуигъэхьэзырщ, и шым шэсри, тхьэIухудым и лъыхъуакIуэ ежьащ. КIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, шур емызэгъыу, лъэсу фIэкIа узыпхымыкIыф щIыпIэ къуейщIей гуэрым нэсащ.
Аслъэнбэч зы напэIэлъэщI иIэт, щIым зэрытебубгъуэу, ерыскъырэ фадэу узыхуей дыдэр къытехутэу. Шхэнрэ ефэнкIэ урикъуа нэужь, напэIэлъэщIыр зэкIуэцIыплъхьэжу уи жыпым иплъхьэж хъурт. ЩIалэр Iуащхьэ гуэрым щепсыхщ, напэIэлъэщIыр иубгъури, шхэуэ хуежьащ. Абдежым щIалэм къилъэгъуащ Iуащхьэм къыдэкI лIыжь жьакIэхур. ЛIыжьыр къыщысым, сэлам зэрахри, ар Аслъэнбэчым къеупщIащ:
- ДэнэкIэ уи гъуэгур, щIалэ?
- Мыращ си Iуэхур, - жэуап итащ Аслъэнбэч. - Ипщэ лъэныкъуэмкIэ тхьэIухуд гуэр щыпсэууэ жари, абы срилъыхъуакIуэщ. Уэ езыр дэнэкIэ укIуэрэ, дадэ?
- Сэ Аслъэнбэч хахуэ и деж сокIуэ, ныбжьэгъу зыхуэсщIын мурадкIэ, - жиIащ лIыжьым.
ЛIыжьымрэ щIалэмрэ абдеж ныбжьэгъу щызэхуэхъури, зэгъусэу тхьэIухудым и лъыхъуакIуэ ежьахэщ.
ЗыкъомыфIрэ кIуахэу, загъэпсэхуну къэувыIащ. Аслъэнбэч и напэIэлъэщIыр и жыпым кърихщ, иубгъури, шхэн щIадзащ. Абдежым Аслъэнбэч къилъэгъуащ ЩIыщIагърыкIуэ цIыху гуэр гъунэгъу къазэрыхуэхъур. Ар игъэщIэгъуащ Аслъэнбэч:
- Сэ сымылъэгъуар укIуэдыж, жыхуаIэм хуэдэщ, ауэ мыпхуэдэ телъыджэ си щыпэлъагъущ!
Ар къэсщ, Аслъэнбэч къыбгъэдыхьэри сэлам кърихащ. ЩIалэми сэламыр ирихыжри, абдежым ахэри къуэш зэрыщIащ.
Иджы ахэр цIыхуищ зэрыгъэхъуати, щыми зэщIыгъуу гъуэгум пащащ. КIуэм-кIуэурэ, ешахэрэ мэжэлIахэу къэувыIащ загъэпсэхуну, шхэну. Аслъэнбэч и напэIэлъэщIыр иубгъури шхэн щIадза къудейуэ, щIалэм къилъэгъуащ ЩIыгъэхъей гуэр къазэрыхуэкIуэр: абы и лъэбакъуэ къэс щIыр зджызджу дэхъейрт. Ари фIэгъэщIэгъуэнащ щIалэм:
- Телъыджэ Iэджи слъэгъуащ сэ, ауэ мыр телъыджэми я телъыджэжщ!
ЩIалэр къэсщ, сэлам зэрахри, Аслъэнбэч ари къуэш ищIащ. Иджы плIы зэрыгъэхъуауэ гъуэгум пащэри, кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, тхьэIухудым и хэщIапIэм нэсащ.
Благъуэм и жеигъуэу ирихьэлIати, тхьэIухудыр зыщIагъури къежьэжащ. КъэкIуэжурэ, ЩIыгъэхъейм щыхуэзам деж къэсыжащ. Аслъэнбэч и ныбжьэгъухэр къигъэувыIэри, яжриIащ:
- ТхьэIухудыр IыхьиплIу зэгуэдупщIыкIынщи, щхьэж зэгуэкIуа Iыхьэр къыхрех!
- Сэ тхьэIухудым щыщ схуэфащэу зыслъытэжыркъым, - жиIащ ЩIыгъэхъейм.
