Дгъэнахуэхэр: Къэбэрдей пщыжылагъуэхэр. Беслъэней пщыжылагъуэр. Пщызэныкъуэкъур. Къызбрун зауэ. Тыркуейр. Кърымыр. Урысейм и телъхьэхэр. Урыс пщы Къанокъуэхэр. Къанокъуэхэ я зы тIасхъапIэ. Къанрэ малъхъэрэ. Гъунэгъухэр.
АБЭЗЭХЭ, шапсыгъ, бжьэдыгъу адыгэ жылагъуэхэм илъэс мин бжыгъэ я ныбжьмэ, Къэбэрдеймрэ Беслъэнеймрэ пщы-уэркъ лъэхъэнэм я Iэужьхэщ, илъэсищэ зыхыблщ зэрыхъур. XV лIэщIыгъуэм ирихьэлIэу адыгэр Iуэ ДыщэкIэ (Золотая Орда, Джучиев улус, Altin Orda, Golden Horde) зэджэу щыта империем и вагъуэр щыкъухьэжым, пщыгъуэ зыбжанэ къэунэхуащ, Къэбэрдейри абы яхэту. Абы щыгъуэми щIыгушхуэ къалъысащ - Псыжьрэ Тэрчрэ я зэхуаку тIуащIэр.
Езыхэм я пщыгъуэ увыным ипэкIэ къэбэрдейхэр къэунэхуащ. Жылагъуэм и къызэгъэпэщакIуэр Тамбий и къуэ Къэбардэщ. «Къэбардэ» цIэр щIыпIэцIэуи жылэцIэуи уващ. Инал къахыхьэри, пщыжылагъуэ хъуащ. IуэрыIуатэм жиIэм тепщIыхьмэ, Инал Адыгэ хэкум и пащтыхьт (падишах псалъэм къытокI), абы къыхэкIыуи щIыхьышхуэ иIэт. Пщыхэм яхэтакъым мыбы хуэдиз цIэ лей зиIа: АкIабгъуэ, Инал-Нэф, (Инал-Нэху жызыIи щыIэщ), щихъ ИналкIи еджэрт, Инал-Щэджащэр дэ нэхъ тфIэкъабылщ. Инал зыщыщымрэ къызыхэкIамрэ ятеухуауэ зэтемыхуагъэ щыIэхэщ: хэт Мысыр адыгэ пащтыхьхэм ящыщу, хэти лъэпкъкIэ хъэзэру яIуатэ.
Мудэвейм (Абхъаз-Абазэм) къикIауэ къэзылъытэхэри мащIэкъым. Инал муслъымэнт, фызиплIи иIауэ жаIэ. Пщы лIакъуэм и лъапсэгъэтIылъ хъуа Инал и къуэрылъхухэм къалъхужа еплIанэ-етхуанэ лIэужьхэм (псалъэм и хьэтыркIэ, Къанокъуэ е Идар, Мэхъуэщокъуэ е Къаниболэт) и хъыбар пэж зэхамыхынкIэ Iэмал иIакъым. Ауэ щыхъукIэ, Инал къагупсыса шыпсэ лIыхъужь мыхъуу, адыгэ тхыдэм увыпIэ хэха щызыIыгъ тхыдэ лIыхъужьу щыIауэ, псэуауэ зэрыщытым пцIы хэлъкъым. И пщыгъуэр тохуэ XIV - XV лIэщIыгъуэхэр щызэблэкI лъэхъэнэм. Пщы щэджащэр дунейм щехыжым, фыз зырызым къалъхуа и къуэхэм щIэиныр хуагуэшащ. ШынэхъыщIэ Беслъэн Езанэм къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ щIыгумрэ жылагъуэмрэ, Тэрч псы икIыпIэр абы хиубыдэу, лъысащ. Ар и къэунэхукIэ хъуащ Беслъэней пщыжылагъуэм. Беслъэн къалэкIэ нобэ зэджэм и цIэри абдеж къыщежьэу плъытэ хъунущ.
Инал и къуэ нэхъыжь Тобылэ пщы лIакъуэ тхыдэм «Тобылэ Ду» жиIэу ихуащ, абазэбзэкIэ абы «щэджащэ» къокI. «Щэджащэ» щыфIащакIэ и тетыгъуэр кIыхьащ, зэхэщIыкIи жэрдэми зэрыхэлъам шэч къытепхьэ хъунукъым. Пасэрейхэм къытхуагъэна «Жэрдэмыншэ дзэ пашэ хъуркъым» жыхуиIэ псэлъафэри абы и щыхьэт пэжщ. Тобылэ къуищ къыщIэнащ: Жанхъуэт, Инармэс, Минболэт; Къанкъылыш зы къуэ - Тохъутэмыщ, Беслъэн Езанэми иIауэ тщIэр зы къуэщ, ар Етэчу худогъэфащэ.
Инал и бынхэм я быныжхэм яку зэгурымыIуэныгъэ зэрыдэлъар къегъэлъагъуэ кърым хъан Менлы Джэрий урыс пащтыхь Иуан III 1498 гъэм зэрызыхуигъэзауэ щыта тхыгъэм: «И ныне Богу моляся, опроче черкас дела нам нет, а сами ведаете, Айтек в головах, черкасские князи и люди приехали и поминки привезли». КъызэрыбгурыIуэ хъунумкIэ, мыбы къокI Инал и бынхэр хъаным и IурыщIэу щытахэу, пщышхуэныгъэр Етэч IэщIэлъ пэтми, зэпаубыдауэ, зэфIытрахыу. А лъэхъэнэм пщы зэныкъуэкъур хабзэ мыгъуэ хъури, Къэбэрдеймрэ Беслъэнеймрэ нэмыщI, пщыгъуэ цIыкIуиплI аргуэру къэунэхуащ, жылэ къэс унафэр зи IэмыщIэ илъ пщы нэхъыжьым и цIэр зэрихьэу:
1. Тохъутэмыщей - Тохъутэмыщ, Къанкъылыш и къуэр зи пщы нэхъыжьыр;
2. Идарей - Идар, Инармэс и къуэр зи пщы нэхъыжьыр;
3. Тэлъостэней - Тэлъостэн, Жанхъуэт и къуэр зи пщы нэхъыжьыр;
4. Джылахъстэней - Джылахъстэн, Минболэт и къуэр зи пщы нэхъыжьыр.
Ауэрэ пщыхэр пщышхуэ унафэм фIэмылIыкIыжу щхьэзыфIэфI хъуахэщ. Аращ Беслъэней пщыжылагъуэр Къэбэрдейм хэIэпхъукIын хуей щIэхъуам и щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэр. Беслъэнейр Къэбэрдей пщыжылагъуэу къежьэу щхьэхуэ зэрыхъуам шэч къытрахьэу щытакъым Хъан-Джэрий (1836), Нэгумэ Шорэ (1844), Сталь Константин (1852), Дубровин Николай (1870), Кушевэ Е. Н. (1963) сымэ. Алексеевэ Е. П. (1957, 1959) нэгъуэщI еплъыкIэщ иIар. ТегъэщIапIэхэр зэрымащIэм къыхэкIыу, а Iуэхум зэпкърыхауэ тепсэлъыхь тхыгъэ щыIэкъым. ГурыIуэгъуэщ, блэкIам и тхыдэ жыжьэр зэфIэгъэувэжыныр гугъэзагъэ зэрымыхъунур. ИтIанэми, ар лъэпкъ тхыдэу щыщыткIэ, гулъытэ щхьэхуэ хуэщIыпхъэщ. Дыщыгугъынщ ди тхыгъэ мащIэр Iуэхум и щIэдзапIэ хъуну.
