ГОМЕР И «ОДИССЕЯ»-р АДЫГЭ ХЪЫБАРЫМ ПОДЖЭЖ

«Мы хъыбарыжьыр 1889 гъэм бадзэуэгъуэм и 12-м Къармэхьэблэ щыщ Къэшэж Псэбыдэ къысхуиIуэтэжурэ стхащ, езым ар и щIалэгъуэм Къармэ Шу къыжриIэжауэ щытащ», - етхыж фи пащхьэ къитхьэ тхыгъэм теухуауэ Кавказым куэдрэ щылэжьа урыс IуэрыIуатэдж Лопатинский Лев. Ди жагъуэ зэрыхъущи, таурыхъым и адыгэбзэ оригиналым и лъэужь зэкIэ дытехьакъым. Псысэр гъэщIэгъуэн тщызыщIар ар «къэбэрдей хъыбарыжьу» («кабардинское сказание») зэрыщытым и закъуэкъым. Таурыхъым тепсэлъыхьыжа нэгъуэщI IуэрыIуатэдж Миллер Всеволод шэч къытримыхьэжу жеIэ абы къыщыгъэлъэгъуа къэхъукъащIэхэр дуней псом щыцIэрыIуэ алыдж тхыгъэ «Одиссея» жыхуиIэм хэт хъыбархэм зэрапэджэжыр. ЗэрытщIэщи, алыдж хъыбарми зэрыщIидзэр ЕленэкIэ зэджэ бзылъхугъэр и щхьэгъусэр къэту ирахьэжьэу, ар зыIэрагъэхьэжыныр и лIымрэ абы къыкъуэувахэмрэ лIыгъэ щIапIэ зэрахуэхъурщ. Гуапэ тщыхъунут мы тхыгъэм теухуауэ нэхъыбэ зыщIэм хъыбарыншэ димыщIу ищIэр утыку кърихьэну. Газетеджэхэр хуэдгъэсакъыну дыхуейт таурыхъыр зытеухуа Занэ-къарэбатырыр Занокъуэ Сэфарбий и къуэ Къарэбатырым хагъэгъуэщэным. Мыбдежым цIэхэр зэтехуэу аркъудейщ.

ЧЭРИМ Марианнэ.

ЕЛЕНЭ ДАХЭКIЕЙРЭ БЗЫЛЪХУГЪЭ ПЕЛУАНЫМРЭ
Къэбэрдей хъыбарыжь, 1889 гъ.

I
ЗАНЭ-КЪАРЭБАТЫР НЫСАЩIЭ КЪЫЗЭРИШАР

Хы Iуфэм Iут къалэм и пщыр Занэ-къарэбатырт. АкъылкIэ губзыгъэрэ къарукIи къыпэлъэщ щымыIэу, Занэ балигъыпIэ иувакIэт, арати, къалэм дэс дадэхэм щIалэм кърагъэшэну мурад ящIащ. Iуэхур езы пщым щыбгъэдалъхьэм, езыри арэзы хъуащ унагъуэ иухуэну, ауэ Iэгъуэблагъэм хуагъэфэщэн къэшэн зэрыщымыIэри наIуэт. Апхуэдэу щыхъум, пщым шым уанэ тралъхьэну унафэ ещI, и Iэщэ-фащэр зыпщIэхелъхьэри, гъунэгъу хэгъэгухэм нысэлъыхъуэ йожьэ.
Зы щIыналъэм щимыгъуэтым, адрейм нэсу, ди щауэм пащтыхь сэрейхэми бгъэныщхьэ унэхэми зыщеплъыхь, щIэупщIакIуэ иригъэжьахэм къахь хъыбархэм йодаIуэ, ауэ и псэр зыкIэрыпщIэн пщащэ къыпэщIэхуэркъым. Иужьым хьэщIэу къыщыхута хэгъэгухэм я зым сэрейм ирагъэблэгъауэ, абы Еленэ и цIэу пщащэ тхьэIухуд къыщыхуозэ.
ТхьэIухудыр къызэрилъагъуу, Занэ и гум лъагъуныгъэ хъуаскIэ иридзат. «УкъыздэкIуэн?» - жиIэу, езы Еленэ щеупщIым, пщащэр арэзы хъуащ. ПIалъэр къосри, нысашэр дах. Я нэчыхьыр зэратхыу, зэрышагъащIэхэр Занэ и пщыгъуэр щрихьэкI къалэм къэкIуэжыну гъуэгу къытоувэ. И щуIэгъэщIэр дэщIыгъуу къалэм къызэрысыжу, щауэм Iыхьлы-благъэхэр къришалIэри, пщы сэрейм гуфIэгъуэшхуэ щригъэкIуэкIащ. Зы махуэкIэ йокIуэкI гуфIэгъуэр, етIуанэ махуэри санэхуафэщ. Зэманыр апхуэдизкIэ псынщIэу ежэкIырти, пщымрэ гуащэмрэ гу лъамытэххэу тхьэмахуитI дэкIауэ къыщIэкIащ. А хэгъэгум щызекIуэ хабзэмкIэ, щауэ къэзышагъащIэ къэс нысащIэр ибгынэу илъэскIэ хамэ щIыпIэхэм зекIуэ щыIэн хуейт. Хьэлъэт Занэ и дежкIэ нысащIэм пэIэщIэныр, итIани, лъэпкъым лIэщIыгъуэкIэрэ щызэтеува хабзэхэм ебакъуэ хъунутэкъыми, ибгына нысащIэм хуэзэш зэпыту, къарэбатырыр зекIуэ йожьэ.
