Сумо спорт лIэужьыгъуэр илъэс минитI ипэкIэ Японием къыщежьауэ къалъытэ. Нэгъабэ ар Къэбэрдей-Балъкъэрми къэсащ.
Япон хытIыгухэм тепщэныгъэр щызыIэрагъэхьэн папщIэ синтоист тхьэхэу Такемиказукирэ Такеминакатэрэ илъэс минитI ипэкIэ зэбэнауэ ягъэхъыбарыж. Ахэр теплъэкIэ пIащэт, къаруушхуэрэ зэфIэкI инрэ зыбгъэдэлъхэт. ЗэпэщIэтыныгъэ гуащIэр кIыхьу екIуэкIащ икIи, икIэм-икIэжым, абы щытекIуа Такемиказуки япон императорхэм я къежьапIэу къалъытэ. Ар хъыбар дахэу аращ.
ИпэжыпIэкIэ, сумо спорт лIэужьыгъуэм и къежьапIэр бэнакIуэ цIэрыIуэ Номи-но-Сукунэщ. Тхыдэм къыхощыж: ди эрэм и пэщIэдзэм ар хэтащ гъавэ бэв къызэрырахьэлIам и щIыхькIэ Суйнин императорым и уардэунэм щыIа зэпеуэм. ЗауэлI хахуэхэмрэ уэркъхэмрэт абы хэтыну хуитыр. Хабзэ пыухыкIа зыхуамыгъэува зэпэщIэтыныгъэхэм тхьэпэлъытэ езы император дыдэхэр кIэлъыплъырт, зэхьэзэхуэхэм я мыхьэнэр къаIэту.
«Сумо» зыфIаща спорт лIэужьыгъуэм и фIыпIэр XVIII лIэщIыгъуэм ирихьэлIащ. Абы щытекIуахэр Японием хуабжьу щагъэлъапIэрт икIи «ёкодзунэ» (чемпион ин) щIыхьыцIэр игъащIэ псокIэ хуагъэфащэрт. Ар бэнакIуэхэм я лъагапIэ нэхъыщхьэт.
Хамэхэм я дежкIэ сыт щыгъуи зэхуэщIауэ къекIуэкIа Японием 1868 гъэм и гъунапкъэхэр къызэIуихащ. Европэм икIахэм абы щIакхъуэ ирашэу хуежьащ (апщIондэхукIэ ар яшхакъым, прунжым къыхэщIыкIахэрат къагъэсэбэпыр). ЛыхэкIхэри ягъэхьэрэмыныр щагъэтащ. А псоми зезыта сумом дихьэх бэнакIуэхэр егъэлеяуэ пIащэ хъууэ хуежьащ.
1909 гъэм Токио япэ дыдэу къыщызэIуахащ Кокугикан уардэунэр. Абы илъэс къэс щыбанэрт Японием и сумоист нэхъыфI дыдэхэр. ТекIуахэр, япэми хуэдэу, къэрал псом щаIэтырт.
Сумом лъэныкъуитIкIэ зиужьащ: ар зи IэщIагъэхэмрэ зэштегъэууэ зиIэхэмрэу. Япэр, «одзюмо»-кIэ зэджэр Дыгъэр КъыщыкъуэкI Къэралым фIэкIа щызекIуэркъым. СумомкIэ японпсо ассоциацэм ар и нэIэм щIэтщ. ЦIыху мин фIэкIаи хэткъым. Абыхэм ящыщу 800-р бэнакIуэщ. Адрейхэр гъэсакIуэхэщ, судьяхэщ, щхьэщIэщэхэщ (сумо спорт лIэужьыгъуэм хэтхэм я щхьэр адрейхэм къащхьэщыкIыу щIащэ).