Нэгумэ Шорэ (1794 - 1844) итхыжа хъыбарыжьхэм къызэраIуатэмкIэ, пщыхэр бэлэрыгъауэ иригъэхьэлIэри, пщы Къанокъуэ и адэр къигъэдаIуэри, езыхэм къегъэза унагъуэ щитI хуэдиз и гъусэу щхьэхуэ зищIащ, Къэбэрдейм икIри Уарп Iуфэ Iэпхъуащ. «Псибл икIащ» жаIэ, псиблкъыми, нэхъыбэ икIащ. Ауэ унагъуэ «щитI хуэдизыр» мащIэIуэщ, пщы Къанокъуэхэ уэркъ я мащIатэкъым. Абыхэм ящыщщ лIакъуэлIэш Кургъуокъуэхэ (Елдархэ), Дэхъущокъуэхэ (Тхьэзритокъуэхэ, Лъахъэдыгъухэ, Елбэздыкъуэхэ), Сэнэшокъуэхэ (Дэхъукъуэхэ), Бэгупсэхэ, дыжьыныгъуэ Езыкухэ, Гъуншхэ, Къуэдзхэ, нэгъуэщIхэри. КъедбжэкIахэм къуажэ зырыз нэхъ мыхъуми яIагъэнщ.
Щхьэусыгъуэншэу зыри къэхъуркъым. «ЗэхэкIыр губжьым къыхокI» жыхуаIэр пэжщ. ПсэупIэр хъуэжыным Къанокъуэр езышэлIар, дауи, пщызэныкъуэкъурщ. Ауэ уныкъуакъуэ къудейкIэ Iуэхур зэфIэкIрэ? Къыпщхьэщыжын уимыIэмэ, лъэрыщIыкI уащIынут. Абы и лъэныкъуэкIэ беслъэнейхэм хэкIыпIэу яIаращ: пщы Къанокъуэ 1515 гъэм и пэ къихуэу малъхъэ хуэхъуащ тырку сулътIан Селим Езанэ Ябгэм (1512 - 1520) и къуэ Сулеймэн, Къафэ къалэм и бейлербейр. Абдежым ирихьэлIэу тыркухэм Кърым хъаныгъуэр яубыдауэ, Адыгэ хэкур IэмыщIэрылъ щIыным щIэбэну, Дарий гъуэгужьыр зэIуахыжыну я гуращэу щытащ. Беслъэней лIакъуэлIэш Тхьэзритокъуэ 1532 гъэм и пэ къихуэу малъхъэ хуэхъуащ кърым калга Долэт I Джэрий, 1551 - 1577 гъэхэм хъану щытар. Языхэзри къыбдалъагъуну Iейтэкъым.
Абыхэм къакъуэгушхукIыу Къанокъуэм пщышхуэгъуэр япиубыдами, е адэ щIэиныр зэхьэрхуэрэгъухэм зэпаубыдами хэт ищIэн? Сытми, Инал и бынхэр хуабжьу зэпыIукIуэтахэщ. Езы Къанокъуэри сампIэимыхьэ, леймыгъэгъу гуэрти, жагъуэгъухэм заригъэцIыхужын хуей хъуащ. Хьэлэбэлыкъыр зауэм хуэкIуащ. Беслъэней жылагъуэм зиIэтри, пщыр я пашэу, Псыжь икIыжыну ежьащ, выгу зэщIэщIахэр япэ иту, лъэсхэр абы кIэлъыкIуэу, пщы-уэркъ щауэхэр ябгъурытыжу. Бахъсэн псыикIыпIэм деж, Фэндыкъуэ пэукIэм нэсауэ, ежьахэр Къэбэрдей дзэм къигъэувыIащ. ЛъэныкъуитIми зызэрадзащ. А Iуэхугъуэм теухуащ «Къызбрун зауэ» уэрэдыжьыр. Уэрэдри хъыбарри щысхьыпэу лъэпкъым ихъумащ. ГъэщIэгъуэныщэщ - джэгуакIуиблым уэрэдым халъхьа едзыгъуиблри ди деж къэсащ. ДжэгуакIуэхэм пцIы яупс хабзэтэкъым, лъагапIэм тету зауэм кIэлъыплъурэ ялъагъур уэрэдым хагъэувэу арат хабзэр.
«Къызбрун зауэм» лIыхъужь нэхъыщхьэу хэтхэр Идаррэ Къанокъуэмрэщ. Уэрэдым игъэкъуаншэр беслъэней лъэныкъуэрщ: «Къанокъуэ нэфмэ и жылэр рилъэфэкIуэжщ» жеIэри. ДжатэпэбжыпэкIэ зэрылIыну зэхэша хъуа зауэм и теплъэгъуэ куэд наIуэу уи нэгу къыщIегъэувэ уэрэдым; лъэныкъуитIымкIи зауэм хэта псоми щIэхъумэ имыIэу темыпсэлъыхьу къанэркъым: «Къызбруным ди пхъэмбырур а махуэмэ зэбгъузэнатIэт», «Ды-Къызбрунмэ лъыпсые бзаджэхэр даушэ! Ди нарту шухэр IумпIэкIэ къызэрыдош», «Си Хуэшие [къуажэ] къыдэкIа лъэсхэмэ я щэнэкъхэр яIыгъыжхэщ», «Бзылъхугъэмэ и къабзэхэмэ щIакIуэхэр задиящэтырхэщ». Пщы Къанокъуэхи, абыхэм я къуэдзэ лIакъуэлIэшхэми зэрахьа лIыгъэм теухуащ мы псалъэхэр: «Елджыро-
къуэпщыр, брумэ унелъэ-къелъэщ»; «Къанокъуэм и таджыр зауэгъуэмэ къахолыдыкI»; «Дэхъущокъуэмэ и тэджэлейр къуращхьэмэ къейгъэлажьэ»; «Кургъуокъуэхэ ЖэнджэриифIри дыдзэзэшэнмэ хэмыкI».
Къанокъуэхэ яфIэзахуэу, гъэIэпхъуэн Iуэхум хыхьащ бжьэдыгъуи, абази, мэхъуэши. Шэч хэлъкъым - ахэр тырку унафэншэу, езыр-езыру къежьакъым. Едзыгъуэ къэс уэрэдым бжьэдыгъу дзэпашэ «ХъымыщкIэ Елжэри лIыхъу» и цIэ къреIуэ. «Айдарыр укъан сэхъущ, Пщы сэхъур Елжырокъуэпщ» жиIэу Идар хуошхыдэ. Ауэ Къанокъуэ и къуэ Елжырокъуэ «пщы сэхъур» нэхъIеижитIщ, ар зытеса шыми и гугъу ещI уэрэдым: «Лъахъуэдыгъу пщIэгъуэлащхъуэр къалэбжэм къыщегъэбгъунж». «Багъырсокъуэ Алътаймэ и натIэр шэкIэрэ итхъущ» жыхуиIэри мэхъуэщ пщыуэ щытын хуейщ. «Бжьэдыгъу шухэр мащIэти, емынэ нэфт». «Бжьэдыгъу шухэмэ хакIуэжьхэр мафIэкIэ ягъаблэщ, Абазэ лъэсхэмэ лыгъэгъуахэр щIыбкIэрэ зырахьэ» жоуэ уэрэдым халъхьащ лIыгъэщIапIэ ихуа, текIуэныгъэр къахьыху, къикIуэт ямыщIэу зауэм Iута кIахэ адыгэхэм.
Идар я пашэу къэбэрдейхэр, къарууэ яIэр зэхалъхьэри, уващ, беслъэнейхэр ирамыгъэкIыну: «Идар и дыщэ мэIур шэуэфIкIэрэ арегъэкъутэ. Идар - пщымэ, хахуэжьыгъэр ШыпшкIэрэ Сэмэгу ейщ», «Шыпшымэ и тэджэлейр зэрыхэулъагъу, Дзэпиблмэ ягухэр джатэпэкIэ нызадэрелъ». Уэрэдым «мыр пщыщ, мор уэркъщ» жиIэу зэхэгъэж ищIыркъым, зэрыщымытауэ игъэIуркъым, щхьэж къилэ-жьар и Iыхьэщ. Псы икIыпIэм деж къыщагъэувыIахэм щыщ зыкъомыр гъэрыпIэ иуващ, Iуашри Къызбрун пщычом даубыдащ. «БагъырсокъуитIмэ брумэ зыщагъэбыдэщ: «Псогуэри дыIэрыубыдщ», жаIэри я джатэпIэр зыралъхьэж».