Мазэ, мазитI хуэдиз дэкIауэ, Истамбыл пэмыжыжьэ щыхьэр къалэ гуэрым къокIри, пщым и къалащхьэм зы дэжыг сондэджэракIуэ къокIуэ. Узримыгъэплъу щIалэ лъагъугъуафIэу къыщIэкIа дэжыгым кхъухьыр хы Iуфэм къыIуихуэри, мы щIыпIэхэм игъащIэм щамылъэгъуа хьэпшыпхэр кърихын щIидзащ: данэхэр, кхъуэщын лъапIэхэр, мывэхэкI щхъуэкIэплъыкIэхэр. И хьэпшыпхэр кърихын иуха нэужь, щIалэр «хэт деж секIуалIэ хъуну пIэрэ» жиIэри, щIэупщIащ. Пщым и унэр щрагъэлъагъум, хьэщIэм абыкIэ иунэтIащ.
Дэжыгыр унэм щIохьэри, и хъыбар унэгуащэм ирагъэщIэну мэлъаIуэ. Гуащэм жаIэр щызэхихым, хьэщIэр и унэм щигъэхьэщIэну арэзы мэхъу, мыпхуэдэ жэуапи кърет: «Пэжщ, пщыр къэтщ, ауэ и унэр и пIэ итщи, хьэщIэщыбжэр зэIухащ, къреблагъэ!»
 Дэжыг бжьыфIэр унэм къэIэпхъуэри, и хьэпшыпхэр къригъэтIылъэкIащи, зэрыкъалэу абы къиша щэкI пIащIэхэмрэ мывэ зэмыфэгъухэмрэ еплъыну къызэрохь. Къалэ псом дэжыгым и дахагъымрэ абы и хьэпшыпхэм я фIагъымрэ фIэкIа Iуэху щаIэжтэкъым. Гуащэми гу лъимытэу щыттэкъым сондэджэр щIалэм и теплъэ гуакIуэмрэ дилъагъу хабзэмрэ. Хуэмурэ гуащэм хьэщIэр и пэшхэм щIишэу, хамэ щIыналъэхэм тригъэпсэлъыхьу, дэуэршэрыну фIэфI мэхъу. Езы сондэджэрри зи закъуэу псэу бзылъхугъэм зыIэпишэрт, зэману къыдэхуэр абы и деж щрихьэкIырти, бзылъхугъэ тхьэIухудым и псалъэ IэфIхэм зэрыдихьэхам гъэщIэгъуэн зыри хэлътэкъым. А тIур кIуэ пэтми нэхъ зэпэгъунэгъу хъум-хъууэрэ, икIэм-икIэжым, Iуэхур зыхуэмыкIуапхъэм хуэкIуащ.
Илъэс ныкъуэ хъуащ дэжыгыр пщым и унэм зэрыщыхьэщIэрэ. ЗэгуэкIуахэм я дежкIэ зэманыр псынщIэу блолъэт, лIым и къэкIуэжыгъуэр кIуэ пэтми нэхъ гъунэгъу къохъу, фIыуэ зэрылъэгъуа гуащэмрэ дэжыгымрэ зэпэIэщIэ зэрыхъун хуейм, ягу къыщIитхъыу, йогупсыс. ХьэщIэм Еленэ тхьэ хуеIуэ арыншэу зэрымыпсэуфынумкIэ, модрейми ардыдэрщ игу илъыр. Зэгъусэу къэна зэрыхъуну Iэмалхэм тIури йогупсыс, ауэ хъун хуэдэу зыри ягу къэкIыркъым. ЗэрымыщIэкIэ зэгуэкIуахэм я щхьэ зыхуэмыкIуэм пщы гуащэм и щэху псори зыжриIэ унэIутым и щхьэ хуэкIуащ. Зэгуэр абы хьэщIэм и пIэр хуищIыжырт. Сыт щыгъуи нэжэгужэу щыт хабзэ дэжыгыр зэрихьэлу къыдэмыуэршэру, хэгупсысыхьауэ зэрыщытым гу лъитат унэIутым.
- Сыт, хьэщIэ лъапIэ, ухэзыгъаплъэр, сыт уигу къеуэр? - щIэупщIащ цIыхубзыр.
- Уэ уощIэ сэ гуащэр фIыуэ зэрыслъагъур, ар симыгъусэу сыпсэуфынукъым. Зыгуэру зыкъыщIэгъакъуэ си гуауэм, - къритащ жэуап дэжыгым.
 УнэIутыр гупсысэри гузавэу жиIащ:
- Дауэ сэбэп сыпхуэхъун? Сэ пщыр къэкIуэжмэ, сыкъелыну?
- УкъыддэIэпыкъуамэ, дахэ, сиIэ псори уэстынт, щэкI лъапIэхэри мывэ зэмыфэгъухэри.
- Сыт убейкIэ, езы гъащIэм ухэкIыжынумэ?
- Узэрыбейр зы цIыху закъуэм къезгъэщIэнкъым. ПщIантIэм мащэшхуэ къыщезгъэтIынщи, абы хьэпшып псори щызгъэпщкIунщ. ИтIанэ а мащэм икIыу уи унэм кIуэ щIыщIагъ гъуэгу къыпхуезгъэтIынщ. Апхуэдэу зыми гурыщхъуэ къыпхуищIынукъым.
УнэIутыр арэзы мэхъури, гуащэр къыIэщIигъэхьэн папщIэ илъэкI къимыгъэнэну къегъэгугъэ. ТIури Еленэ зэрырахьэжьэну щIыкIэм теухуауэ зэгуроIуэ: дэжыгым, кхъухьым ису, хы Iуфэ къуацэ-чыцэхэм зыщыхигъэпщкIуэнщ. Езы унэIутым абдежым и гуащэм зыщригъэгъэпскIыну къыIуишэнщ. ЗэрымыщIэкIэ хуэза хуэдэу, дэжыгыр къыIухьэнщ, и нэгу зригъэужь хуэдэу иригъэтIысхьэнщи, адрейр езым и Iуэхужщ.