Зэхьэзэхуэм хагъэхьэн папщIэ спортсменыр Японием къыщызэрагъэпэща клуб 52-м языхэзым хэтын хуейщ. Хамэ къэралхэм къикIа цIыху бжыгъэ гуэри абыхэм кърихьэлIэфынущ. Сумом Iэмал 82-рэ къыщагъэсэбэпу аращ. Уи хьэрхуэрэгъум IэштIымкIэ уеуэну, и щхьэцыр къипфыщIыкIыну, и къурмакъейр фIэбубыдыкIыну, и Iэпэхэр пкъутэну ухуиткъым.
Сумом щынэхъыщхьэр зрумыгъэудынырщ. Аращ нэхъыбэм егъэлеяуэ пIащэ зыщIащIыр. БэнакIуэм и хьэлъагъ нэхъыфIу къалъытэр килограмми 120-м щIигъуращ. Чемпион хъухэр килограмми 130 - 160-м итхэращ.
ЗэпэщIэтыныгъэхэм я нэхъыбэр секунд бжыгъэм зэфIокI. Абы папщIэ уи хьэрхуэрэгъум уеIунщIурэ алэрыбгъум тепхун, IэкIэ щIым ебгъэIусэн е и шылэ бгырыпхыр щыбанэкIэ езыр-езыру къэтIэтэн хуейщ.
Зэрынэрылъагъущи, сумо спорт лIэужьыгъуэр удэзыхьэхщ икIи ди дежкIэ щIэщыгъуэщ. Нэгъабэ и щэкIуэгъуэ (ноябрь) мазэм ар Къэбэрдей-Балъкъэрми официальнэу къэсащ - КъБР-м Мас-рестлингымкIэ и федерацэм и тхьэмадэ Гъубж БетIал абы и зэгухьэныгъэри къызэригъэпэщащ.
И ныбжьыр иджыри илъэс 28-рэ иримыкъуами, а щIалэм спорт лIэужьыгъуэ куэдым ехъулIэныгъэ инхэр щызыIэригъэхьащ. Къапщтэмэ, ар пауэрлифтингымкIэ щэнейрэ Европэ зэхьэзэхуэхэм (2010 - 2012 гъэхэм) къыщыхэжаныкIащ, спортым и мастерщ, масрестлингымкIэ, пауэрлифтингымкIэ, сумомкIэ категорие нэхъыщхьэ зиIэ Урысей Федерацэм и тренерщ, масрестлингымкIэ къэралым и ныбжьыщIэ гуп къыхэхам и тренерщ. КъищынэмыщIауэ ар Къэбэрдей-Балъкъэрым ПауэрлифтингымкIэ и федерацэм и унафэщIу 2011 - 2019 гъэхэм щытащ. Иужь илъэситхум МасрестлингымкIэ федерацэм и унафэщIщ, нэгъабэ лъандэрэ сумоми ди республикэм зыщрегъэубгъу. Нобэ Гъубж БетIал ди псэлъэгъущ.
- Мы гъэм и пэщIэдзэм Къэбэрдей-Балъкъэрым сумомкIэ и командэ къыхэхар япэ дыдэу хэтащ Урысей Федерацэм и ныбжьыщIэхэм я зэхьэзэхуэм икIи ди лъахэгъухэм медаль зыбжанэ зыIэрагъэхьащ. А спорт лIэужьыгъуэщIэр ди республикэм дауэ къыщебгъэщта?
- Ижь-ижьыж лъандэрэ адыгэхэр бэнэным дехьэх икIи ди лъэпкъэгъухэм я лъым ар хэтщ. Олимп, дунейпсо, европэпсо чемпионхэр мымащIэу къызэрытхэкIами псори щыгъуазэщ. Сумори абы и зы лIэужьыгъуэщ икIи куэдым я гум дыхьащ. Илъэс зыбжанэ ипэкIэ ХьэтIэхъу Жамболэт и хъыбар къэIуауэ щытащ. Ар пелуан теплъэ иIэу къежьа сабийт. Абы гу къылъатэри, Мэзкуу ирагъэблэгъащ икIи къалащхьэм сумомкIэ и командэ къыхэхам щагъэбэнащ. Уеблэмэ, а спорт лIэужьыгъуэр къыщежьа Япониеми зэхьэзэхуэ гуэрхэм щыхэтащ. Абы теухуа хъыбархэращ сумор зищIысыр нэхъ кууэ къэсщIэну сыкъыхуэзыгъэушари.