ГъэщIэгъуэнщ къэбэрдейхэм абдежым къагъэсэбэпа зэуэкIэри. Беслъэнейхэм къытраха выгухэр пэIущIэу быдапIэм ихъуреягъкIэ кърагъэувэкIри, «бру ещанэ» яухуащ. Хэт гупхэм иту, хэти гу къуагъхэм къуэту шабзэшэхэр быдапIэм ебгъэрыкIуэхэм трагъэщащэурэ, мащIэрэ зэзэуа, куэдрэ зэзэуа, сытми, беслъэнейхэр Къызбрун быдапIэм яфIыдыхьэри, гъэрхэр хуит къащIыжащ. «КIэсэбийхэ я акъсакъалмэ и джатэпэ къытхуэигъэжан. И майдэ къыгъэжанамкIи къалэбжэмэ къыхиупкIыкIщ», жыхуиIэхэр зыхуэгъэзар быдапIэр къэзыщтахэрщ. Къызбрун зауэзэрылIым цIыху куэд хэкIуэдащ. ДэнэкIэ умыплъэми, мафIэ лыгъеймрэ уIэгъэмрэ, пыхьэмрэ щэIумрэ щыкуэдт: «Дыгулыбгъуей жылэхэр губгъуэ дзэкум щокъугъхэр».
Къызбрун зауэм теухуауэ, лъэхъэнэм и Iэужьу, уэрэдым нэмыщI, щыIэр урысхэм XVI - XVII лIэщIыгъуэхэм ятхыжа «Къэбэрдей адыгэ пщы лIакъуэм и тхыдэрщ». Тхыгъэжьым къреIуэ Беслъэней-Къэбэрдей зауэм быныншэу хэкIуэда пщыхэм я цIэ: Тэтэрхъан (Къетыкъуэ Аслъэнбэч Езанэм и къуэ), Дзэгъэщтокъуэ (Биту и къуэ Елбэдзыкъуэ и къуэ), Сэртмэн (Къетыкъуэ Жансэхъу и къуэ). Нэгумэ Шорэ Къызбрун зауэм хэкIуэдауэ илъытэу щытащ пщыхэу Талъостэн, Тохъутэмыщ, Тохъутэмыщ и къуэ Къылыш. Ауэ ар фIэщщIыгъуейщ. Нэхъ уи дзыхь зэбгъэз хъунур «пщы лIакъуэ тхыдэрщ», абы къызэригъэлъагъуэмкIэ, Къылыш зи къуэр Тохъутэмыщкъым - Иналщ, Тохъутэмыщыр и адэщ, и ныбжькIи а зауэм хиубыдэнкIэ Iэмал иIакъым.
ИщхьэкIэ къыжытIа псор зэхэплъхьэжмэ, Къызбрун зауэри, Беслъэнейр Къэбэрдейм пыщхьэхукIынри къыщыхъуар Идар и пщыгъуэ 1530 - 1540 илъэсхэращ. Идарей пщыжылагъуэр Шэрэдж псыхъуэ щыдэтIысхьар Къызбрун зауэм иужькIэу жеIэ Нэгумэ Шорэ. Идархэ абы зэрыдэсам и щыхьэту ноби Аушыджэр къуажапщэм деж щытщ Идар и Iуащхьэр. Тхыдэ Iэужь тхыгъэхэми ардыдэр къагъэлъагъуэ. А щIыпIэ дыдэм итщ Андемыркъан пщытумэм и Iуащхьи. Андемыркъан езыгъэукIауэ жыхуаIэр Беслъэн ПцIапцIэщ, зыукIахэм ящыщщ Идар и къуэ Биту: «Битуужьри носри… Уойрэ, и бжыкI гущэри пыIуидзэщ! Зынредз Андемыркъаным, Битум и жьакIэр пегъэщ! «Сыпщыгъупщэнкъым» жери… Уойрэ, и Iэпхъуамбищ гущэри дигъакIуэщ! «Уэ узэхэзекIуэщ!» жери нэкIу и дамыгъэр тридзэщ!».
Андемыркъан пщытумэу щыщытакIэ, дауи, пщы гуэрым къригъэлъхуащ, хэтми мыIупщIми: хэти Идарырауэ, хэти Къанокъуэрауэ, хэти Мудар Xьэфэу яIуатэ. Мудар Хьэфэ а лъэхъэнэм хиубыдэркъыми, умыбжми хъунущ. Пщытумэр къезыгъэлъхуауэ КъардэнгъущI Зырамыку илъытэу щытар Идарщ. «Армырамэ Андемыркъанрэ Идар и къуэ Къаниболэтрэ «зы быдзышэ здрагъэфэнкIэ Iэмал иIэтэкъым» жиIэрт. Iуэхум и пэжыпIэр щумыщIэм деж гугъущ. Андемыркъан лъэпкъкIэ Къано-
къуэр пэжмэ, уегупсыс хъунущ: «Фыгъуэмрэ ижэмрэ къыхэкIыу лIы гъуэзэджэр гъэпцIагъэкIэ утыку ирашэу, гуузу зэраукIар, ярэби, зыгуэркIэ емыпхауэ пIэрэ Беслъэней жылэм Къэбэрдейр ибгынэн хуей щIэхъуам?» - жыпIэу.
Къанокъуэ и быным къахэпажыкIа Мэхъуэщокъуэ Истамбыл тырку пащтыхьым и бжаблэм къулыкъу щищIэу, беслъэнейхэр IэпхъуагъащIэу, зэрыпсэун зэрахуэу, Iуэхушхуэ къалъыкъуэкIащ абыхэм. Къанокъуэхэ япхъу, сулътIан Сулеймэн и япэ щхьэгъусэ Махидевран гуащэ (Гюльбахар, Босфоранэ) и тIуанэ-нысэгъей Роксаланэ и зэранкIэ хуэфэщэн пщIэ имыIэж хъуащ. И шыпхъум къраха пудыныгъэр Мэхъуэщокъуэ гуимыкIыж щыхъуащ икIи яхуимыгъэгъуну мурад ищIащ. Ауэ пащтыхь куэдым я пащтыхьыж, муслъымэн псом я хъалиф сулътIан Сулеймэн дауэ упэлъэщыну? Гуныкъуэгъуэм хэмыкIыурэ, Мэхъуэщокъуэ Истамбыл гъащIэр хуэмыхьыжыххэ хъури, 1552 гъэм и бжьыхьэку мазэм щтапIэщIэкI пащтыхь Иуан ЕплIанэ Ябгэм екIуэлIащ.
Апхуэдэ хабзэ щыIащ, пащтыхьхэм къулыкъу хуащIэу, ар лIыгъэщIапIэу, лIы нэщэнэу ялъытэу. А щIыкIэм тету зэбгрыкIауэ щIыпIэ куэдым ущрихьэлIэнут адыгэ пщы щауэхэм. Урысейм апхуэдэ IуэхукIэ япэу екIуэлIауэ дызыщыгъуазэр Мэхъуэщокъуэщ. Беслъэней пщы щауэр урыс пащтыхьым гурыIуащ, хуэфэщэн пщIэ къыхуищIмэ, Тыркуейм и бийуэ Iуэху пыухыкIахэр хуилэжьыну. ЛIэужьыфIым къыхэкIа пщы теплъафIэм тыншу дзыхь кърагъэз, жор пщIыхалъхьэ, Мэхъуэщокъуэ цIэр ИуанкIэ яхъуэж. Абдеж езы пащтыхьыр жор адэу увауэ шэч уэзыгъэщI гуэрхэр щыIэщ.