II
ЕЛЕНЭ ЗЭРЫРАХЬЭЖЬАР

ЩызэгурыIуа махуэм унэIутыр бысым гуащэм и гъусэу унэм къыщIэкIащ. Гуащэр бжьэпэ лъагэм къехщ, хы Iуфэм Iухьэщ, и щыгъыныр щигъэхури, псым зыщигъэпскIын щIидзащ. И щIыбкIэ щызэрахьэм химыщIыкIIауэ, абы и гур утIыпщауэ и унэIутым и гъусэу хы Iуфэм къеуалIэ сыджхэм зыщигъафIэрт. НапIэзыпIэм абдеж дыдэм кхъуафэ псынщIэ цIыкIум ису и псэм и щIасэ дэжыгыр къыщыхутащ. Абы хуэзэну зигу къэмыкIыхха гуащэр апхуэдизкIэ къэуIэбжьати, Iуфэм хуепIэщIэкIын щIидзат, ауэ и гъэфIэныр къебзэрабзэурэ и пIэм иригъэжыхьащ:
- НакIуэ ди нэгу зедгъэужьынщ, си псэм хуэдэ Еленэ, гъунэгъу мэз цIыкIум и жьауэм зыщыдгъэпсэхунщ.
Гуащэр занщIэу арэзы хъури, и щIасэм и гъусэу кхъухьым итIысхьащ. Кхъуафэ псынщIэр жьыбгъэм ирихьэжьауэ хы щIыIу уфафэм тету кIуэрт. Ауэ мэз цIыкIумкIэтэкъым здихьыр, зизычын хьэзыру щыт дэжыгым и кхъухьымкIэт. Абдежщ гуащэм хьэщIэм и мурадыр къыщыгурыIуар. Дакъикъэ зыбжанэкIэ зрилъэфыхьащ: зы лъэныкъуэкIэ, и хэкумрэ фIыуэ илъагъу цIыхухэмрэ ибгынэну игу пыкIыртэкъым, ауэ, нэгъуэщI лъэныкъуэкIэ, дэжыг лъагъугъуафIэми хы жыжьэм къызэригъэгугъэхэми зыхуэмыубыду зыIэпишэрт. Тэлай закъуэкIэ фIэкIа зэмыныкъуэкъужу, гуащэм и щIасэм и IэплIэм зридзащ, кхъухьми къыIэрыхьа хъугъуэфIыгъуэр ищтэри, хышхуэм техьащ.
УнэIутым илъэгъуат гуащэр зэрырахьэжьар, ауэ зэрызэгурыIуам тету, Iулъхьэ лъапIэр зыкIэщIиупщIэри, хы Iуфэм Iут цIыхухэм еджакъым. УеджэкIи къикIынуIатэкъым, кхъухьыр щIэплъыпIэм хэплъагъукI къудейт. Унэм къэкIуэжри, унэIутым гуащэм и пэшхэм зыщIиубыдэжащ. НысащIэр дэнэ щыIэ жаIэу къеупщIым, «игу къыдэжкъыми къыщIэкIыфыркъым» яжриIэрт, апщIондэху сымаджэ нэпцIым къыхуахь шхыныгъуэхэр езым щIигъэмэракIуэрт.
Махуищ дэкIа нэужь, унэIутым и Iэхэр зэфIищIыкIыж, и бгъэм теуIуэ зищIурэ, «гуащэр згъуэтыжкъым», «хьэщIэ къэкIуам и гъусэу хы адрыщI щIэмыпхъуэжауэ си фIэщ хъуркъым» жиIэурэ, кIиин щIидзащ. Абдежырщ Еленэ зэрыщIэпхъуам гу щылъатар. Кхъухьыр зэрежьэжар куэдым ялъэгъуат, ауэ къафIэIуэхуатэкъым. Хы Iуфэ къалэми хэт абы мыхьэнэ щритынт: кхъухь мащIэ махуэ къэс Iуфэм Iухьэ-IукIыу щызекIуэрэт абдежым?!
Къалэдэсхэм гузэвэн щIадзащ. Куэд дэмыкIыу пщыр къэкIуэжынущ. НысащIэр даIэ жиIэмэ, сыт абы жраIэнур? Пщым и щуIэгъэр хуэтхъумэфакъым жаIэурэ, зи щхьэ зыгъэкъуэншэжи къахэкIырт. ЯпэщIыкIэ зыми и фIэщ хъуртэкъым я гуащэ пагэр дэжыгым и гъусэу зэрыщIэпхъуэжар. Къалэм и Iэхэлъахэм щыгъуэща хъунщ жаIэрт. Абы къыхэкIыу, гъуохэм ихъуреягъыр къызэхакIухьащ, кхъуафэхэр адэ-модэкIэ щызэхэзекIуэу, ауэ Еленэ зыми къыхуэгъуэтакъым. ИкIэм-икIэжым, псоми къагурыIуащ гуащэр щIамыгъуэтыжым и щхьэусыгъуэ дыдэр.
Ауэрэ псори зыпэплъэ махуэр къосри, Занэ-къарэбатыр къокIуэж. Пщым хуэпэж цIыхухэм ар кърагъэблэгъэж, и унэ щIашэжри, шхын хэплъыхьахэр къыхутрагъэувэ, ирагъафэ, ягъашхэ. Къызэрысыжу, пщым гу лъитат псори зэрынэщхъейм, фIэхъус Iэуэлъауэшхуэ иращIэкIыным и пIэкIэ, псори зэрыхэплъэм. Гузэвэгъуэ гуэр зыхищIэрт, ауэ и гур здеIэ, гуащэм и унэ лъэныкъуэм щIэлъэдэну хабзэм хуит къищIыртэкъым. Дыгъэм къухьэжын щIидзат, пщыр илъэскIэ зыхуэзэша гуащэр зыщIэс пэшым яшэну щылъэIуам. Унафэ ищIа щхьэкIэ, зыми зигъэхъейркъым, псори я нэщхъыр зэхэлъу зэхэтщ. Занэ хуэмышэчыжу аргуэру унафэ ещI и щхьэгъусэм деж яшэну. ПщылIхэм нэхъ хахуэу яхэт гуэрхэр тогушхуэри, жаIэ унэгуащэр зэрыбзэхар, здэкIуари зыми зэримыщIэр.
Щыблэ къеуам хуэдэт Занэ-къарэбатыр. И гум узыр ириубыдэри, нэщI хъуа унэм щIэмыхьэххэу, занщIэу гъуэгу теувэну мурад ищIащ нысащIэм и лъыхъуакIуэ.
Гуауэм зи плIэр иришэха пщым зыдэмыплъа зы къуэгъэнапIэ къыщигъэна къыщIэкIынтэкъым езым ищIхэм. Ауэ мыхьэнэ иIэтэкъым: зыщIыпIи щигъуэтакъым Еленэу и щхьэгъусэ тхьэIухудыр. ПщIэншэу зэман Iэджи игъэкIуэдауэ, Занэ унэмкIэ иунэтIыжауэ кIуэж пэтрэ, абдежхэм и адэм и атэлыкъыр зэрыщыпсэур игу къэкIыжащ. ЩIэупщIэри, жыхуаIа лъэныкъуэмкIэ и шыр иунэтIащ.
Кърагъэлъэгъуа унэм гъунэгъу щыхуэхъум, ныбжьым къигъэша дадэ жьакIэхур и унэбгъум деж къыщигъуэтащ. IэщIэлъ башым зытригъащIэурэ, дадэр и нэ губзыгъэхэмкIэ щауэ къэблагъэм къеплъырт. ЗанщIэу къицIыхужат абы и гъэсэным и къуэр. Гуапэу пщым къыпежьэщ, и унэм щIригъашэри, езыхэм Алыхьым къарипэса ерыскъым хагъэIэбэну ирагъэблэгъащ щIалэр унэIутхэм. Къэхъуа-къэщIахэм тепсэлъыхьыху, дадэм япэу къыжьэдэкIа псалъэхэм Занэ къыгурагъэIуащ и гуащэр хъыбарыншэу зэрыкIуэдар мы щIыпIэ пхыдзам нэгъунэ къызэрысар. Ар щызыхищIэм, Занэ занщIэу Iуэхум пэрыхьэну мурад ищIри, и Iуэху зыIутыр, гуащэр зыщIыпIи зэрыщимыгъуэтыжыр жриIащ дадэм.
- Уэ пщы губзыгъэу укъызыфIэщIхэр щоуэ, уи акъылыр уи лIыгъэм хуэфащэ къыщIэкIынкъым! - ирешажьэ лIы Iущым и жэуапыр. - Сыт гуащэр уэ пIыгъ хэгъэгухэм къыщIыщыплъыхъуэр? Абы уищIхэм зыщигъэпщкIуфыну? Зэманыр умыгъэкIуэду икIи зумылъэфыхьу, хы адрыщI, хамэ щIыналъэхэм кIуэ. Хъыбар кърахьэкIхэм едаIуэ: цIыхубзыр нэхъ гуакIуэху, тепсэлъыхьри нэхъыбэщ. Илъэс, илъэситI улъыхъуэмэ, къэбгъуэтыжынри Iуэхум хэлъщ!
Дадэр захуэт. Занэ унэм къэкIуэжри, гъуэгу зэрытеувэнум зыхуигъэхьэзырын щIидзащ, Еленэ хы щIагъым щIэлъми къигъуэтыжыну игу ирилъхьащ.