ИлъэситI ипэкIэ Къэбэрдей-Балъкъэрым мас-рестлингымкIэ (баш яIыгъыу зэпекъунымкIэ) и командэ къыхэхар Баку сшат, зэхьэзэхуэм дыхэтыну. Абы щызэзгъэцIыхуащ Азербайджаным СумомкIэ и федерацэм и тхьэмадэ Абдулаев Самир. Ди дежкIэ спорт лIэужьыгъуэщIэм и зэхэтыкIэр абы сигъэщIащ.
- АдэкIэ-щэ?
- ЦIыкIухэр сумом хуедгъасэу щIэддзащ. Ар хуабжьу удэзыхьэхыу къыщIэкIащ икIи куэд итхьэкъуащ. Япэ ехъулIэныгъэхэми куэдрэ дыпэплъакъым - нэгъабэ и гъэмахуэм Новороссийск щекIуэкIа «Сумотори Кубани» турнирым ди республикэм щыщ цIыхуитху къыщыхэжаныкIащ. Абы иужькIэ Анапэ дыщыбэнащ икIи хъарзынэу зыкъыщыдгъэлъэгъуащ.
А псоми сытрагъэгушхуэри Къэбэрдей-Балъкъэрым СумомкIэ и федерацэ къызэзгъэпэщащ икIи 2020 гъэм зэхэтыну зэхьэзэхуэхэм я махуэгъэпс зэхэдгъэуващ. КъБР-м СпортымкIэ и министерствэм мылъку тхухихащ а спорт лIэужьыгъуэм ди щIыналъэм зыщедгъэубгъун папщIэ. ФIыщIэ ин хуэсщIыну сыхуейщ министр Хьэсанэ Ислъам сыт щыгъуи и нэIэ къызэрыттригъэтым, дэIэпыкъуэгъу къызэрытхуэхъум папщIэ.
- Суматори дапщэ иджыпсту ди республикэм исыр?
- Къызэдгъэпэща «Легион» клубым сыт щыгъуи сумом зыщыхуагъасэ бэнакIуищэм щIигъум. Къэбэрдей-Балъкъэрым и япэ чемпионатымрэ республикэм и ныбжьыщIэ зэпеуэхэмрэ цIыху 237-рэ хэтащ. НэхъыфIхэр КъБР-м и командэ къыхэхам хэдгъэхьэри, Чеховэ къалэ щыIа къэралым и чемпионатым хэтащ. Абы медаль зэмылIэужьыгъуэу 7 къыщытхьащ, нэхъ хьэлъэ дыдэхэм я зэпеуэри хэту. Зэхьэзэхуэм и япэ дыдэ махуэм Джэдгъэф Иналрэ (килограмми 115-м щIигъухэм я деж щыбэнащ) Хьэсанэ Имранрэ (килограмми 100-м нэблагъэ) дыщэ медалхэр зыIэрагъэхьащ. Абыдэ Нодар дыжьыныр къыщихьащ килограмми 115-м зи хьэлъагъыр фIэмыкIхэм я деж. ЕтIуанэ махуэм зэпеуащ зи ныбжьыр илъэс 24-м щIимыгъуахэр. Абыи Джэдгъэф Инал щытекIуащ. Шыбзыхъуэ Къантемыр етIуанэ, Абыдэ Нодар ещанэ хъуащ. Ещанэ махуэм Къантемыр домбеякъ медалыр дыжьыным щIигъуащ. Апхуэдэ щIэдзапIэ дахэ, утезыгъэгушхуэ диIащ. IэщIагъэлIхэм къалъытащ ди щIалэхэм Iэзагъ хъарзынэрэ зэфIэкI лъагэрэ зэрабгъэдэлъыр. Си гъусэу ахэр ягъасэ Къэшэж Iэдэмрэ КIасэ Азэмэтрэ. Быдэу си фIэщ мэхъу сумом Къэбэрдей-Балъкъэрым къэкIуэну дахэ зэрыщиIэр.