ЩIыгъэхъейр абдеж къыщынэри, мыдрейхэм я гъуэгум пащэжащ. ЩIыщIагърыкIуэр къащыхуэзам къэсыжхэри, къэувыIахэщ.
Аслъэнбэч гуэрым жиIащ:
- ТхьэIухудыр щыуэ дгуэшынщи, щхьэж зэгуакIуэр къыхрех!
ЩIыщIагърыкIуэм идакъым икIи абдеж къыщынэжри, мыдрейхэм я гъуэгум пащэжащ.
КъэкIуэжхэурэ, Аслъэнбэч лIыжь жьакIэхум щыхуэзам деж къэсыжахэщ. Аслъэнбэч гуэрым лIыжь жьакIэхум жреIэ:
ТхьэIухудыр тIу итщIыкIынщи, щхьэж зэгуакIуэр къыхрех!
ЛIыжь жьакIэхум жиIащ:
- Си лIыжьыщхьэм ар къысхуегъэзэгъыркъым. Фыпсэу фэ тIур зэщIыгъуу! НасыпыфIэ Алыхьым фищI!
Ар жиIэри, лIыжь жьакIэхум езым и гъуэгумкIэ иунэтIыжащ.
Аслъэнбэчрэ тхьэIухудымрэ кIуэм-лъэм, кIуэм-лъэурэ, щешым, загъэпсэхуну, тIэкIуи шхэну къэувыIахэщ. Аслъэнбэч и щхьэр тхьэIухудым и куэщIым ирилъхьэри щхьэукъуащ. Абдежым тхьэIухудым и хъумакIуэ благъуэр щэхуу къабгъэдэпщхьэри щIалэм и бгым зыкъришыхьэкIащ. Аслъэнбэч иджы къэушын къудеи хузэфIэкIыжыртэкъым.
ЩIалэм и уанэшыр къыбгъурыхутэри, Аслъэнбэчым мыпхуэдэу къыжриIащ:
- Благъуэм мыпхуэдэу елъэIу: «Си пщIэмрэ щIыхьымрэ стумых закъуэ, адрейуэ укъыщIызэлъэIу псори уэстынщ!»
Аслъэнбэч шым и чэнджэщым тету благъуэм щелъэIум, благъуэм щIалэр къиутIыпщыжщ, тхьэIухудым и Iэпэр иубыдри ежьэжащ.
Аслъэнбэч и закъуэу къэнащ. Мо IукIыжахэм якIэлъыплъурэ, щIалэм тхьэ иIуащ:
- ЛIыуэ анэм къилъхуар сэракъым, а хъыджэбзыр уэ къыпхуэзгъанэмэ!
Благъуэмрэ тхьэIухудымрэ зы теуэгъуэфI хуэдизкIэ IукIыжахэу Аслъэнбэчыр якIэлъежьащ.
Благъуэмрэ тхьэIухудымрэ я хэщIапIэм щынэсыжым, благъуэм хъыджэбзыр и закъуэу пэшым къыщIинэри, езыр жеину къыщIэкIыжащ. Аслъэнбэч хъыджэбзым деж щIыхьэри мыпхуэдэу зыхуигъэзащ: «Уи хъумакIуэ благъуэм мыр жеIэ: «Уэ кIэншэу мэз кIыфIыжьхэм, гъуэгу къуейщIей пхыкIыгъуейхэм къыщыбокIухь, унэм укъыщекIуэлIэжыр зэзэмызэххэщ. А укъыщыкIуэжа зэзэмызэми уожей, сэ си закъуэпцIий созэшри сыщIэсщ. НэгъуэщI мыхъуми, уи псэр зыхэлъыр къызжепIамэ арат. ИтIанэ сыщизакъуэхэм деж абы гъусэ зыхуэсщIурэ сыдэгуфIэнт, си зэшри теунт».