III
ЕЛЕНЭ КЪЫЗЭРАЛЪЫХЪУАР

Занэ-къарэбатыр кхъухьыр иузэдри хым техьащ. Зы махуэкъым, махуитIкъым ар хым зэрытетар, итIани, адрей Iуфэр илъагъуртэкъым. Иужьым, зыкъомыфIрэ псы щIыIум тетауэ, абы жыжьэу къыщыт Iуащхьэхэр къелъагъу. Нэжэгужэ къэхъуат Занэ, хы адрыщI щIыналъэм и щуIэгъэм теухуауэ зыгуэр щызэхихыну щыгугъыу. ЗэсылIэн кхъухьтедзапIэ лъыхъуэ пэтрэ, абы зэуэ езым къыхуэзанщIэу къакIуэ нэгъуэщI кхъухьым гу лъетэ. Бзылъхугъэм хуэдэу лъагъугъуафIэт абы и кхъухьыпщыр. И бгъэгур афэ зэщIэпщIыпщIэм щIихъумэрт, и плIэм шабзэшэхэр зэрылъ шалъэр къыкъуэщырт, и бгым джатэр ищIат, и щхьэм жыр таж щхьэрыгъэсат. Езы Занэ афэджанэ щыгърэ зэрыпщыр къэзыгъэлъагъуэ дамыгъэр и бгъэгум илъу кхъухьым итт. Къыхуэза щIалэм а дамыгъэмкIэ къищIащ Занэ зэрыпщыр. Арати, езыр кхъухьым къикIщ, кхъуафэм ипкIэри, зэрэ-тIэурэ хьэкхъуафэр зэрыщIитхъуу, Занэ-къарэбатыр и кхъухьым деж къыщыхутащ. ФIэхъус-сэламыр зэфIэкIа нэужь, щIалэр Занэм къоупщI:
- Дэнэ укIуэрэ, пщы?
- Си нэр здэплъэмкIэ сокIуэ.
- АтIэ сыту гъусэ уимыIэрэ? Гъуэгуанэм и гугъуехьхэр къыбдигуэшыну, хъыбар къыбжиIэурэ гъуэгум пкIэлъей пхуридзыну? Ухуеймэ, ныбжьэгъу сыпхуэхъунщ.
Пщыр гуфIэжу арэзы хъури, и ныбжьэгъущIэр и гъусэу Iуфэ гъунэгъум есылIащ.
Хы Iуфэм деж щикIа нэужь, абыхэм Iуфэм пэмыжыжьэу щыт къалэм и блын хужьыфэхэр къалъагъу. Абы хуаунэтIри, зыри къапэрымыуэу зэныбжьэгъуитIыр къалэ куэбжэхэм дохьэ. Къалэм дыхьа нэужь, щIалитIым япэу къахуэза уэрамдэкIым и ижьырабгъумкIэ дадзых, ауэ япэ унэм щIэмыхьэу, къыкIэлъыкIуэм Iуохьэ. МащIэу загъэпсэхужа нэужь, пщым и гъусэм жриIащ къыщIежьа щхьэусыгъуэр.
- Дэжыгым сфIрихьэжьа си щуIэгъэр къызолъыхъуэ, - жиIащ абы. - Мыбы щызмыгъуэтмэ, адрей хэгъэгухэм сыкIуэнущ, зэрыдунейуэ къэскIухьа папщIэ.
- Сыт хуэдэ щIыкIэу нысащIэр къэбгъуэтыжыну узэрыщыгугъыр?
- Сызыхуэзэу хъуам сеупщIурэ, зыгуэрым зыгуэр къызжиIэнкIи хъунщ.
- Апхуэдэу зыри къэпщIэнукъым! ПщIэнуращ: факъырэу зыхуапэ. Щыгъыныжь пщыгъмэ, факъырэIус къыхэпх хуэдэурэ, зыри зыщIамыгъэхьэ пэшхэм ущIагъэхьэнущ. Факъырэхэм зыри щыукIытэркъым. ЩIэмыупщIэххэу, факъырэм щэху нэхъ бзыщIа дыдэхэри къыхуэщIэнущ.
 Занэ игу ирихьат щIалэм и чэнджэщри, зэрыхъукIэ нэхъ псынщIэу и щыгъыныр ихъуэжыну мурад ищIащ. И гъусэ щIалэм щIыпIэр куэд щIауэ зэрицIыхур плъагъурт. Ар къалэм дыхьэри, хъуржынитI къыхуищэхуащ, щыгъыныжьрэ хьэхэм зэреуэн башрэ хузэригъэпэщащ. Куэд дэмыкIыуи, щауэ бжьыфIэм и пIэкIэ, зи плIэр къэгъэша, зи Iэр шия факъырэ утыкум къиуващ.
КъыщыувыIа хьэщIэщым къыщIэкIри, пщым абдеж дыдэм къыщылъ япэ уэрамдэкIым деж къыщыщIидзащ. Езэш имыIэу пщым дурэш-плIэрэшхэм нэгъунэ зыщиплъыхьырт, сэреишхуэхэми пщыIэ лъахъшэхэми щIэплъэрт, зыхуейр къищIэн щхьэкIэ. Гурыщхъуэ къыхуамыщIын папщIэ, къыхуашийхэр зэм зы хъуржыным, зэм адрейм ирилъхьэрт.
Зы унэ къигъэна къыщIэкIынтэкъым ди факъырэм. Зы нэплъэгъуэ и нэ жанхэм яIэщIэмыкIа хуэдэт. ИтIани зыри игъуэтакъым. Игу фIэкIуэдауэ, езыри нэщхъейуэ ар къыпэплъэ и гъусэм деж къекIуэлIэжащ.
- Къэбгъуэта зыгуэр?
- ЗыщIыпIи щызгъуэткъым, зы унэ сыщIэмыплъэу къэзгъэнакъым.
- Мы дызытес уэрамым тет сэреишхуэми ущIэплъа?
КъызэрыщIэкIымкIэ, абы щIэплъатэкъым. Зримылъэфыхьу, ди факъырэм, къэрэкъэшым ещхьу зыкъигъэшри, и башымкIэ теуIуэу уэрамымкIэ еджэдэхащ. Куэбжэм бгъэдыхьащи, сыщIэвгъэхьэ жеIэри мэлъаIуэ. ХъумакIуэхэм зыри къыжрамыIэу благъэкI. И Iэр шияуэ пэшхэр къызэхекIухь. Псоми хьэлэлу зыгуэр кърат. Езыри хахуэу сэрейм и етIуанэ къатым докIуейри, узримыгъэплъу къищIыкIарэ хъугъуэфIыгъуэм щIигъанэ пэшым тахътэм зыщизыгъэщIеикIа, пщылIхэм унафэ яхуэзыщI и унэгуащэр къыщелъагъу. Сыт хуэдизу къэуIэбжьат пщыр, сэрейм щIэс гуащэ дахащэр зэры-Еленэр къыщицIыхужам! Езы Елени къицIыхужат пщыр. Ауэ къыщыгуфIыкIакъым ар и лIым: губжьауэ и нитIыр къицIыщхъукIащ. МакъышхуэкIэ пщылIхэм къеджэри, факъырэ бэмпIэгъуэр дахужыну унафэ яхуищIащ, уеблэмэ езыри жыхапхъэкIэ къыкIэлъыуащ.
Зи напэр текIа факъырэр сэрейм къыщIахужри, куэбжэмкIэ къыдахуж. И щхьэр къыфIэхуауэ, ар и гъусэм деж йокIуэлIэжри жреIэж Еленэ къызэригъуэтыжари абы зыкъызэрыхуищIари.
- Сыт иджы сщIэнур, си гъусэ? Гупсысэ, уэ зыгуэр къыпхуэгупсысынущ, - зи гур кIуэда Занэ мэлъаIуэ.
- Уи теплъэр хъуэж. Иджы Еленэ Iэщэр пIэщIэлъу зыIэрыбгъэхьэжын хуейуэ аращ.