АдэкIэ Европэм и чемпионатыр къытпоплъэ. Абы ерыщу зыхудогъэхьэзыр. Зэпыу имыIэу догъасэ ныбжь зэмылIэужьыгъуэхэм ит щIалэхэр. Къыхэзгъэщыну сыхуейт сыт и лъэныкъуэкIи щIэгъэкъуэн лъэщ къызэрытхуэхъур Илиев Роман зи унафэщI Урысейм СумомкIэ и федерацэр.
- Сумом ди щIыпIэм зыщиужьынымкIэ сыт зэран хъур?
- Лъэпощхьэпо нэхъыщхьэр ящыгъ щIагъуэ щымыIэу бэнакIуэхэр утыку къихьэн зэрыхуейращ. Ар ди щIыпIэм къыщемызэгъщ. Ауэ апхуэдэу къызыпаубыдыр сумор зи IэщIагъэхэращ (профессоналхэрщ). ЗэштегъэупIэу, я Iэпкълъэпкъым зрагъэужьын папщIэ абы хэтхэм шортхэр ящыгъми ядэри, а хэкIыпIэр къыдогъэсэбэп.
КъищынэмыщIауэ, куэдым ящIэркъым сумом хьэлъагъ псынщIэ зиIэхэми я зэпеуэ зэрыхэтыр. Абы папщIэ пIащэ дыдэу ущытын хуейкъым.
Къэбэрдей-Балъкъэрым СумомкIэ и федерацэр хущIокъу Японием къыщежьа мы спорт лIэужьыгъуэ дахэм нэхъыбэ дригъэхьэхыну. Абы папщIэ зэхьэзэхуэ зэмылIэужьыгъуэхэр щIэх-щIэхыурэ ди щIыпIэм къыщызэдгъэпэщынущ, дэри апхуэдэхэм дэни дыщыхэтынущ. Дыдейхэм къищынэмыщIауэ, сумом къетшэлIэну дыхуейщ бэнэныр зи лъым хэт Шэшэным, Дагъыстэным, Къэрэшей-Шэрджэсым, Кавказ Ищхъэрэм и адрей щIыналъэхэм щыщхэр. Апхуэдэ щIыкIэкIэ дунейпсо утыку дихьэфынущ икIи ехъулIэныгъэфIхэр зыIэрыдгъэхьэфынущ.
- Уэ езыр убанэрэ, уи ныбжьым апхуэдэ Iэмал къует?
- Дауи. Къэбэрдей-Балъкъэрым щысабий дыдэм щегъэжьауэ щобанэ я лIыгъэр здынэсыр щызэхагъэкI. Си адэри бэнакIуэ Iэзэщ, самбэмкIэ спортым и мастерщ.
- Спортым къищынэмыщIауэ, сыт удэзыхьэхыр?
- Ахэр куэд мэхъу, ауэ спортым зэманышхуэ тызогъакIуадэ. Си къэухьым зэрыхэзгъэхъуэнуми сыхущIэкъу зэпытщ. Абы папщIэ щIэныгъэ нэхъыщхьэу тIу зэзгъэгъуэтащ: зыр юридическэщ, адрейр спортым пыщIащ. А псом ищIыIужкIэ, си Iыхьлыхэм, щхьэгъусэм, унагъуэм къыщыхъу си къуитIым, ныбжьэгъухэм яхуэфэщэн гулъытэ зэрахуэсщIыным яужь ситщ.