ТхьэIухудыр щелъэIум, благъуэм къыхуиIуэтащ и псэр здэщыIэр:
- И лъабжьэмкIэ уехмэ, IуащхьитIым я зэхуакум зы гуэл дэтщ, а гуэлым и лъащIэм зы пхъуантэ щIэлъщ, а пхъуантэм дэлъ щхьэнтэм и кIуэцIым зы тхьэкIумэкIыхь дэсщ, а тхьэкIумэкIыхьым и кIуэцIым тхьэрыкъуэ исщ - мис а тхьэрыкъуэрщ сэ си псэр.
Ар жиIэри, благъуэр мэз кIыфIыжьхэмкIэ, гъуэгу къуейщIей пхыкIыпIэншэхэмкIэ зекIуэ ежьащ. Аслъэнбэч тхьэIухудым деж щIыхьащ:
- Благъуэм къыбжиIа и псэр здэщыIэр?
ТхьэIухудым благъуэм жиIахэр щIалэм хуиIуэтэжащ. Аслъэнбэч ежьащ, а гуэлыр къигъуэту псы щIагъым пхъуантэр къыщIихыну. Аслъэнбэч къуэш ищIахэр зэхуишэсащ. ЩIыщIагърыкIуэр псы щIагъым ехащ, пхъуантэр къигъуэтащ, ауэ къыхуэIэтыртэкъым. ИтIанэ лIыжь жьакIэхум жиIащ:
- Си жьакIэр псым ныхэсщIэнщи, пхъуантэр къыкIэрыщIэ, итIанэ къыдэтхьеинщ.
Апхуэдэуи ящIащ. Пхъуантэр псы Iуфэм деж ягъэувщ, зэтрахри, щхьэнтэр къыдахащ. Щхьэнтэр щызэгуагъэжым, абы тхьэкIумэкIыхьыр къицIэфтри щIэпхъуэжащ; ЩIыгъэхъейр абы кIэлъыщIэпхъуэри тхьэкIумэкIыхьыр къиубыдащ. ТхьэкIумэкIыхьым и ныбэр зэгуапхъщ, тхьэрыкъуэр кърахри, Аслъэнбэч тхьэрыкъуэм къыхитхъащ благъуэм и псэр.
А псэр иIыгъыу щIалэм тхьэIухудым деж игъэзэжу, благъуэм и унэм щыщIыхьэм, благъуэр щхьэгъэщхъкIэ къелъэIуащ:
- Си нэхэр стумых, си лъакъуэхэр стумыхи, укъыщIызэлъэIуу хъуар пхуэсщIэнщ. Сэ си къуэшиблым къащIэна хъугъуэфIыгъуэ псори сиIэщи, ахэр здэщыIэм усшэнщ, уезгъэплъынщи, уи нэм къыфIэнар уэстынщ.
КIуащ ахэр благъуэм и хъугъуэфIыгъуэм еплъыну. Абдежым благъуэм Аслъэнбэч къыжреIэ:
- Къуэш зыпхуэсщIыну сыхуейщ.
Аслъэнбэч арэзы хъури, тIуми благъуэм и унэм къагъэзэжащ. ТхьэIухудым абыхэм шэ стэкан къаритащ. А шэм дыщэ Iэлъын хэлът. Аслъэнбэч шэм хэфри, стэканыр благъуэм иритащ. Благъуэр шэм ефэну зыщигъэхьэзыр дыдэм, щIалэм благъуэм и псэр щIым тридзэри, лъакъуэкIэ хиупIэщIэжащ.
Апхуэдэ щIыкIэкIэ благъуэм и псэр хэкIри, Аслъэнбэчрэ тхьэIухудымрэ зэрышауэ нобэр къыздэсым насыпыфIэу зэдопсэу.