IV
ЕЛЕНЭ ЗЭРЫЗЭПАУБЫДАР

Гъусэм и жэрдэм хахуэм Занэ-къарэбатыр игу хахуэр къыпэджэжащ. Факъырэм и напэ фIейр итхьэщIыжщ, щыгъыныжьыр зыщидзри, и пкъыр ишэщIыжат. ДакъикъитI дэкIатэкъым лIыжь къэгъэшар афэ джанэ зыщыгъ щауэ къудан щыхъужам, таж щхьэрыгърэ джатэ IэщIэлъу.
- Иджы зэман щIэдгъэкIуэдын щыIэкъым, - хэкъузауэ жиIащ гъусэм, - Iэщэр пIэщIэлъу Еленэ къаIэщIэх, сэ хъумакIуэхэр къобгъэрыкIуэ хъумэ, уащысхъумэнщ. ДыкъимыкIуэту къаIэщIэтхын хуейуэ аращ: е ар нобэ къытIэрохьэж, е мыбдежым ди щхьэ щыдогъэтIылъ.
АбыкIэ зэдэарэзыуэ, щауэ щэджащитIри куэбжэм зэрыдохьэ. Плъыр къэуIэбжьахэм зыкъащIэжыну хунэсакъым. Къарэбатыр дэкIуеипIэмкIэ дэжеящ, апщIондэху и гъусэр и лъабжьэм къыщIэнащ. Занэм къыпэува зауэлIхэр и Iэ лъэщымкIэ иреуд, зэ уэгъуэм щыр хигъащIэу дэкIуеипIэм къреутIыпщхьэх, ицIыху пэшым щIолъадэ, зи псэр IукIа Еленэ къепхъуатэри, хьэлъэ лъапIэр IэщIэлъу куэбжэпэмкIэ еунэтI. ЗыкъэзыщIэжа цIыхухэр лъэныкъуэ псомкIи щауэ хахуэхэм къакIэлъожэ, арщхьэкIэ щэджащитIым ягу кIуэдкъым. Iэ сэмэгумкIэ Еленэ иIыгъщ, Iэ ижьымкIэ къебгъэрыкIуэ бийхэм йозауэ къарэбатырыр, апщIондэху и гъусэм ижьымкIи сэмэгумкIи и ныбжьэгъум иужь къиувэ псоми яхолъэщыхь. Апхуэдэ щIыкIэу ди пелуанитIым пшэм ещхьу къателъалъэ шэхэми, щэ бжыгъэкIэ къакIэлъыпхъэр бийхэм щхьэкIи къамыгъанэу, кхъухьыр къащыпэплъэ хы IуфэмкIэ хуэмурэ яунэтI. Хъарзынэу кхъухьым носыжхэри, псынщIэу хым техьэну унафэ ящI. Жьы махуэ къыкъуэуам и фIыгъэкIэ, кхъухьыр псым дэгъуэу есырт. Кхъухь кIуэцIым зэритым хуэдэу, шэхэр къызыкIэлъаутIыпщурэ, зэныбжьэгъу пелуанхэм зэшэзэпIэ къызыхуагъакIуэ бийхэм иджыри зыкъомрэ къахэуэри яIэщIэкIащ.

V
ЕЛЕНЭ И КIУЭДЫКIАР

Хы щIыIум тетщ Занэ, лъыкIпсыкIым къыхихыжа Еленэ щIыгъуу, и гъусэри къыбгъурытщ. Махуэ зыбжанэ дэкIа нэужь, гъуэгурыкIуэхэр я хэкум пэгъунэгъу къэхъужахэщ. Къалэр жыжьэу къалъэгъуа нэужь, Занэ и гъусэм зыхуигъэзащ:
- Мис, Iуфэм дынэсыжыным зымащIэщ къэнэжар. Си деж унеблагъэу хьэщIэ усхуэхъуну сыпщогугъ. КъысхуэпщIа Iуэхутхьэбзэм папщIэ зэрыпхуэфэщэнкIэ узгъэфIэжыну сыхуейт.
- Уи деж сынеблэгъэнукъым: згъэIэпхъуэ мыхъун Iуэху блэкI сиIэщи, сымыкIуэжу хъунукъым. СыбгъэфIэжыну ухуеймэ, кхъуентхъым и ныкъуэр къызэти зэфIэкIащ.
- Сыт ар щIызэхуэдгуэшынур? Зэрыщыту узот гуащэр, сэ абы армырами сыдэпсэужыфынукъым.
- Хьэуэ, ныкъуэныкъуэ зэхуэтщIынщ!
Ар жиIэри, щауэ гъусэм и джатэмкIэ Еленэ еуэри тIууэ зэгуиупщIыкIащ. Зы лъэныкъуэмкIэ щхьэр зыфIэт и бгъэгур ехуэхащ, адреймкIэ - и пкъым къыхэнэжа адрей Iыхьэр.
Зэ Iуплъэгъуэм Занэр илъагъу хьэдэгъуэдахэм игъэщтат. Апхуэдэу Iуэхур иухыну и пщIыхьэпIи къыхэхуэртэкъым абы. ИтIани, фIыуэ илъагъуу щыта цIыхубзыр гуузу зэрыкIуэдыжар илъэгъуа щхьэкIэ, игу щIэгъуакъым, къызэрепцIыжар апхуэдизкIэ и гум еуати. Макъ зэпIэзэрыткIэ Занэ жиIащ:
- Сэ Еленэ и щхьэр къэсщтэнщ. Си къалэм сызэрынэсыжу цIыхухэм езгъэлъагъунщ ар. Псоми ирыращIэ я пщыр IэнэщIу къызэрымыкIуэжари, лIым епцIыжа бзылъхугъэм хуэфащэр къызэрыщыщIари.
Ар зэхэзыха и гъусэм Еленэ ипкъ къэнар къищтэри хым хидзащ. И кхъухьым итIысхьэж пэтрэ, пщым къыжреIэ:
- Узыншэу, Занэ! Пэжщ, Еленэ ухэкIыжащ, ауэ ар къопцIыжат икIи укъэзыгъэпэжын щхьэгъусэ зэи пхуэхъунутэкъым. Утезгъэун папщIэ бжызоIэ Бэрэгъунхэ зэшиблым шыпхъу зэраIэр. Мис ар гъащIэ гъусэфI пхуэхъунущ!