Мэхъуэщокъуэ Иуан ЕплIанэр къигъэгугъащ адыгэпщ псори дэIуэгъу къыхуищIу, Тыркумрэ Кърымымрэ я бийуэ екIуэкI бэнэныгъэм и зэфIэкI хилъхьэну. ЖиIари игъэпэжащ. Пщы хахуэм Тыркум и бийуэ хэкум исыр зэщIигъэуIуэри, къэзакъ атаман Вишневецкий Дмитрий я гъусэу, хы ФIыцIэ Iуфэм Iут тырку быдапIэхэу Темрюк, Тамань, Исламкермен (1556 гъэм и жэпуэгъуэм), Азакъ (1559 гъэм и мэлыжьыхьым) псоми яфIэтелъыджэу хъунщIэ къещI.
КъыщынэмыщIауэ, Мэхъуэщокъуэ адыгэ пщыхэм къабгъэдэкIыу адыгэ лIыкIуэхэр хэнейрэ Мэзкуу игъэкIуэн хузэфIокI: 1552 гъэм и бжьыхьэкIэм, 1555 гъэм и гъэмахуэкIэм, 1557 гъэм и гъэмахуэпэми и гъэмахуэкуми, 1558 гъэм и бжьыхьэкум, 1559 гъэм и бжьыхьэпэ мазэм. 1555 гъэм кIуахэр шууищэрэ щэ ныкъуэрэ хъурт, жаней пщы Къанщокъуэ и къуэ Сибокъу, абы и къуэш Ацымгукъу, Къудэнэкъу, абазэ ахъэ Елбэдзыкъуэ и къуэ Дударыкъуэ сымэ я пашэу. Мыбыхэм жор пщIэхалъхьэри, Мэзкуу къыдэнахэщ, дзэм къулыкъу щащIэну.
Идар и къуэ Темрыкъуэ телъхьэгъу хуэмыхъуу нэхъ елIэлIащ Мэхъуэщокъуэр. ИкIэм, урысым Къэзан, Ащтырхъан (Астрахань) хъаныгъуэхэр щиубыдым, Темрыкъуэ къыгурыIуащ Иуан ЕплIанэр щхьэтечу ныбжьэгъу, благъэ щIыныр Iуэху щхьэпэу зэрыщытыр. Ар и гуращэу, 1557 гъэм урыс пащтыхьым деж лIыкIуэ ещI пщы Мэхъуэщокъуэ и къуэш Къанкълыш. А Iуэхур Къанкълыш и пщэ зэрыдалъхьар зыуэ гъэщIэгъуэнщ, ауэ нэхъ хьэлэмэтыжыр - пщыр лIакъуэлIэш Тхьэзритыкъуэ и лIыкIуэу зэрыуварщ. Тхьэзритыкъуэ кърым хъаным и щыкъу адэ щхьэкIэ, пщыр абы и IуэхутхьэбзэщIэныр хьэдэгъуэдахэт. Дауэ мыхъуми, а илъэсым къыщыщIэдзауэ Идархэ я лъапсэр хэкIуэдэжыху, урысым и телъхьэу екIуэкIащ. И псалъэ зэригъэпэжым и щыхьэту Темрыкъуэ балигъ мыхъуа и къуэ СулътIан и шэсэгъуу, анэмэту Мэзкуу иригъэшащ. Жор пщIэхалъхьа иужь, Михаил хъуа щIалэ цIыкIур урыс гъэсэкIэкIэ Кремлым щапIащ. СулътIан и шыпхъу нэхъыщIэ Гуащэнэ (Марие) Урысей пащтыхьым щхьэгъусэ хуэхъуа иужь, Романовхэ япхъу кърагъашэри, пащтыхь унагъуэр Идархэ лъэныкъуитIкIэ благъэ яхуэхъуащ.
«Нэхъыбэж схузэфIокI» жыхуиIэ щIыкIэу, Мэхъуэщокъуэ Мэзкуу здишэри кIуащ хъаным и щыкъу щIалэ, и чэнджэщэгъу Тхьэзритокъуэ и къуэ Тэтэрмырзэ. Тэтэрмырзэ кърым хъаным и чэнджэщэгъу нэхъыщхьэхэм щыщ, зэфIэкIышхуэ зиIэ лIыт. ЛIы гъуэзэджэр, щэхуми нахуэми, урыс пащтыхьым пэшэгъу хуищIащ. Илъэс зыбжанэкIэ Тэтэрмырзи абы и къуэш Ахьмэд-Аспати Иуан ЕплIанэм хуэтхэ-къатхэу, урыс-кърым IуэхухэмкIэ сэбэп хъууэ, урыс лIыкIуэхэм, сатуущIхэм къащхьэщыж зэпыту екIуэкIащ.
Апхуэдэ зэфIэкI зиIэ Мэхъуэщокъуэ, и лъэпкъэгъухэм я деж и пщIэр щехуэх хъуащ. 1559 гъэм и фокIадэ мазэм Мэзкуу пащтыхьым и пщIантIэм щепсыхыгъащ Къанокъуэ и къуэ Елжырокъуэ, къалэщхьэгуэжьу зыщыгугъ къэзакъ атаман Вишневецкий Дмитрий и гъусэу. Беслъэней лIыкIуэм пащтыхьым и пащхьэ хэIущIыIу щищIащ: «ДяпэкIэ Адыгэ хэкур Урысей унафэм щIэту псэуну хуейуэ, атаман Вишневецкий Дмитрий адыгэ жылагъуэм и унафэщIу, Iэтащхьэу къахуигъэкIуэну лъаIуэу, чыристан диныр къезыгъэщтэн щоджэнхэр (попхэр) и гъусэу». Пащтыхьым а псор и фIэщ хъуами-мыхъуами хэт ищIэн, ауэ Къанокъуэхэ щIелъэIуа псори къахуищIэгъащ.
Мэхъуэщокъуэ тырку пащтыхьым емыпцIыжынкIэ Iэмал имыIэу щытыпIэ бзаджэ ихуэри, тIэунейрэ хамэгу-хамащхьэ хъуащ. Абы сулътIан Сулеймэн и ней къыхэмыкIыпIэ иIэтэкъыми, унафэ быдэ зэбгригъэхащ - дин епцIыжакIуэ (муртад) хъуа адыгэпщым и судыр укIкIэ ящIэну. АрщхьэкIэ шынэ зымыщIэ пщы пхъашэр абы щхьэкIи къикIуэтакъым, шу гуп и гъусэу 1560 гъэм и бжьыхьэкIэ мазэм «хы тIуащIэм» зэпрыкIауэ Къафэ къалэм ебгъэрыкIуэу кърым тэтэрхэм яIэщIыхьэри яукIащ. А хъыбарыр хъан Долэт I Джэрий Истамбыл иригъэхьа тхыгъэм итщ. Мэхъуэщокъуэ и кIуэдыкIэ хъуар Иуан IV гущIыхьэ щымыхъуу къэнакъым. Абы и щыхьэтщ лIам и цIэкIэ пащтыхьым члисэхэм мызэ-мытIэу тыгъэ лъапIэхэр зэрахуищIар.
Пщы гъуазэм и жэрдэмкIэ 1552 - 1560 гъэхэм Беслъэнейр Урысейм и телъхьэу екIуэкIащ. Мэхъуэщокъуэ, и къуэш Елжырокъуэ хуэдэу, бэм фIыуэ ялъагъу цIыху хъуакъым, уэрэди хуаусакъым. Шыщхьэмыгъазэу губгъуэм итами, кIуэдыжы-кIей хъуами, и хэкуэгъухэм ямыдар хамэкIутIууэ зэрыщытар арагъэнущ. Пагагъэ хэлъащ, тIэкIуи псынщIагъэ къытекIуэрэ, жыпIэну. Пщы Iумахуэ мыхъуами, куэд хузэфIэкIащ, лъэужьышхуи къигъэнащ. Къанщокъуэ и къуэ Сибокъу (Василий хъуам) и натIэ илъыр нэгъуэщIт. «Къэзыгъэзэжыр Алыхьым ещтэ», жыхуиIэ щIыкIэу, Сибокъу мызэ-мытIэу кърым хъаным лъэIукIэ зыхуигъэзащ, ищIа къуаншагъэхэр къыхуигъэгъуну. ИкIэм-икIэжым, Мухьэмэд II Джэрий ПцIапцIэм и къуэ Сэфа Джэрий пIуру къихьри, абыкIэ къелащ. Тыркуейм и сэнджакъщIэту щыта Сибокъу чыристан хъуащ, илъэсийкIэ муртаду щытауэ, аргуэру муслъымэн къабзэу ежьэжащ. Апхуэдэ щапхъэ зэ къэхъуамэ, мыр етIуанэт.
Урысей пщы Къанокъуэхэм (Черкасскэхэм) я лъапсэгъэтIылъ хъуащ пщы Мэхъуэщокъуэ. Мэхъуэщокъуэ и къуэ Рэмэдани и адэм и лъагъуэм ирикIуащ. Истамбыл икIри, ари Мэзкуу пащтыхьым 1567 гъэм бгъэдыхьащ, чыристан диныр къищтэу, дзэм къулыкъу щищIэну лъаIуэу. Рэмэдан Пётр хъуащ, опричникыу щIидзэри, зыр IукIмэ, зыр техьэу щыта пащтыхь къомым дзэпщу ядэлэжьащ. «Смутэ лъэхъэнэкIэ» урысыр зэджэ зэрыхьзэрий бзаджэм хиубыдащ, пащтыхь Годунов Борис и унэкъуэщхэр щагъэкIуэдым ябыхэм я гъусэу Сыбыр, Березов быдапIэм и воеводэу ягъакIуэри, къелащ. 1615 гъэм, езым и ажалкIэ дунейм ехыжри, чыристан хабзэм тету, лъапIэныгъэ иIэу, Симонов къулъшырыфым и хьэдэр щыщIалъхьэжащ. Къанокъуэ Мэхъуэщокъуэ и къуэрылъху закъуэ, Пётр и къуэ Василий пащтыхь бжэIуту, бгъуэщIэсу щIидзэри, дзэпщ цIэрыIуэ хъуащ, Урысейм и къалэ куэдым воеводэу щылэжьащ, окольничий жыхуаIэ IэнатIэ лъагэ дыдэм нэсауэ, 1652 гъэм быныншэу дунейм ехыжащ. Абы и деж урыс хъуа пщы Къанокъуэхэ щыхэкIуэдэжащ.
Къанокъуэхэ зы тIасхъапIэ яIащ. Ар «лIы закъуэ лъэпкъыу» зэрыщытарщ. «Къанокъуэхэ дэ гъащIэу зыхуэдгъэувыжыр илъэс тIощIрэ тхурэщ» жыхуиIэ псэлъафэр языныкъуэ ди тхыдэтххэм пхэнжу къагуроIуэ, лIыгъэм, щхьэмыгъазагъэм ирапх. Ауэ псэлъафэм и лъабжьэр нэгъуэщIщ. Пщы псоми ещхьу, Къанокъуэхэ зэрымыкIуэдыжын Iэмалщ къалъыхъуар, арыншэмэ тепщэныгъэр яхуэхъумэрэт?!
Мыжей Сэхьид и къуэ Михаил зэхуихьэсыжу къыдигъэкIа «Адыгэ хъыбархэм» (1986) итщ Беслъэней жылагъуэр пщыншэу къызэрынэ пэтам теухуа хъыбар. Ар пэжу XVI лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм къэхъуа Iуэхугъуэу щытын хуейщ. Беслъэнейхэм я Iуэху зытетыр къэбэрдейхэм къыщащIэм, лIыкIуэ ягъэкIуащ: «Пщыншэу фыпсэуфынкъым, пщы ныфхуэдгъэкIуэнщ», - жаIэри. «Зэ догуэ, Къэбэрдей, дывгъэгупсыси, жэуап фэттыжынщ», жаIэри, кIуар къаутIыпщыжащ. Беслъэнейхэр джэрэзащ: «къэбэрдеижьхэм аргуэру даубыдыжынущ», - жаIэри. Абы хэту, беслъэнейхэм я насыпти, иужьрей пщы Къанокъуэм и щхьэгъусэу щыта, шапсыгъ бзылъхугъэ икIыжам деж лъагъунлъагъу кIуам хъыбар гъэщIэгъуэныщэ къихьащ - нысэу щытам Къанокъуэхэ щIалэ яхуигъуэтауэ. Беслъэнейхэр гуфIэгупсэу кIуэщ, я къуэр къашэжри, пщы ягъуэтыжащ. 1616 гъэм пщы Къанокъуэхэ ящыщ Бэхъукъуэ и къуэ ХьэкIэщI и адэ шыпхъум и къуэ хъан Жэнбэч Джэрий и гъусэу Къэбэрдей пщышхуэ Алыджокъуэ Талъостэнхэ и бийуэ иригъэкIуэкIа зауэм хэтащ. Гу лъытапхъэщ, пасэрей хабзэм ипкъ иткIэ, «Бэхъукъуэ», «ХьэкIэщI» хуэдэ цIэхэр фIащу щытащ, лъапсэр зэпыч пэтрэ щIалэ ягъуэтыжа иужькIэ.
Беслъэней жылагъуэм и бжыгъэр зэи куэдакъым: тIощI, тIощIрэ тхум фIэкIакъым. Тырку щIэныгъэлI цIэрыIуэ Эвлия Челеби Беслъэнейм тIэунейрэ щыхьэщIащ 1641, 1666 гъэхэм. Абы и тхыгъэхэм къыхощ беслъэней пщым дзэуэ, шуми лъэсми, минитху зэхуишэсыфу щытауэ. Ксаверио Главани 1724 гъэм Беслъэнейр зэрыхъуу щытауэ жиIэр унагъуэ минщ. Урысхэр хэкум къихьа иужькIэ генералхэм къагъэлъагъуэ бжыгъэхэр фIыуэ нэхъыбэщ, ауэ зэтемыхуэу къаIуатэ: де Медем 1769 гъэм къихутащ беслъэней Лабэ дэсхэр унагъуэ минитI ирикъуу, Суворов Александр 1782 гъэм унагъуэ миних къибжащ, Потёмкин П. С. 1784 гъэм унагъуэ минипщI ирикъуу къилъытащ.
Беслъэнейхэр зэрымащIэм, зэрыхуэмыщIам, я муслъымэныгъэм и хьэтыркIэ, Тыркуми Кърымми ягъэпщылIыну, Къэбэрдейхэм хуэдэу хъаныщIэ теувэм щIалэ, хъыджэбз тыгъэ хуащIын хуейуэ щытакъым. Тыркум и унафэ, и жьауэ щIэтурэ, беслъэнейхэм хуэм-хуэмурэ лъабжьэ яухуащ. Лабэ псыхъуэр икъукIэ щIыпIэфIт, гъавэ бэв къызытекI щIыналъэт. Мыбы гъэ Iей къыщыхъу хабзэтэкъым. Хъыбарым зэрыжиIэмкIэ, Къэбэрдейр зэгуэрым гъей хъуауэ, Беслъэнейр гъэфIу къыщащIэм, ар беслъэней уд IэщIагъэу ялъытэгъащ. ЩIыгулъым и Iувагъыр абдеж сантиметри 100 - 180-рэ мэхъу. Хэку зауэшхуэм щыгъуэ, нэмыцэхэм хэкур щаубыдам, щIым и фIагъыр къалъытэри, гъущI гъуэгу яухуэри, щIыр ирашу къаублауэ щытащ.
Псыжь икIыжахэм я лъэр иубыдынымкIэ мыхьэнэшхуэ иIащ пащтыхь унагъуэхэр благъэ щIыныр. Ар къайхъулIэмэ, насыпышхуэу ялъытэрт. Кърым хъанхэм куэд яхэттэкъым благъагъэкIэ беслъэнейхэм къагуэмыхьэ, я малъхъэ, пхъурылъху, е я къан ирехъуи. «Малъхъэрэ къанрэ» щIыжаIар апхуэдэ зыгуэрщ. Мыпхуэдэ къэхъурт: пIуру къахьа пхъурылъхур, малъхъэ ящIырти икIи пхъурылъху, икIи къан, икIи малъхъэ яхуэхъурт. Хъан Долэт Джэрий (1551 - 1577) иIа фызиплIым щыщу щыр адыгэт: япэр беслъэней лIакъуэлIэш Тхьэзритокъуэ ипхъут, етIуанэр пщы Къанокъуэхэ япхъут, ещанэр пщы Джылахъстэнхэ япхъут. Кърымым и пашэхэр адыгэ малъхъэрэ къанрэ щыхъукIэ, хъаныгъуэм и IэнатIэ нэхъыфIхэр яубыдынтэкъэ - зыкъомрэ хьэмтетыгъуэ яIащ. Апхуэдэ щытыкIэмкIэ мыарэзы тэтэр бейхэр 1577 гъэм зэхуэсри, тырку сулътIаным деж тхьэусыхэ тхылъ ирагъэхьыгъащ. АрщхьэкIэ уэсмэн пащтыхьым Iуэхур зэхигъэкIыну хъан Мухьэмэд II Джэрий ПцIапцIэ и пщэ къыдилъхьэжащ. Тетыгъуэр къызылъысагъащIэ хъаным, беслъэней пхъурылъхум, тхьэусыхахэр Бахъшысэрей утыкум деж наIуэу щхьэпылъэ щищIри, абыкIэ Iуэхум кIэ иритыгъащ.
Къанокъуэхэ япхъу Дурбикэ хъангуащэ. Телъыджэ дыдэщ нуреддин Мубарек Джэрий и щхьэгъуса Къанокъуэ Дурбикэ-гуащэ и гъащIэ гъуэгуанэр. А тIур зыкъомрэ зэдэпсэуауэ, быни зэдагъуэтауэ, лIым и IэнатIэр къигъэнэн хуей хъури, и щыкъум щтапIэщIэкI кIуэжауэ щыIэу, абы 1593 гъэм дунейм щехыжащ. Гуащэр етIуанэу лIы иратыжащ - калга Фэтихь Джэрий. Ар лIы зэгъэпэщат, теплъафIэт, къэбэрдей малъхъэ хъан Къаз Джэрий Ябгэ (1588 - 1596, 1597 - 1608 гъгъ.) нэхърэ нэхъ лIыгъи, цIыхугъи хэлът. Фэтихь Джэрий хуабжьу фIэмыфIурэ, уэсмэн унафэкIэ хъану ягъэув. АрщхьэкIэ щIэх дыдэу Къаз Джэрий и IэнатIэр еубыдыж. Лей къэхъуа беслъэней малъхъэр псалъэмакъыншэу текIуэтащ. Iей лъэпкъ игу къэмыкIыу, мо цIыху хей гу къабзэм и фIэщ ящIащ хъаным къыхуигъэгъуну елъэIурэ, дахэкIэ зэбгъэдэкIыжмэ нэхъыфIу. АрщхьэкIэ хъан гущIэгъуншэр, екIужын имыдэу, Фэтихь Джэрий игъэкIуэдащ. Ещанэу Дурбикэ гуащэ лIы иратыжын хуей хъури, хъан Селэмэт Джэрий («Резми») илъэситIрэ мазиплIкIэ (1608 - 1610) дэпсэуащ. Джэрийхэ я зэрыхьзэрийм къела Дурбикэ гуащэ насыпыншэтэкъым: и зы къуэ Жанбэч Джэрий хъану тетащ (1610 - 1623, 1628 - 1635), адрей Долэт Джэрий нуреддину, иужькIэ калгауэ щытащ. 1616 гъэм и гъэмахуэм хъан Жанбэч Джэрий Беслъэнейр и хэщIапIэу, сэлэт минищи и гъусэу, Талъостэней зауэм хэтащ. А зауэм траусыхьа къэбэрдей уэрэдыжьым «ЖанбэчкIэ нашэр пщэкъуаншэкIэрэ рашэх» зыхужиIар мыращ. Хъан Жанбэч Джэрий а зауэзэрылIым хэкIуэда Талъостэней жылагъуэпщ Ибакъ ипхъу Нэкурэ тыгъэ хуащIри и щхьэгъусащ.
Пщы-уэркъ лъэхъэнэм мыхьэнэшхуэ иIащ пIургъэсэн (къангъэсэн) хабзэжьым. Ар адыгэ пщыуэркъхэм хуабжьу къагъэсэбэпырт. Илъэситху-илъэсих зи ныбжь хъаныкъуэ пIуру къахьырти, щагъэIэрт, ягъашхэрт, яхуапэрт, ягъасэрт мышынэу, сыт хуэдэ Iуэхуми фIыуэ щыгъуазэу, шы тесыкIэм, зэуэкIэм хуэIэзэу. Апхуэдэ Iуэху зи пщэ изылъхьа дэтхэнэми, пIурыхь кIуэн ипэ, пащтыхьыкъуэм зэрепсэлъэн бзэм деж къыщыщIэдзауэ лIыгъи, мылъкуи, щIэныгъи, Iэзагъи бгъэдэлъын хуейт. Сыт и лъэныкъуэкIи хуэщIауэ, дагъуэншэу пIурыпIэ иIэн хуейт - псэупIэ щхьэхуэ зэпэщ, къабзагъэ и лъэныкъуэкIи, быдагъэ и лъэныкъуэкIи хужыпIэн щымыIэу, зэуэкIэм щыхуагъэсэн щIыпIэ хэхахэр. Быфэкъуэ адэм къан щIалэр жэщи махуи имыIэу, езэши имы-щIэу игъасэрт, зыхуей игъуэту игъэпсэурт, ауэ, мысэхъуджэн хуэдэу, едэхащIэ, еубзэ хэмылъу.
А Iуэхур зэрымытыншыр къыхощ Мыжей Михаил итхыжа «Лъахъэдыгъу и къуэм и хабзэ къутэкIэр» хъыбарыжьми. Абы итщ мыхэр. Гъатхэ щыхъукIэ, быфэкъуэ адэм къаныр зыщIегъури, пщыIэм деш, игъэсэн, лIыгъэ къригъэщтэн папщIэ, Iэджи ирегъащIэ. Уанэ трилъхьэу, абы фIэкIмэ - шы тесыкIэ, шы емылыдж гъэсэкIэ. Бийм щымысхьу зэрезэуэн Iэмалхэм ирегъащIэ. Зэрыпыджэ пасэрей Iэщэхэм ящыщу бжыи, джати, къами, сэшхуи къызэрагъэсэбэп щIыкIэм хуегъасэ. Нэщанэ фочкIэ, кIэрахъуэкIэ зытригъапсэм техуэу, шабзэкIэ еуэу егъасэ. Апхуэдэурэ щIалэ цIыкIур илъэс пщыкIутхум нэсыхукIэ, лIитI-лIищым яку итурэ ягъасэ. Адыгэбзэр яцIыхуркъым, жамыIэн хуэдэу ирагъаджэ, бзэри хабзэри ирагъащIэ. ПIургъэсэным беслъэнейхэр хуабжьу хуэIэзэт. «Беслъэнейхэм я хъаныкъуэ гъэсэкIэр» и фIэщыгъэу тхыгъэ телъыджэ уэсмэныбзэкIэ тхауэ Смирнов Василий 1888 гъэм тридзэгъащ. Мыбы зэхэхауэ итщ, нобэкIэ адыгэм IэщIэхужа, пIургъэсэным ехьэлIа дауэдапщэхэр.