Дэгумрэ бзагуэмрэ
ПАСЭМ щыгъуэ щыIащ-псэуащ зы бзагуэрэ зы дэгурэ. Бзагуэм зы мэл щIакъуэрэ бжэнищрэ иIэт. Абы ахэр махуэ къэс хъуакIуэ дихурт. Зэгуэрым хъуакIуэ дихуауэ, ар щхьэукъуэри, жеихукIэ и Iэщыр зэбгрыкIащ. Бзагуэр къэушыжри, и мэлымрэ бжэнхэмрэ хъупIэм зэримытыжыр къилъэгъуащ. Ежьащ бзагуэр абыхэм я лъыхъуакIуэ икIи гъуэгум щыхуэзащ хьэсэр ипщIэу хэт дэгум. Бзагуэр абы IэпэтэрмэшкIэ еупщIащ и Iэщыр илъэгъуарэ имылъэгъуарэ. Модрейм ар мыпхуэдэу къыгурыIуащ: «Уи хьэсэм и гъунапкъэр дэнэ нэсрэ?» икIи лъэныкъуиплIымкIэ и Iэр ищIащ. Бзагуэм къыгурыIуащ и Iэщыр мобы къызэрыригъэлъэгъуам хуэдэу зэбгрыкIауэ икIи дэгум и Iэр здишия лъэныкъуэмкIэ ежьэри, и Iэщыр къигъуэтыжащ.
Къигъэзэжауэ къыздэкIуэжым бзагуэм мурад ищIащ и Iэщыр здэкIуар къызэрыжриIам папщIэ дэгум мэл щIакъуэр иритыну. Ари IэпэтэрмэшкIэ щыхуиIуатэм, мобы къызэрыгурыIуар «си мэлым и лъакъуэм уеуэри щIакъуэ пщIащ» жиIэ хуэдэущ, икIи зэрыхузэфIэкIкIэ мыдрейм къыгуригъаIуэу щIидзащ мэлыр зэрыщIакъуэм и Iуэху лъэпкъ зэрыхэмылъыр.
Дауэ хъуами, мэл щIакъуэр дэгум къыхуигъанэри, бзагуэр ежьэжащ.
Дэгум къыщыхъуащ ар тхьэусыхакIуэ кIуэуэ икIи кIэлъыщIэпхъуэщ, мор гъуэгум къыщиубыдри, цIыху мыхъужын жыхуаIэм хуэдэу иубэрэжьащ.
Делэ
ЗЫ ЛIЫ гуэрым къуитI иIэт.
КъуитIым я зыр пыплъхьэни пыпхыжыни щымыIэу делэт, ауэ пэхъун умыгъуэтыну къарууфIэт. ЕтIуанэр тIэкIу нэхъ губзыгъэт, ауэ нэхъ къарууншэт.
ЗэкъуэшитIыр шыдыгукIэ мэзым кIуэурэ пхъэ къашэрт. Нэхъ губзыгъэIуэм зы пхъэ IэплIэ игъэхьэзырыху, делэм щы игъэхьэзырырт.
Апхуэдэурэ зыкъомрэ псэуахэу, зэшитIым я адэ-анэр дунейм ехыжащ. Зэкъуэшхэр пщым деж лIыщIэу уващ, я унэри ящащ.
Пщым и щхьэгъусэр лъхуэртэкъыми, ахэр быныншэу, езы тIум я закъуэу псэурт. ЗэшитIым нэхъ губзыгъэIуэм пщым и Iэщышхуэр игъэхъурт, нэхъ делэм мэлхэр игъэхъурт.
Зэгуэрым делэм мэлыр псыхъуэ бжьэпэ лъагэм щигъэхъурт. Абдеж мыIэрысей жыг щытти, делэр дэпщейри, жыгыр игъэсысурэ мыIэрысэр къыпигъэщэщу, къыпичрэ къридзыхыурэ, мэлхэм яригъэшхыу хуежьащ. Езыр жыгыщхьэм фIэсу мэлхэм къахуепсэлъыхырт:
- Сэ Iыхьэ къысхуэзыгъанэр псэууэ къэнэнущ, къысхуэзымыгъанэр сукIынущ.
Мэлхэм иджыри загъэнщIакIэтэкъым, ауэ зы бжэн гуэрым и бжьакъуэ зэхуакум зы мыIэрысэ дэнауэ дэлът. Мэлыхъуэр жыгым къепщыхыжщ, бжэныр жыгым ирипхри, мэлхэр бжьэпэ нэпкъ лъагэм къридзыхащ. Пщыхьэщхьэм делэм бжэныр къихужри, Iуэм ириубыдэжащ.
И закъуэу Iуэм къина бжэныр ину Iуейрт.