VI
БЭРЭГЪУН ЗЭКЪУЭШХЭМ Я ШЫПХЪУР

Унэм къызэрысыжу, Занэ псоми яжриIэжащ Еленэ зэрыхэкIуэда щIыкIэр. И щхьэр цIыхубэм ирагъэлъагъуну унафэ ищIащ. КъыщыщIар игу тригъахуэри, абы щIэрыщIэу гъуэгу теувэну зиузэдащ, Бэрэгъун зэшхэм я шыпхъур къигъуэтын папщIэ. Ахэр къыщимылъыхъуа хэгъэгу къигъэна къыщIэкIынтэкъым Занэ. ЩIы щхьэфэм къызэрыщимыгъуэтынур и фIэщ хъуа нэужь, къарэбатырыр кхъухьым итIысхьэри, хы псоми я щIыIу щылъыхъуэн щIидзащ. Тенджыз ФIыцIэр зэпиупщIри къызэпиупщIыжащ, абы иужь Хыкурытым техьэну мурад ищIащ. Абы тенджыз тIуащIэ гуэр иIэти, йоуэри абы йосылIэ щIалэр. Iуфэм щокIри, щIоупщIэ, ярэби, мыбы Бэрэгъунхэ зэшиблыр щымыпсэууэ пIэрэ жеIэри. Пэжу, ахэр щыпсэурт а тIуащIэм. Арати, Занэ шым мэшэсри, нэхъ гъунэгъуу щылъ къалэм еунэтI. Къалэ куэбжэм зэрыдыхьэу, япэу къыхуэзам йоупщI, дэнэ Бэрэгъун зэшхэр къыщызгъуэтынур, жеIэри. Сэрейр ирагъэлъагъу. Пщыр куэбжэм бгъэдохьэри тоуIуэ. Дашэри пщы сэрейм щIашэ. Зэкъуэшхэр гуапэ дыдэу къыIущIат пщым. Абыхэм ящIэтэркъым ар хэтми, дэнэ къикIами, ауэ и бгъэгум илъ дамыгъэмкIэ зэрыпщыр къагурыIуат.
Пщыхьэщхьэшхэ нэужьым, Занэ пIэ щабэм хагъэгъуалъхьэ. Пщэдджыжьым зэкъуэшхэм къэт къахэмыкIыу, я хэгъэгум зэрыщыхабзэу, Занэ ягъэхьэщIэ. Абы иужьщ хэт ухъуну, дэнэ укъикIрэ жаIэу къыщеупщIар. Пщым яжриIащ езыр зэры-къарэбатыр Занэр, я шыпхъум лъыхъун и мураду къызэрыкIуар. Ар зэхаха нэужь, зэкъуэшихым жэуап кърамыту нэщхъейуэ я щхьэхэр ирахьэхащ. НэхъыщIэр нэжэгужэу Занэ къеплъщ, тэлай дигъэкIри, и къуэш нэхъыжьхэм гукъанэ пылъу захуигъэзащ:
- Сыт зыри щIыжывмыIэр, къуэшхэ? ХьэщIэр фи жэуапым йожьэ.
 Абдежым къуэшхэм я нэхъыжьым, зэрымынэжэгужэр плъагъуу, псэлъэну мурад ищIащ:
- Ди шыпхъум пелуан къару бгъэдэлъщ. Ар пагэ къудейкъым, гущIэгъуншэщ. Дэ тщыщу зыри тегушхуэу жриIэфынукъым абы узэрылъыхъур, мышынэуи и унэм и бжэщхьэIу ебэкъуэфынукъым!
Ар зэхэзыха шынэхъыщIэм жиIащ:
- СыхэкIуэда папщIэ, ди хьэщIэ лъапIэм зыхуейр хуэсщIэнущ! Иджыпсту сыкIуэнщи жесIэнщ сэ абы лъыхъу къызэрыхуэкIуар!
Ар жеIэри, Бэрэгъунхэ я нэхъыщIэр щIокI. Занэ абы кIэлъыкIиящ: «Слъагъуну сызэрыхуейр схужеIэ закъуэ уи шыпхъум, сэ езым Iэрызгъэхьэжынщ си лъэIур!»
Бэрэгъунхэ я нэхъыщIэр и шыпхъум деж щIыхьэри хахуэу жриIащ:
- Дыгъуасэ лъандэрэ, ди шыпхъу, Занэ-къарэбатыр ди деж щохьэщIэ, укъилъагъуну хуейщ. Сыт уи жэуап?
- Пщыр къыщIрехьэ, - къритащ жэуап Бэрэгъунхэ я пхъум.
Бэрэгъунхэ я щIалэ нэхъыщIэр гуфIащэри, шэ цIывам ещхьу, Занэ деж лъэтащ. ГуфIэр и нэгум кърихыу, абы и шыпхъум и унафэр лъигъэIэсащ щауэм. Шы нэхъыжьхэми я гуапэ дыдэ хъуат и пелуан къарумрэ и хьэл пхъашэмрэ щыщтэу зыри къылъыхъуну къезымыкуф я шыпхъу пагэр нэхъ щабэ зэрыхъуаифэр.
Занэ напIэзыпIэм зигъэхьэзырри, гуащэ пагэм и лэгъунэм иунэтIащ. Занэ къызэрыщIыхьэу, Бэрэгъунхэ япхъу игъащIэм зыми къыхуэмытэджар, зыри тегушхуэу зыбгъэдэмыхьэфар, зэрыс тахътэм къиувыкIри, Занэ гъунэгъуу бгъэдыхьа нэужь, и Iэ нэгъунэ къыхуишиящ. ЩIалэр абы къигъэгушхуэри жиIащ:
- Нэр зыгъэджыл уи дахагъэм и хъыбар зэхэсхати, гуащэ, си Iэмрэ си псэмрэ пIэщIэслъхьэну сыкъыпхуэкIуащ. Щхьэгъусэ усхуэхъун?
Зы псалъи жимыIэу, гуащэм и щIыб къигъэзащ. Апхуэдэу щыхъум, Занэ аргуэру и лъэIум къытрегъазэ. Аргуэру зыри жиIакъым гуащэм, нэхъри нэхъ зигъэза фIэкIа. Къарэбатырыр ещанэу щыпсалъэм, гуащэ пагэм псынщIэрыпсалъэу жиIащ:
- ПсомкIи сыарэзыщ.
- Зыхуей жэуапыр зэрызэхихыу, Занэ, зэрыгуфIэр хуэмыбзыщIу, гуащэм и лэгъунэм къыщIэжыжащ. Зэкъуэшхэр къыпэплъэу пщIантIэм дэтти, я шыпхъур зэрыдэкIуэр зэрызэхахыу, цIыхубэм хъыбарыфIыр хагъэIуэну унафэ ящIащ. Псэлъыхъухэр бгъэдыхьэну зыщышынэ я шыпхъу пагэр, плъагъурэ, нэхъ щабэ къэхъури, Занэ-къарэбатыр дэкIуэну арэзы хъуат.