Лъэтеувэ хабзэм ещхьу, пIурым шы тесыкIэ ищIамэ, ар Тхьэм и фIыщIэу, и Iэмыру ябжырт, япэ ехъулIэныгъэу ялъытэрти, тхьэлъэIу пIурым хуащIырт. А хабзэм пIургъэшэскIэ (къангъэшэскIэ) еджэрт. ТхьэлъэIум хъуэхъуакIуэ цIыхушхуэ къекIуалIэрт. Ерыскъышхуэ къаIэтырт. Шыгъажэ, шурылъэс, джэдыкIэеуэ джэгукIэхэр яублэрт - шухэр шыхэм кърадзыхыну, модрейхэми зыкърырамыгъэдзыхыным хэту, лъэсхэмрэ шухэмрэ зэрызэпеуэ джэгукIэ ящIырт. Апхуэдэ зэхуэсым шухьэзыру хэкум ис, зи лIыгъэ зыгъэлъэгъуэну хуей дэтхэнэри щызэрихьэлIэрти, цIыхум я пащхьэ щызэпеуэрт. ИщхьэкIэ зи гугъу щытщIа «Лъахъэдыгъу и къуэм и хабзэ къутэкIэ» хъыбарым зи гугъу ищI зэхьэзэхуэри апхуэдэ гуэрт. «Шыгъажэ ящIри, щIалэхэр зэдагъажэ, нэхъ лъэрыхьым йоплъ. Шыгъажэм хэтхэм мыр ящIэн хуейт: жэрыжэм тету кIытым зи дзэр къыдэгъэзеяуэ дэлъ джатэр къыдипхъуэту бжэгъущхьибл зэхуэдизу пиупщIын хуейт (чы упщIатэ). Абы къыкIэлъыкIуэу, нэщанэуапIэм укIуэмэ, фоч щылът узэдауэ. Ари жэрыжэм тету къапщтэу кхъуей плъыжь чысэм, джэдыкIэм, мастэм уеуэу пыбудын хуейт, уи къарум нэхъ къихьыр. А псом иужькIэ бжьакъуэ щытт, фо махъсымэ пIащIэ (мэрэмэжьей жыхуа-Iэр) итуи, а псори зыщIам махъсымэр ирифыжыну хуитт. Еуэр къекIуэкIмэ, темыхуэр къыхэкIыурэ, псори яхьри мастэр къыпынащ. Абдеж хъаныкъуэ къаныр шэсрэ, бжэгъущхьиблыр зэхуэдэу пигъэхурэ, мастэри пиудамэ, «Ыхьы, иджы си къаныр лIы хъуащ!» жиIэрти зэкъуэ-адэм и нэхур щат, и гуфIэгъуэшхуэти, жылэр зэхуишэсырти тхьэлъэIушхуэ хуищIырт. ЗекIуэ къызэрызэрагъэпэщу, зэрагъэхьэзыру щыта хабзэм, джэгукIэхэм (джэдыкIэ еуэ, чы упщIатэ, шу зэбэн, шыбгъэрыуэ) теухуащ Мэрзей Аслъэн и IэдакъэщIэкI тхылъ хъарзынэр.
ПIургъэсэным (пIургъэным) и гугъу щыпщIкIэ, блэкIыпIэ имыIэу тепсэлъыхьыпхъэщ къандзитI жыхуиIэм. Ар нобэкIэ гулъытэ лъэпкъ имыIэжу адыгэм яIэщIэгъупщыкIыжыпа хабзэжьщ. «Нарт Сосрыкъуэ и пшыналъэм» хэтщ: «КъандзитIыр зэпэщылъу зырамыку», «къандзитIыр зэпысшэри…» - жоуэ. «Бгъэр бгъэкIэ ягъасэ» жи, зи гугъу тщIыр «къаныр дзэпашэ хъуарэ мыхъуарэ заулкIэ зэрагъэунэху джэгукIэт. ДзапитI-къандзитI зэпэщIагъэувэрти, зэзауэ хуэдэурэ, къаныр пашэныгъэм ехьэлIа Iуэхухэм хуэIэзэу, дзэ зешэкIэ щIэныгъэм хуагъэхьэзырт, е зэрыхуэхьэзырым еплъырт. Мыхъуамэ - хъуху и мардэт. Мыр Пётр Езанэр щIалэ цIынэу, балигъ мыхъу ипэ зауэ хуэIухуэщIэм зэрыхуагъасэу щыта «потешные игры» жыхуиIэ джэгукIэрщ. Урысейм нобэр къыздэсым абы и къежьэкIэ хъуам зыри щыгъуазэкъым. Иджы ар къызыбгъэдэкIар хэт жыпIэмэ, зэпымыууэ пащтыхьыкъуэм и хъумакIуэу, гъэсакIуэу, быфэкъуэ адэ пэлъытэу и гъуса адыгэпщ боярин Алыджокъуэ и къуэ Михаилщ, иужькIэ генералиссимус хъуар. Ар езыр зэрапIар а щIыкIэм тетущ, Iуэхум фIыуэ щыгъуазэти яригъэщIащ. Шэч зыхэмылъращи, апхуэдэ хабзи джэгукIи Урысейми Европейми ипэкIи иужькIи щыIакъым.
ПIур къэпхьыр Iуэху, ар зыхуей хуэбгъэзэныр нэхъ гугъут. ПIурым нэгъэсауэ лIы къыхэпщIыкIыныр, пхъумэныр, къэзылъхуам екIурэ-ещхьу хуэпшэжыныр насыпышхуэт, ауэ егъэлеяуэ къалэн гугъут. «ЦIыху зыпI цIыху уасэ хон» щIыжаIар арагъэнщ. ПIурым къангъэшхэну къуажэ щхьэхуэ хухахырти, зэрыжылэу абы телажьэрт, зыхуей хуагъэзэну я хьэкът. Зы лъэныкъуэкIэ ар фейдэт, пщIэрэ фIыщIэрэ къызыпэкIуэ лэжьыгъэт, ауэ нэгъуэщI зы лъэныкъуэкIэ гъунэ зимыIэ къалэн хьэлъэти, быфэкъуэ адэми быфэкъуэ анэми щхьэIэтыпIэ яIэтэкъым, жейртэкъым, я бын дыдэм нэхърэ къаным нэхъ кIэлъыплъхэрт. А щIыкIэм тету пIурым илъэсих-илъэсийкIэ елIалIэрт, и ныбжьыр илъэс пщыкIуплI-пщыкIутхум нэсыху шухьэзыр ящIырт.
Псом нэхърэ нэхъ дзыхьщIыгъуэджэр пIурыр япэ къангъэунэху зекIуэ бутIыпщынырт. Хьэдэгъуэдахэ къыщыщIауэ щытащ пщы Къетыкъуэ и къуэ Жамболэт. Абы и хъаныкъуэ къаныр Псыжь адрыщI зекIуэ кIуауэ Инжыдж псыхъуэ дэс абазэхэм гъэр ящIащ. Кърамытыж щыхъум, пщым и дежкIэ ар апхуэдизкIэ гузэвэгъуэти, жагъуэгъу кIэуфIыцIу иIэ Кургъуокъуэ и къуэ Бомэт елъэIун хуей хъуащ, абазэхэр абы и дамэщIэтти. Ауэ Бомэт гущIэгъуншэу къыхущIэкIащ.
«Къантешэ нэхърэ къаншэж», жи псалъэжьым. ПIурым и ныбжь щрикъум ирихьэлIэу къангъэунэхур зэфIэкIыпхъэти, хабзэ убзыхуам тету, къаныр и адэ-анэм деж, гуфIэгупсэу, яшэжырт, шы зэгъэпэща тесу, екIурэ-ещхьу хуэпауэ, и Iэщэ-фащэхэр зэщIэлыдэу, шууищэ зытIущ и гъусэу. А дауэдапщэм зэреджэр къаншэжт, зышэжхэр - къандэгъазэт. ХьэщIэ лъапIэхэм шупежьэ къыхуащIырти, гуапэу Бахъшысэ-рей ирагъэблагъэрт. ГуфIэгъуэшхуэм теухуауэ ефэ-ешхэ ин зэхаублэрт, лIыпIэ иува къаным и зэфIэкIыр здынэсыр ипэ жэщищ-махуищым къриубыдэу ягъэлъэгъуэн хуейт. Хъаным къыбгъэдэкIыу быфэкъуэ адэм, быфэкъуэ анэм къищынэмыщIа, къандэгъазэм хэт псоми тыгъэ лъапIэхэр къратырт. Апхуэдэ ефэ-ешхэм Кърым къэралыгъуэм хьэIусыпэ зрату исыр (цIыху щитхум щыщIэдзауэ минрэ щитхум хуэдиз) ирагъэблагъэрт.
Адыгэ пIыкIэу гъэса хъуа Джэрийхэ ящыщ дэтхэнэри адыгэкъуэу ялъытэрт. Езы къанми, хъан хъуми-мыхъуми, псэухукIэ зыпIахэр зыщигъэгъупщэртэкъым, гулъытэ яхуищIырт, ядэIэпыкъурт. Адыгэм я бзи, я хабзи щищIэкIэ, ящыщ къишэнри хэлът. Адыгэ къан Джэрийхэ ящыщ зыгуэр хьэлэбэлыкъ хэхуэрэ хэкур ибгынэн хуей хъумэ, зыпIахэм я деж щтапIэщIэкI къакIуэрт. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, абыхэм фIыуэ ящIэрт: адыгэхэм зи щхьэ къезыхьэлIа дэтхэнэри, я бий дыдэу щытми, хьэщIагъэ ирахынут, зыкърагъэукIынут: «Уи кIуэдыр си кIуэдщ, уи къанэр си къанэщ», жаIэнурэ.
КъызэрыбгурыIуэ хъунумкIэ, зи гугъу тщIа Iуэхугъуэхэм Беслъэней тIэкIум и пщIэр къиIэтырт, хуиту упсэун щхьэкIэ хэкIыпIэ гъуэзэджэт.
Къэбэрдеймрэ Беслъэнеймрэ зэбгъэдэкIыкIэ дахэ ямыIами, иужькIэ зэгурыIуэжхэри, «Благъэжь бий умыщI» жыхуаIэм тету къызэдэгъуэгурыкIуащ, я щIы кIапэ зэпылъу, нэхъ зэрыгъэблагъэ щымыIэу. Лъэпкъ зэмылIэужьыгъуэ куэдым я курыкупсэм исащ беслъэнейхэр. Абдеж щызэрихьэлIат кIэмыргуейри, мэхъуэшри, нэгъуейри, абазэри, нэхъ иужьыIуэкIэ - къэрэшейри, къэзакъри. Гъунэгъу IыгъыкIэ ящIащ, жагъуэгъур я мащIэу, жэрэгъур нэхъыбэу ирахьэкIащ. Я бжыгъэм емылъытауэ, беслъэнейхэм зэфIэкIышхуэ яIащ. Псыжь икIыпIэр яIыгъащ, блэкIми къыблэкIыжми гъуэгупщIэ къыIахыу. Уэсмэн пащты-хьым и ныпыр - санджакъыр - яIы-гъащ. Гъунэгъухэр я санджакъщIэту екIуэкIащ, урысыр къахэIэбэн ипэ.
Псэм и пэ - напэ
БЕСЛЪЭНЕЙ жылагъуэр Къэбэрдей пщышхуэжылагъуэм къыхэщхьэхукIар шыпсэкъым, пэжу къэхъуа Iуэхугъуэщ. Беслъэнейхэр куэш жылэ хъуныр къызыхэкIар пщызэныкъуэкъуращ, Идар и пщыгъуэу. А Iэпхъуэныгъэм кърикIуа къэзэуатым траусыхьащ «Къызбрун зауэ» уэрэдыжьыр, пкъы иIэу, сакъыу хъумауэ ди деж къэсар. Уэс-мэн пащтыхьым и бзэ хэмыту Iуэхур къызэрымыхъуари наIуэщ, беслъэнейхэр дяпэкIэ абы и жыIэм едэIуэну зэгурыIуэу. Беслъэнеймрэ Къэбэрдеймрэ я Iуэху зэхэмылъыж хъуами, зэрызэлъэпкъэгъур зыщамыгъэгъупщэу, я зэпыщIэныгъэхэр мыужьыхыу екIуэкIащ.
Къанокъуэ и къуэ Мэхъуэщокъуэ Истамбыл къикIыу щтапIэщIэкI Мэзкуу щыкIуа 1552 гъэр Кавказ щIыналъэм и тхыдэм щIэдзапIэ щхьэхуэ хуэхъуащ. Адыгэпщхэр Урысейм и дарэгъу хъунымкIэ абы нэхърэ нэхъыбэ зылэжьа Инал и быным къахэкIакъым. Аращ къэзыублар Мэзкуу кIуэкъэкIуэжыр, япэу Урысейм и телъхьэ адыгэ пщы гуп къызэзыгъэпэщари, пащтыхьым и бжаблэм къулыкъу щыщIэныр хабзэу къыхэзылъхьари.
Пщы Къанокъуэхэ благъэфIхэр яIащ, Тыркум, Кърымым щыщ пащтыхь унагъуэхэр. Ахэр къадэIэпыкъуурэ, Беслъэней пщыжылагъуэм Псыжь адрыщI лъабжьэ щиухуащ. Къэзыухъуреихь лъэпкъ цIыкIухэм, бжыгъэкIэ ятемыкIуэми, хэтыкIэ нэхъ ящIэрти, бжьыпэр яубыдри, къагъэдэIуэфу екIуэкIащ. Адыгэ хэкум хъан е хъаныкъуэ къихьамэ, Беслъэнейр я епсыхыпIэт, пщIэ лей къыхуащIырт. Къэбэрдейхэм хуэдэу, хабзэр ямыгъэзащIэми хъурт, хьэкъ яIэтэкъым. Муслъымэныгъэ и лъэныкъуэкIэ езыхэми губгъэн зыхурамыгъэщIу екIуэкIащ.
Пщызэныкъуэкъури, щхьэхуэ зыщIынри зимыхэбза лъэпкъ гъуэтыгъуейщ. Ар гъэщIэгъуэнкъым, ауэ Къэбэрдейр зы къэралыгъуэм хуэкIуэным и пIэкIэ, зэхэкуэшыкI зэпыту екIуэкIащ. Абы и щхьэусыгъуэхэр куэд мэхъу. Пщыхэм дуней еплъыкIэ щхьэхуэ яIащ. Мажусий диныр зи лъабжьэ адыгэ хабзэм хэкури цIыхури зэтриIыгъэрт. Ящыщ хамэ щIыпIэ щхьэусыгъуэ гуэркIэ къыщыхутамэ, зыхыхьам ещхь хъурт, муслъымэни чыристани тыншу пхуэхъунут. Ауэ яхуэфэщэн пщIэ ямыгъуэтрэ - къикIуэтыжми хъурт, абы щыгъуэми зыгуэрым епцIыжауэ ялъытэртэкъым. Дин хэха зимыIэ жылагъуэр зэакъылэгъуи хъуфакъым, щIэныгъэ гъуэгуи хашыфакъым, псэм и пэ напэр ирагъэщ зэпыту екIуэкIащ. Апхуэдэ щытыкIэм лъэпкъым зригъэужьакъым, мыгъуагъэм хуишащ, дэхуэха ищIащ.
Пщы Инал АкIабгъуэ.
Къанокъуэхэ я малъхъэ сулътIан Сулеймэн Кануни.
Къанокъуэхэ я пхъурылъху шехзаде Мустэфа.
Идархэ я малъхъэ Урысей пащтыхь Иуан Ябгэ.
Кърым хъан Долэт Джэрий тырку сулътIаным и пащхьэм итщ.
Джылахъстэнхэ я малъхъэ шах Аббас I.
ПIургъэсэн.
Пщы Къанокъуэ Василий Пётр и къуэм и дыжьын фалъэр.
Къанокъуэ и къуэ Къанкълыш Мэзкуу пащтыхьым и пащхьэм итщ.
Идар Темрыкъуэ и къуэ СулътIан жор пщIэхалъхьэ.
Урыс пащтыхь гуащэ Идар Гуащэнэ (Марие).
Къэзакъ атаман Вишневецкий Дмитрий.