Ар зэрыIуейм игъэгубжьри, пщым жиIащ:
- Сыт бжэныр мыувыIэжыххэу апхуэдизу щIэIуэр? Iуэм къиши иджыпступцIэ фIэгъэж!
Делэр кIуэщ, Iуэ ихьэпIэм деж бжэныр щыфIигъэжри, и щхьэ щытхъужу щIидзащ:
- Дауэ сакъыщыхъуа а махуэм мэлхэм! Делэхэм си Iыхьэр къысхуагъэнатэкъым!
И къуэш нэхъ губзыгъэIуэр къэуIэбжьауэ къеупщIащ:
- Сыт аргуэру зэхэпщIыхьар, делэ!
- ЗэхэсщIыхьари? Жыгым мыIэрысэ къахуездзыхыурэ язгъэшхащ. Ауэ - иджыпсту фIэзгъэжа бжэным фIэкIа зыми Iыхьэ къысхуигъэнатэкъыми, жыгым сыкъехыжри мэлхэр бжьэпэм щыздзащ, бжэн закъуэр къэсхужри Iуэм изубыдэжати, мыувыIэжыххэу, Iуэуэ хуежьащ.
- Алыхьым дыкъригъэл! Иджы пщым тIури дыфIригъэгъэжыныр зыхуэIуа щыIэкъым! ИкIэщыпIэкIэ щIэпхъуэжын хуейщ!
Нэхъ губзыгъэIуэ къэшынам Iэпхъуэшапхъуэу зигъэхьэзырауэ щыщIэпхъуэжым, и къуэш делэми жриIащ:
- Бжэр гъэбыди, си ужьым уиту ныщIэпхъуэ!
Ар щIэпхъуэжащ, мыдрей делэм «бжэр къыхэх» къыжриIа хуэдэу къыщыхъуати, бжэр къыхихыну еувэлIащ. Бжэр къыхихщ, и плIэм ирилъхьэри, и къуэшым кIэлъыщIэпхъуэри лъэщIыхьащ.
- Сэ бжэр къыхэпхыну сынолъэIуат? Алыхьым гущIэгъу къытхуищI. Иджы бжэри хыфIэддзэ хъунукъым, хыфIэддзэмэ, дыздэкIуа лъэныкъуэр абыкIэ къащIэнурэ ди лъэужьыр нахунущи. Здэтхьынщ бжэри, арыншамэ пщым диубыдынущ!
Бжэри зэраIыгъыу щIэпхъуахэщ адэкIэ. Дыгъэ къухьэгъуэм ирихьэлIэу уэх гуэр илъадэхэри, бжэри зэраIыгъыу жыгым дэпщеяхэщ. Делэм бжэм тесу зиплъыхьу щIидзащ.
ЗэшитIыр зыдэпщея жыгым и лъабжьэр къуажэ гъунэгъум я тхьэлъэIупIэу къыщIэкIащ. А махуэ дыдэм къуажэм тхьэлъэIу щащIынути, тхьэлъэIум псори хуагъэхьэзыракIэу цIыхухэм къызэхуэсу щIадзат. Ауэ къызэхуэсахэм - иджыри гу лъатакIэтэкъым жыгым тесхэм. ЗэшитIыр къэмэжэлIати, жыг щIагъым щызэхуэсахэм тхьэлъэIу хъуэхъур къыщрагъажьэм делэм жиIащ:
- Мыхэр Iэнэм пэрымытIысхьэ щIыкIэ дгъащтэрэ зэбгрыдгъэжыжмэ, Iэнэм телъу хъуар дэ къытхуэнэнущ, пэрытIысхьахэ нэужь зэбгрыбгъэжыжыну нэхъ гугъу хъунущ.
Тхьэмадэм тхьэлъэIу хъуэхъум и зэхуэдитIи жиIэну хущIэмыхьакIэу, делэм бжэр иридзыхри Iэнэм и курыкупсэм ихуащ.
- Хьэуэ! - зэрыгъэкIиящ къызэхуэсахэр. - Ди нобэрей тхьэлъэIур Алыхьым къабыл ищIыркъым, - икIи зыри къэмынэу зэбгрыжыжащ.