VII
НЫСАШЭМ ЗЫХУАГЪЭХЬЭЗЫР

Нысашэр щащIыну махуэр траухуэ. А махуэм ирихьэлIэу, зэкъуэшиблым щыщу дэтхэнэ зыми зыв, зы жэм, зы мэл яукIын хуейт. Къуажи-жыли зэлъищIысу яIэта гуфIэгъуэшхуэм цIыхуу кърихьэлIар къыпхуэмыбжынт.
Еуэри, нысашэм и курыкупсэм къакIуэри уэрэдгъэIу къахэтIысхьащ. Iэпэпшынэр къищтауэ, джэгуакIуэм и лъэпкъым теухуа уэрэдыжь къыхедзэ, псори абы я тхьэкIумэр тегъэхуауэ йодаIуэ. ИтIанэ уэрэдгъэIум и Iэпэхэр пшынэм трилъхьэри, хы адрыщIым къикIа дэжыгым пщышхуэм и лэгъунэм и щуIэгъэ тхьэIухудыр щIихыу зэрырихьэжьам теухуа уэрэд къыхидзащ.
Занэ занщIэу къыгурыIуат а уэрэдыр зытеухуар хэтми, ауэ ар зэкъуэшхэми уэрэдгъэIуми ящIэртэкъым. ЩIалэ къэнэщхъеям и щхьэр къыфIэхури, и нэм нэпсхэр къытелъэдат. Уэрэдым хьэщIэр зэригъэнэщхъейм гу лъата нэужь, зэкъуэшхэр джэгуакIуэм елъэIуащ нэгъуэщI уэрэд къыхидзэну.
 Аргуэру пшынэ Iэпэхэм и Iэр трелъхьэри, джэгуакIуэм уэрэд къыхедзэ, Еленэ и зэранкIэ лъыуэ ягъэжар зыхуэдизым тепсэлъыхьу, абы къигъэпцIа и щхьэгъусэм Iэщэр IэщIэлъу ар зыIэригъэхьэжыну зэрыхуежьам и гугъу ищIу. Нэхъ лъахъшэжу ирехьэх Занэ и щхьэр. Абы игу хигъэщIырт и щхьэ кърикIуар джэгуакIуэхэм я деж зэрынэсар.
УэрэдыщIэми къарэбатырыр зэригъэнэщхъейм гу зэрылъатэу, бысым гумащIэхэм я хэгъэгум зэрыщыхабзэм хуэдэу, абы джэгурэ зэхьэзэхуэкIэ я нэгу зрагъэужьыну гупыж ящIащ. МащIэу къэжэна хьэщIэхэр зэрызехьэу пщIантIэшхуэм зэрохь. ЗэрызэгурыIуам тету, щIалэгъуалэм зэпеуэхэр яублэри, я щIалэгъуэ лIыгъэр къагъэлъэгъуэн щIадзэ: хэт IэштIымкIэ мэзауэ, хэт хьэлъэ къеIэт, хэти я лъэм и жанагъыр къагъэлъагъуэу къызэдожэ. Абы и ужьым иту, шабзэкIэ нэщанэм еуэн щIадзэ. Иужьрейуэ, хэт мывэр нэхъ жыжьэ имыдзрэ жаIэри зэпоуэ. Занэ псоми щыму еплъырт, зы псалъи жимыIэу. Абы гу лъатэри, хьэщIэхэм зыкъыхуагъэзащ:
- Ди хьэщIэ лъапIэ! Ди джэгукIэхэм ухэтын бдакъым. Иджы мис, мывэ зэдыдодзри, дынолъэIу уи Iэрыхуагъыр здынэсыр дыбгъэлъагъуну.
Гупсысэм къыхэкIри, Занэ пIащIэу жэуап итащ:
- ХьэщIэхэм я гукъыдэжым дауэ сыпэщIэувэн? Сыхьэзырщ мывэ дзынкIэ си зэфIэкI здынэсыр къэзгъэлъэгъуэну.
Ахэр жиIэри, Занэ-къарэбатыр щIым щылъ мывэшхуэр къищтэщ, зыкъишэщIри, зэпеуахэм ящыщу нэхъ IэкIуэлъакIуэ дыдэм здидзам нэхърэ щыкIэ нэхъ жыжьэу идзащ.
Псоми я жьэр иубыдат, къэуIэбжьарэ я пIэм ижыхьауэ. МащIэу зыкъащIэжа нэужь, зыр адрейм пеуэу абыхэм Занэ и пелуан къарур зыхуагъэщIэгъуэжын щIадзащ.
- ИлъэсищэкIэ зыдгъасэу щытми, зэи дыплъэщIыхьэнукъым дэ!
Апхуэдэ щIыкIэу нысашэ нэгузыужьыр иухащ. ХьэщIэхэр зэбгрыкIыжа нэужь, Занэ-къарэбатыр и къарум фIэкIа зыми щытепсэлъыхьыжтэкъым къалэм. Уафэм вагъуэхэр къытрикIутэри кIыфIыбзэ хъуакIэт Занэ и щуIэгъэщIэм деж щыщIашам.