Делэр жыгым къехри тепщэчышхуэм изу дэлэнрэ лырэ ирилъхьащ, дзигкэр ищIыну жиIэурэ.
Шынэхъыжь нэхъ губзыгъэIуэр, пхъэрым щышынэрти, жыгым къемыхауэ и къуэшым ищIэхэм кIэлъыплъырт. Абы зиплъыхь пэтми зы-щIыпIэкIи шынагъуэ гуэри щыIэу щимылъагъум, езыри мэжэлIэIуати, къехащ. Шхыным пэрытIысхьа къудейуэ, пщыр къэсащ. Нэхъ губзыгъэIуэмрэ пщымрэ зызэрадзри зэзауэу щIадзащ. Зэзауэурэ, делэм гъунэгъу щыхуэхъум, модрейр къащIэкIиящ:
- Фэ тIур фызэрыукIыжынуми фи Iуэхужщ, ауэ си дзигкэр ивмыкIут. ИфкIутмэ, изыкIутамкIэ жыгым сеуэнурэ, сукIынущ!
Къуэш нэхъ губзыгъэIуэр пщым къиукIынкIэ шынэрти, дзигкэр зэрыт тепщэчымкIэ хуэмурэ ар ирикъузылIэу хуежьащ. Пщыр а тепщэчым гъунэгъу щыхуэхъум, тепщэчым еIунщIри, дзигкэр делэм трикIащ.
- Ей, пщы, ипкIутащ си дзигкэр! - къэкIиящ делэр икIи пщыр зэщIиубыдэри, жыгым ириудэкIащ. Апхуэдэ щIыкIэкIи иукIащ пщыр.
Абы ирихьэлIэу пщым и фызыр къэсащ. Делэм ари жыгым ириудэкIри иукIащ. ТIэкIу дэкIри къэсу хуежьащ пщым и унэIут пIащIэгъуэкIэ къызэщIагъэуIуахэри. Делэм къэсыр иубыдым, жыгым ириудэкIым, иукIыурэ, ахэри зэтриукIащ!
Абы и ужькIэ зэшитIым пщым и мылъкуу хъуар зыIэщIалъхьэжри, и унэми щIэтIысхьэжахэу нобэр къыздэсым узыншэу мэпсэу.
Джэдур, мыщэр, дыгъужьыр, бажэр
ЗЫ ЛIЫЖЬРЭ фызыжьрэ псэурт.
Абыхэм зы джэду фIэкIа, нэгъуэщI зыри яIэтэкъым. ЛIыжь-фызыжьыр лэжьакIуэ щыдэкIкIэ, джэдур унэм щIаубыдэрти, мэжалIэу щIэст.
Зэгуэрым лIыжьымрэ фызыжьымрэ джэдур унэм щIаубыдэну ящыгъупщэри, зыщIыпIэ кIуащ. Хуиту пщIантIэм къыдэна джэдур дзыгъуэ ещэну ежьэри, зэрыхъуар имыщIэу, мэзым къыщыхутащ икIи зы щыхьыбгъуэ щылъу къелъагъу. Къигъуэтар фIыуэ къызэпиплъыхьри, ишхыну мурад ищIащ, ауэ къыщыщIидзэну кIапэр ищIэртэкъым. Зыкъомрэ щыхьыр къызэпиплъыхьа нэужь, и кIэбдз лъакъуэбгъум хуэзэу гъуанэу пхришхыкIщ, щыхьым и кIуэцIым ипщхьэри, абы щыпсэууэ щIидзащ. Махуэ къэс зитIыжыху щыхьыл ишхмэ, къипщрэ дыгъэ зригъэууэ дыгъапIэм хэлъу тхъэжу псэууэ хуежьащ джэдур. Апхуэдэурэ махуэ зыбжанэ екIуэкIащ.
Зэгуэрым абыкIэ мыщэр, дыгъужьыр, бажэр блэкIыу, щыхьыр къалъагъури, къэувыIащ. Лым зрадзри, зэпеIэу, зэпатхъыу хуежьащ. Щыхь кIуэцIым ис джэдур, гужьеяуэ, къицIэфтащ.
Мыщэри, дыгъужьри, бажэри къэшынащ:
- Мы щыхьышхуэр зышхым дэри дыкъелынкъым! - икIи щIэпхъуэжахэщ.
ТIэкIу дэкIыу зыкъащIэжа нэужь, зэчэнджэщри мыпхуэдэу унафэ ящIащ:
- Къедвгъэгъэблагъи, дывгъэгъэхьэщIэ ар! Арыншамэ, ди Iуэхур зэIыхьэнкIэ хъунущ.
- Сыт зэрыдгъэхьэщIэнур? - щIэупщIащ мыщэр.
- Махъсымэмрэ дэлэнымрэ си Iуэхущ, - жиIащ бажэм.
- Абы щыгъуэм нышыр дэ къэдгъуэтынщ, - жаIащ мыщэмрэ дыгъужьымрэ.
Бажэр махъсымэрэ дэлэнрэ къилъыхъуэну ежьащ. Бажэр зэрыкIуэ гъуэгум ухуишэрт зи хьэсэхэр зывэ вакIуэхэр щылажьэ губгъуэм. А хьэсэхэм нэблэгъауэ бажэм къелъагъу вакIуэхэм гъуэмылэ яхуэзыхь щIалэ цIыкIур. ЩIалэ цIыкIум зы Iэ лъэныкъуэмкIэ махъсымэ зэрыт кхъуэщыныр, адреймкIэ дэлэнхэр иIыгъщ. Бажэм щIакъуэ нэпцI, и лъакъуэхэр хузэблэмыхыж хуэдэу зищIащ. ЩIалэ цIыкIум бажэр къиубыдыну хуежьащ, арщхьэкIэ бажэм ар гъунэгъу зыхуищIырти, занщIэу Iужыжырт. Апхуэдэурэ зыкъомрэ бажэм къыкIэлъижыхьа нэужь, щIалэ цIыкIур, иIыгъхэр игъэтIылъри, бажэм кIэлъыщIэпхъуащ. Бажэм ар жыжьэу Iуишри, езым гъуэмылэр къыщынамкIэ къигъэзэжащ. ЩIалэ цIыкIуми къигъэзэжат, ауэ ар къэсыжыху бажэм махъсымэ кхъуэщыныр зэрыт хъуржыным и щхьэпсым и щхьэр ириIущ, дэлэнхэр дзапэкIэ къищтэри, кIэбгъу зищIыжащ. ЩIалэ цIыкIур къыщысыжам, гъуэмылэр бзэхакIэт.
Махъсымэмрэ дэлэнхэмрэ мыщэмрэ дыгъужьымрэ я пащхьэ ирилъхьэри, бажэм жиIащ:
- Иджы фэ фежьи, нышыпхъэ къэвгъуэт!
Мыщэмрэ дыгъужьымрэ мэлыхъуэм и хъушэр щигъэхъу мэз лъапэмкIэ яунэтIащ.
Дыгъужьым мыщэм жреIэ:
- Сэ хъушэр уи лъэныкъуэмкIэ къэсхунщи, уэ зы мэл къэубыд.
Апхуэдэуи ящIащ. Дыгъужьым хъушэр мыщэм дежкIэ кърихуэкIри, мыщэм зы мэл къиубыдащ.
КъиубыдынкIэ, къиубыдат, ауэ апхуэдизкIэ мыкIуэмытэу къиубыдати, мэлыр къыIэщIэтхьэлыхьащ.
Дыгъужьым ар и жагъуэ хъуащ.
- Мэлыр птхьэлэн хуеякъым! - жиIащ абы. - Иджы уэ кIуэи хъушэр си дежкIэ къэхуи, сэ къэзубыдынщ мэл.
Дыгъужьым зигъэпщкIуащ, мыщэм мэл хъушэмкIэ иунэтIри, ар дыгъужьым зыщигъэпщкIуамкIэ къигъэщтащ. Дыгъужьыр къыхэжщ, зы мэл пшэрышхуэ къиубыдщ, и пщафэр дзапэкIэ иубыдщ, иришажьэри, зэгъуэкI щIыпIэ нэсыху ишащ. Мыщэри абыхэм я ужьым иту жащ.
- Иджы псори гъэхьэзырын хуейщ, - жраIащ мыщэмрэ дыгъужьымрэ бажэм.
Мэлыр фIагъэжщ, ягъавэри, Iэнэр къаухуащ.
Мыщэмрэ дыгъужьымрэ бажэм жраIащ:
- КIуэ, къегъэблагъэ ар!
- Хьэуэ, - жиIащ бажэм, - сэ къегъэблэгъэкIэ сщIэркъым. Мис, мыщэр нэхъ лъэщщи, ар ирекIуэ.
Мыщэр арэзы хъури, джэдур къригъэблэгъэну ежьащ.
Мыщэр щыхьыр здэщылъым нэс кIуа щхьэкIэ, джэдур къыIэщIэлъэгъуакъым - джэдур щыхь кIуэцIым ист. Мыщэр джэдум щышынэрти, и къе-джэкIэ хъунур ищIэртэкъым. Зыкъомрэ егупсысри, тегушхуащ икIи, «зэрыхъуу хъунщ», жери, щыхьыр игъэсысу щIидзащ. Джэдур щыхь кIуэцIым къипщащ, мыщэм абы жреIэ:
- Къысхуэгъэгъу, сэ ди Iэнэм уезгъэблэгъэну сыкъэкIуауэ аращ.
Джэдум жеIэ:
- СынеблэгъэнкIэ-сынеблэгъэнщ, ауэ лъэсу сынэкIуэфынукъым.
- Си щIыбым къитIысхьэ, - жи мыщэм, - сэ усхьынщ.
Мыщэм джэдур и щIыбым къригъэтIысхьэри ежьащ. Джэдум и лъэбжьанэхэр куууэ мыщэм и фэм щыхиукIэм, мыщэр узым къигъэгурымащ:
- Ей, ей, апхуэдэу уи хьэлъагъ псомкIи зыкъыстумыгъащIэ!
Мыщэр зэрышынэр къызыгурыIуа джэдум, ар нэхъри игъэшынэну, и лъэбжьанэхэр нэхъ куужу хиукIащ.
Дыгъужьымрэ бажэмрэ къащежьэ щIыпIэм щынэсыжым, модрей тIум ахэр къыщалъагъум шынэри, тхьэмпэ щIагъым зыщIагъэпщкIуащ. Тхьэ-мпэ лъабжьэм зыгуэрхэр зэрыщыпIэжьажьэм гу щылъитэм, джэдум ар дзыгъуэу и гугъэщ, мыщэм и щIыбым къепкIэри, тхьэмпэхэмкIэ лъащ. Дыгъу-жьымрэ бажэмрэ абы ишхынкIэ шынэри, щхьэхьу щIэпхъуэжащ. А псори зылъэгъуа мыщэри нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ щIэпхъуэжащ.
И закъуэу къэна джэдур мэлылым етIысылIащ. Зыкъомрэ мэлыл ишхым, итIанэ щыхьымкIэ игъэзэжрэ щыхьыл ишхыу хуежьащ. Апхуэдэурэ джэдур лъагъугъуейуэ пшэрыIуэу зэкIэщIэтIэтIа хъуащ.
ЗэманыфI дэкIауэ, джэдум унэм кIуэжын мурад ищIри, кIуэжащ. Унэм щыщIыхьэжым фызыжьым жеIэ:
- Мис, ди джэдури къэкIуэжащ!
ЛIыжьым баш къищтэри, жиIащ:
- Мыр джэджьейхэр езыгъэмэрэкIуэх джэду гуэр къытхуэкIуауэ аращи, укIын хуейщ!
- Хьэуэ, мыр ди джэдуращ! - жиIащ фызыжьым, - нэхъыфIыIуэу еплъи, къэпцIыхужынущ!
ЛIыжь-фызыжьым я джэдур къацIыхужри, зэгъусэу псэун щIадзэжащ, нобэр къыздэсми зэдопсэу.
Сурэтхэр СэвкIуий Хьэмид ищIащ.