VIII
БЭРЭГЪУНХЭ Я ПХЪУМ И ЖЭЩ ЗЭХЭЗЕКIУЭХЭР

ЖэщыкуфI хъуат. Занэ и щуIэгъэр зыгуэрым зэригъэпIейтейм гу лъитауэ, жейм езэгъыртэкъым. Абы и щхьэусыгъуэр къищIэн папщIэ, щауэм жей нэпцI зищIри, хуабжьу пырхъын щIидзащ. ИтIанэми, и нэр къытримыгъэкIыу и щхьэгъусэм кIэлъыплъырт. ЩIалэм зэригъэщIэгъуэныр имыщIэу, нысащIэр мэтэджри шэху уэздыгъэ иIыгъыу лэгъунэм къыбгъэдэт хьэщIэщым щIохьэ. Занэ и нэхэр абы кIэлъокIуатэ. ХьэщIэщым щIэт пхъуантэр къызэтрех, абы афэджанэ, жыр таж, джатэрэ шабзэрэ къыдехри, псори зыпщIэхелъхьэ, таж лъабжьэм и щхьэц дыщафэ ухуэнар щIегъапщкIуэ. Занэ къэуIэбжьам и пащхьэ Iэпкълъэпкъ зэпэщ зиIэ щауэ къиуват. ЗэщIэузэдауэ ар унэм щIокI, шэщым макIуэ, и шыр къыщIеш, уанэ трелъхьэри, жану зытредзэ. И хуарэм къытехута нэужь, щауэ мыцIыхум шыр мывалъэ пщIантIэм деш, щIопщ уэгъуэ ирех, шэм хуэдэу куэбжэ IухамкIэ докIри, жэщ кIыфIым хохьэ.
А псор зылъэгъуа Занэ куэдрэ зримылъэфыхьу и Iэщэр зыпщIэхелъхьэ, и шым мэшэсри, и щхьэгъусэм кIэлъопхъэр, тIэкIу пэIэщIэу зиIыгъыу. Жэщыр зэрыкIыфIым къыхэкIыу, модрейм гу къылъитакъым и лъэмбым иту къыкIэлъыущ шум. МащIэрэ кIуа, куэдрэ кIуа, сытми къуэ гуэрым нос. Абдежым щIалэм гуп зэщIэузэда къыпэплъэу щытт. Зыми гу зылъримыгъатэу, Занэ а гупым захигъэпшахъуэри, къэхъум кIэлъыплъын щIидзащ. Гъунэгъу къалэм теуэну загъэхьэзырырт, къызэрыгурыIуамкIи, Iуэхур зи IэмыщIэ илъыр и щхьэгъусэрт. ЗэращIынумкIэ зэгурыIуэхэри, мыпхуэдэ унафэ къызэдащтащ: я теуэр къехъулIэмэ, къаIэрыхьа къуентхъыр шыхэм трапхэнщ, апщIондэху я тетым и пелуаныIэмкIэ бийхэр къигъэувыIэнщ. АпщIондэху къаIэрыхьаIамэ яIыгъыу, цIыхухэр здынэсыпхъэм нэсыжынщ.
ЖаIар зэрызэгурыIуам тету ящIэу, зэщIэузэда гупыр къалэм тоуэри, къалэдэс жейбащхъуэхэр гущIэгъуншэу зэтраукIэ, нэхъ лъапIэIуэу къаIэрыхьэр зэщIакъуэри, къуентхъыр яшхэм трапхэ. Къалэдэсхэр гужьеят: жэщтеуэм игъэщтауэ абыхэм захъумэжын Iуэхуи зэрахуэртэкъым, ауэ хуэмурэ зыкъащIэжри, хъунщIакIуэхэм къебгъэрыкIуэн щIадзащ. ЗэрызэгурыIуам тету, бзылъхугъэ-пелуаныр бэуэгъуэ къезымыт бийхэм яхэлъэщыхьырт. Ауэ абыхэм я бжыгъэр кIуэ пэтми хэхъуэрт, блыным хуэдэу къапэщIэт бзылъхугъэм и закъуэт. Занэ и щхьэфэцым зиIэту гу лъитащ и щхьэгъусэр бийхэм зэрырагъэкIуэтыр. Куэдрэ мыгупсысэу, ари зауэзэрылIым хэлъэдащ. Зэгъусэу а тIум зэрахьэ лIыгъэр пхуэмыIуэтэным хуэдэт. Бзылъхугъэ-пелуанми гу лъитат щауэ гуэр къыкъуэувауэ къызэрыдэIэпыкъум, лIыгъэ зэрызэрихьэм, гузэвэгъуэм къызэрыхишым. ЦIыхубзыр, зыхуэмышыIэу, щауэм и шыфэлIыфэми и хахуагъми итхьэкъуат. Асыхьэтым абы гу лъитащ щIалэм и Iэм лъы къызэрыфIэжыр: Iэлъэмрэ IэщIтелъымрэ щызэпыхьэм деж шабзэм зыкъыхисэри иуIат. УафэхъуэпскIым хуэдэу псынщIэу лъэри хъыджэбзым щIалэм и уIэгъэр и данэ бэлътокумкIэ хуипхащ. ЗауэзэрылIыр иухакIэт: бийхэр икIуэтат, хъунщIакIуэхэми къуентхъышхуэ яIыгъыу щхьэж и унэ екIуэлIэжат.

IX
КIЭУХ

ХъунщIакIуэхэм къуентхъыр зэхуагуэшын ямыух щIыкIэ, Занэ и шым мэшэсри зегъэбзэхыж. Бзылъхугъэ-пелуаным къезыгъэлар нэкIэ къилъыхъуэ щхьэкIэ, и лъэужь нэгъунэ хэгъуэщэжакIэт. Апхуэдэу щыхъум, езы хъыджэбзри и шым шэсри унэм кIуэжащ. Нэхулъэ къищIын щIидза къудейт ар и щхьэгъусэр зыхэлъ и пIэм къыщыхэхутэжам. Занэ жейнэпцI зищIат. Ауэ шхыIэныр къыщиIэтым, нысащIэм гу лъитащ и лIым и Iэр данэ бэлътокукIэ зэрыпхам. И бэлътокур къызэрицIыхужу, псори къыгурыIуащ. КъызэрыуIэбжьам ищIыIужкIэ, абы и гум лъагъуныгъэ мафIэм и гуащIэр къыщыушри, и щхьэгъусэм мыхэр жриIэу зыхуигъэзащ:
- ЗэгъащIэ, си псэм хуэдэу Занэ, сэ иджыри къэс адрей цIыхубзхэм саремыщхьу сызэрыщытар: жэщкIэ щэхуу сежьэрти, хъунщIэтеуэм сыкIуэрт, щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм лIыгъэ щызесхьэу, тхьэмахуэ, мазэ бжыгъэкIэ сыкъемыкIуэлIэжу. Зэгуэрым цIыхухъу фащэ сщыгъыу хы щIыIум щауэ сыщыхуэзащ и щуIэгъэр къилъыхъуэжу икIи абы сэбэп сыхуэхъуащ. Ди Iэм Iэщэ IэщIэлъу цIыхубзыр къатетхыжат, ауэ сэ си IэкIэ ар тIууэ зэгуэзупщIыкIауэ щытащ.
Иджы зи уIэбжьыгъуэр езы Занэт: и щуIэгъэ лъапIэм и нэгу зэхэлъыкIэм еплъурэ абы и гъусэ пэжыр къицIыхужащ. И гум щыщIэр хуэмыIыгъыжу, щIалэм и щхьэгъусэм IэплIэ хуищIыну зигъэхьэзырат, арщхьэкIэ нысащIэм абы и Iэхэр IуигъэкIуэтри жиIащ:
- Иджыри къэс сэ бзылъхугъэ-пелуану сыщытащ. Ауэ къарукIэ сэ нэхърэ нэхъ лъэщ цIыхухъу къыщыкъуэкIакIэ, абы си щхьэр хузогъэщхъри, ипэрей хьэлыр къызогъанэ, адрей цIыхубзхэм ящIэ хабзэм зызотыж: унэ зехьэным, цы джыным, IэпщIэлъэпщIэным. Бзылъхугъэ Iэсэу сыщытыну сыхуейщ, ар уи дежкIи си дежкIи нэхъыфIщ!
ЕтIуанэ пщэдджыжьым бзылъхугъэ-пелуаным телъыджэу зэрызихъуэжар псоми зэхахащ. ГуфIэр Бэрэгъун зэкъуэшхэм я закъуэтэкъым, абыхэм я пщылIхэри ехъулIат. Псори пIащIэрт лэгъунэм кIуэуэ Занэ-къарэбатыр ехъуэхъуну, лIы хахуэмрэ абы и щуIэгъэ къызэрымыкIуэ цIыхубз Iэсэмрэ. Санэхуафэмрэ нэгузыужьымрэ махуэ зыбжанэ ихьащ, абы иужькIэ зэщхьэгъусэ насыпыфIэхэр Бэрэгъун зэкъуэшиблым тыгъэкIэ щIагъэнауэ, кхъухьым итIысхьэхэри жьы махуэм щIиупскIэу я къалэм екIуэлIэжащ.

ЧЭРИМ Марианнэ, «Адыгэ псалъэ» газетым и обозреватель.
Поделиться: