Дэтхэнэ цIыхури узыншэу псэуныр езым куэдкIэ елъытыжащ. Узыншагъэр - ар цIыхур псом нэхърэ нэхъ зыхуэныкъуэ, къулеигъэу щыIэм япэ иригъэщ хъугъуэфIыгъуэщ. Аращ зыкъомкIэ зэпхар ди Iэпкълъэпкъым бгъэдэлъ зэфIэкIхэри, ди акъылым и жанагъри, дунейм худиIэ еплъыкIэхэри, гъащIэм щыдубыдыфыну увыпIэри. Ар щымыгъупщэу, и гъащIэ мардэу мэпсэу Узыншагъэм, щэнхабзэмрэ спортымрэ яхуэгъэпса «Стимул» Къэбэрдей-Балъкъэр жылагъуэ зэгухьэныгъэм и пашэ, КъБКъУ-м и егъэджакIуэхэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ кафедрэм и унафэщI, биологие щIэныгъэхэм я кандидат КъуэщIысокъуэ Александр БетIал и къуэр. ЦIыхум и Iэпкълъэпкъым теухуа щIэныгъэшхуэ зыбгъэдэлъ КъуэщIысокъуэм иубзыхуащ узыншэу упсэун папщIэ узытетыпхъэ хабзэхэр. А гупсысэхэр бэм яхихьэн мурадкIэ Александр зэIущIэ куэд пщIэншэу ядрегъэкIуэкI цIыхухэм. Абы и гъащIэ мардэхэр щапхъэ зыхуэхъуахэри мащIэкъым.
Физиолог цIэрыIуэм иджыблагъэ игъэлъэпIащ илъэс 75-рэ щрикъу махуэр. «Адыгэ псалъэм» и хьэщIэщым къытхуеблэгъащ КъуэщIысокъуэр икIи и гъащIэм, и дуней тетыкIэм нэхъ гъунэгъуу щыгъуазэ дыхуищIащ.
- Александр, уэ уащыщщ «зауэм и бын» зыхужаIэ щIэблэм. Уи сабиигъуэм щыщу сыт хуэдэ Iуэхугъуэхэр уигу нэхъ къридзэжрэ?
- Апхуэдэу зэджэхэм уахэплъэмэ, зауэм къигъэщIа дыдэу фIэкIа сыпщIэнукъым сэ: Хэку зауэшхуэр щыщIидза махуэм, 1941 гъэм мэкъуауэгъуэм и 22-м, сыкъыщалъхуащ Бахъсэн районым хыхьэ Къулъкъужын Ипщэ къуажэм. Абыи гупсысэ гуэр щIэлъщ: дунейр зэзыпхъуэжыну зи мурада фашизмэм и нэхейкIэ ди цIыхур мэбагъуэ, мэпсэу, мэгугъэ, мэпабгъэ.
«Си адэр сцIыхуу щытакъым, Си адэр зэи слъэгъуакъым: Ар гущIэгъуншэу сэ зауэм сIихащ…» жыхуиIэ уэрэдри сэр папщIэ ятха хуэдэт. Сэ дунейм сыкъытехьэным мазищ хуэдэ иIэу си адэ БетIал дзэм ираджащ, къулыкъу щищIэну. Танкистхэр щагъэхьэзыр курс кIэщIхэр къиухагъащIэу Хэку зауэшхуэр къэхъеящ икIи адэкIэ фронтым Iухьащ. Сэ сыкъыщалъхуам щыгъуэ си Iэр къатхъыхьри хуагъэхьауэ жиIэжырт си анэ Кунэ. Ар щилъэгъуам абы жиIэгъат: «Нобэ сыхэкIуадэми содэ зауэм: Тхьэм и фIыщIэкIэ, си лъэпкъым пызыщэн цIыхухъу цIыкIу унэм щIэсщ иджы». Бийм псэемыблэжу пэщIэтащ си адэр. Сталинград деж щекIуэкIа зауэ гуащIэхэм и псэр щитащ абы…
ЩоджэнцIыкIу Алийт си адэ-анэр нэхъ гъунэгъуу зэрыцIыхунымкIэ фIыщIэ зыбгъэдэлъар. ЩэщI гъэхэм я кIэухым ар ди къуажэм нагъэкIуат, абы щаухуа школым и унафэщIу. ЕгъэджакIуэхэр къемэщIэкIырти, абы лэжьапIэ къришэлIэжат Ленинскэ еджапIэ къалэ цIыкIум щIэныгъэ щызэзыгъэгъуэт къулъкъужындэс ныбжьыщIэхэу КъуэщIысокъуэ БетIалрэ Батыр Кунэрэ. Апхуэдэу зы школым щызэдэлэжьащ ахэр, иужькIэ зы унагъуи хъуащ. Къыхэзгъэщыну сыхуейт мыри: Алий и роман цIэрыIуэ «Къамботрэ Лацэрэ» жыхуиIэр щитхауэ щытар ди къуажэращ. Си анэм жиIэжу зэрыщытамкIэ, си адэм и хъэтIыр дахэти, Алий итхагъащIэ едзыгъуэхэр къыкIэлъыкIуэ махуэм абы къритхыкIыжырт. Езы тхыгъэр иджыри дунейм къытемыхьами, сабийхэм гукIэ зрагъэщIэну иратырт романым щыщ пычыгъуэхэр.
Си адэр зауэм хэкIуэдами, си анэм нэгъуэщI унагъуэ иухуэжыну зэи игу къэкIакъым. Ар лажьэрт псэ хьэлэлу, и бын закъуэри лъэпкъым яхуипIырт. Си гъусэу абы ипIащ си адэ къуэшым ипхъу цIыкIу Цацэ (абы и анэр пасэу дунейм ехыжат). Зэдэлъхузэшыпхъу дыдэхэм хуэдэу дыкъызэдэхъуащ дэ тIур. Ар Iэхъуэбэчхэ я нысэ хъуащ. Си анэшхуэ Истамбылхъан дэ къыттегужьеикIауэ псэуащ. Абы и цIэр зэрыфIащам и хъыбарри хьэлэмэтт. Урыс-Кавказ зауэжьым и Iэужьу ТхьэкIумащIэхи загъэхьэзырат Хэкум икIыну. Ежьэнрэ пэт «ХьэтIым пхъу къыхуалъхуащи, сабий цIынэр гъуэгум тепхьэну дзыхьщIыгъуэджэщ», - жаIэри абы и фIыгъэкIэ лъэпкъыр Тыркум имыIэпхъукIыу къэнауэ щытауэ жаIэжырт. Хъыджэбз цIыкIуми Истамбылхъан фIащат. Пшынауэ Iэзэу щытат ар, ауэ зауэр къэхъейуэ и къуиплIри абы даша нэужь, зэи къищтэжакъым пшынэр. И бынхэм ящыщу тIум я псэр ятащ ТекIуэныгъэ иным папщIэ.
Си анэмрэ абырэ зэанэзэпхъум хуэдэу зэдэпсэуащ. Къалэн къыхуащI дэтхэнэ IэнатIэри ныкъусаныгъэншэу зэфIихыу еса си анэми къуажэм дэлъ лэжьыгъэхэм ящыщу имыгъэзэщIа куэд къэнакъым. Ар пэрытащ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ IэнатIэм, иджырей библиотекэхэр къызытекIыжауэ «изба-читальня» жыхуаIэу жылэхэм дэтахэм щIэтащ, тыкуэнтетуи, бухгалтеруи, пощтым и нэхъыщхьэуи щытащ. Иужьрейуэ лэжьащ къуажэ советым и унафэщIу.
И щхьэгъусэр зауэм зэрыхэкIуэдар нэсу зэи и фIэщ хъуакъым си анэм. Зауэр зэриухрэ илъэс 50-м нэсауэ, си гъусэу Налшык щыпсэууэ, нэхъ сымаджи къэхъуауэ и псэм еджэу телъу абы къызжиIэгъат: «А си щIалэ, алыхь, щыуагъэ тщIа си гугъэмэ. Уи адэр лъапсэжьым екIуэлIэжрэ дыкъимыгъуэтыжмэ, дауэ хъуну?» - «Iэу, мамэ, Къулъкъужыным ди унэкъуэщу унагъуэ 50-м щIигъу дэсщи, кърекIуэж закъуэ - шу кIапсэм хуэдэу машинэ зэкIэлъхьэужьу къытхуашэжынущ. Уигу умыгъэныкъуэ», - жесIэри, и псэ гузавэр згъэтыншыжауэ щытащ.
И ныбжьыр хэкIуэта нэужь, узхэм нэхъ къыхагъэзыхьу хуежьат си анэри, сымаджэщхэм щIэлъырей хъуат, арщхьэкIэ хущхъуэхэм я нэхъыбапIэр езэгъыртэкъыми, зым къыщIэсшыжым адрейм щIэзгъэгъуалъхьэурэ гугъу ехьырт. Абы щыгъуэ сэ жысIауэ щытащ: «Мамэ, умыгузавэ, сэ зэман тIэкIу дэкIмэ, Iэмал гуэрхэр къэзгупсысынущ цIыхухэр хущхъуэншэуи ирибгъэхъуж хъууэ». А Iэмалыр къэзгупсысат. АрщхьэкIэ, си жагъуэ зэрыхъущи, си анэм ахэр есхьэлIэну сыхунэсакъым…
- Апхуэдэу Тхьэм иухами, шэч хэлъкъым: уи анэм и псэр щогуфIыкI гъащIэр узыншэу ехьэкIынымкIэ нобэ уиIэ еплъыкIэхэр куэдым сэбэп зэрахуэхъум, ахэр псэукIэ мардэу къэзыщтахэри зэрымымащIэм. Абыхэм дауэ уазэрыхуэкIуар?
- Курыт школыр къэзуха нэужь мурад сщIащ адэкIи седжэну, арщхьэкIэ а лъэхъэнэм къэрал унафэ щыIэт щIэныгъэ нэхъыщхьэ зэбгъэгъуэтын ипэкIэ илъэситI-щыкIэ улэжьэн хуейуэ. Абы сытету сэри къуажэм щызэхэт колхозым сыщылэжьащ учётчикыу, радио щIэзышэхэм сахэту, Iэщыхъуэхэм срадэIэпыкъуэгъуу. ПщыIэм дыщытес пщыхьэщхьэхэм Iэщыхъуэхэм жаIэжырт хъыбар хьэлэмэт куэди, абыхэм хуабжьу сыдахьэхырт. Абы щыгъуэращ ди IуэрыIуатэр лъэпкъым и дыщэ пхъуантэу зэрыщытыр къыщызгурыIуар. Си анэдэлъхубзэм и IэфIагъри щызыхэсщIар а зэманращ.
Фармацевтхэр щагъэхьэзыру Псыхуабэ дэт еджапIэм сыщIэтIысхьэн пэтрэ, къэралыр къызэджэри, дзэм къулыкъу щысщIэн хуей хъуащ. Абы сыкIуэнуи си нэ къикIырт: си адэмрэ си адэ къуэшхэмрэ къулыкъу щащIа дзэм сэри Iэмал имыIэу сыщыIэн хуейуэ къэслъытэрт. Дзэ къулыкъур Батуми щесхьэкIащ связисту. Ар и кIэм нэсауэ ди щIыпIэм лъагъунлъагъу сыкъагъэкIуэжати, Iэмалыр къэзгъэсэбэпри, КъБКъУ-м и биологие къудамэм сыщIэтIысхьащ, сызэрыстудентымкIэ тхылъыр военкоматым схьыри къулыкъури абдеж къыщызухащ. Студент илъэсхэр купщIафIэу, жыджэру есхьэкIащ. Еджэным къыдэкIуэу, дапщэщи сыхэтащ университетым щекIуэкI жылагъуэ, щэнхабзэ Iуэхухэм. Бэрбэч ХьэтIутIэ и жэрдэмкIэ абы къыщызэрагъэпэщауэ щыта «Кабардинка» къэфакIуэ гупым илъэси 5-кIэ сыкъыщыфащ.
Еджэныр диплом плъыжькIэ къэзуха нэужь, биологиер, химиер, нэмыцэбзэр щезгъэджащ Къэрэгъэш жылэм дэт курыт школым. Абы зы илъэс фIэкIа сыщымылэжьами, егъэджакIуэхэми сабийхэми сигу хуабжьу якIэрыпщIат. Уеблэмэ сыкъызэрыIукIыжыр ящызбзыщIауэ щытащ си гъэсэн цIыкIухэм, ар абыхэм я жагъуащэ зэрыхъунур сщIэрти.
АдэкIэ си щIэныгъэм щыхэзгъэхъуащ Ломоносовым и цIэр зэрихьэу Москва дэт къэрал университетым и аспирантурэм. ЦIыхум и физиологиемкIэ езгъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэр я лъабжьэу згъэхьэзыращ икIи 1973 гъэм абы щыпхызгъэкIащ си кандидат диссертацэри. Абы щыгъуэ сезыгъэджа щIэныгъэлI цIэрыIуэхэу Кудряшов Александр, Калишевская Тамарэ сымэ, нэгъуэщIхэми я лекцэ купщIафIэхэм куэдым сыхуагъэсат, щIэныгъэм и гъунапкъэщIэхэр къысхузэIуахат абыхэм.
Къэралым и щыхьэрым щIэныгъэфI щызэзгъэгъуэтауэ, мурадыщIэхэмрэ гупсысэщIэхэмрэ си куэду къэзгъэзэжауэ щытащ сыщалъхуа хэкум. ЗанщIэуи КъБКъУ-м срагъэблэгъауэ щытащ. Абы лъандэрэ си щIэныгъи си зэфIэкIи изохьэлIэ еджапIэ нэхъыщхьэм и студентхэр егъэджэным, физиологиемкIэ къэхутэныгъэщIэхэр егъэкIуэкIыным, жылагъуэ гъащIэм жыджэру хэтыным.
- Александр, узиунафэщI «Стимул» жылагъуэ зэгухьэныгъэм и лэжьыгъэм укъытхутепсэлъыхьамэ, ди гуапэт.
- ЦIыхур, зэрыт ныбжьымрэ зыпэрыт лэжьыгъэмрэ емылъытауэ, гукъыдэжрэ дэрэжэгъуэрэ гъащIэм къриту зэрыпсэуфынур бэм къагурыгъэIуэныр, абы узэрыхуэкIуэфынур наIуэ тщIыныр и къалэн нэхъыщхьэщ къызэзгъэпэща IуэхущIапIэм. «Стимул»-м жыджэру къыдолажьэ IэщIагъэлI зэмылIэужьыгъуэ куэд: дохутырхэр, биологхэр, химикхэр, физикхэр, физиологхэр, психологхэр, егъэджакIуэхэр, спортсменхэр, гъуазджэмрэ щэнхабзэмрэ я лэжьакIуэхэр. Псори зэдэууэ дызэдолажьэ икIи жыджэру дыхэтщ дэ тхуэдэу узыншагъэр хъумэным яужь ит жылагъуэ зэгухьэныгъэхэм ирагъэкIуэкI зэпеуэ зэмылIэужьыгъуэхэм, ехъулIэныгъэфIхэри къыщыдохь. Еш жыхуаIэр дымыщIэу дадолажьэ сабийхэми, ныбжьыщIэхэми, балигъхэми, зи ныбжьыр хэкIуэтахэми. Ди фIэщ быдэу мэхъу: спортыр, Iэпкълъэпкъым къабзагъэр, псэ къулеигъэр, гулъытэ зыхуэщIыжыныр - ахэр узыншагъэм и лъабжьэщ. Уи Iэпкълъэпкъым иIэ Iэмалхэр нэсу къэбгъэсэбэпмэ, хущхъуэ жыхуаIэр умыщIэу, узыншэу гъащIэ кIыхь къэбгъэщIэфынущ. Абы папщIэ дэтхэнэми ищIэн хуейщ физиологие и лъэныкъуэкIэ бгъэдэлъ Iэмалхэр. Абыхэм цIыхухэм демышу дахутопсэлъыхь.
Къапщтэмэ, цIыхум и теплъэм нэрылъагъу къыпщищI нэщэнэхэмкIэ (ахэр 200-м щIегъу) пхужыIэнущ абы узыншагъэу пкърылъыр зыхуэдизыр, узыр нэхъ зыхуэлъэу Iэпкълъэпкъым иIэ пкъыгъуэхэр. Ахэр наIуэ къэтщIа нэужь, цIыхум идот и узынша- гъэр езыр-езыру зэрыригъэфIэкIуэфын чэнджэщхэр, къахузэIудох абыкIэ щыIэ IэмалыщIэхэр. Апхуэдэ зэхуэзэхэр щедгъэкIуэкIакIэщ еджапIи 130-м щIигъум, дыщыIащ КъБР-м и жылэ 50-м нэсым, псори зэхэту къапщтэмэ, дахуэзащ цIыху мин 47-м щIигъум. Абыхэм яхэтщ жьыи щIэи, IэщIагъэлIи унэгуащи, къалэдэси къуажэм щыпсэуи. Сэ цIыхухэм язогъэлъагъу, яжесIэ Iэмалхэр си Iэпэгъуу сыпсэукIэрэ, къэзгъэщIа илъэс 75-м иджыри збгъэдэлъ лъэкIыныгъэхэр зыхуэдэхэр. Псалъэм папщIэ, си Iэпкълъэпкъым иIэ узыншагъэкIэ сэ илъэс 20-м ит щIалэм сыхуэдэщ, си псантхуэм, психикэм я щытыкIэхэмкIэ илъэс 18-м себгъапщэ хъунущ. Езгъэлейркъым. Дзэ къулыкъум ираджэ щIалэхэм физкультурэ и лъэныкъуэкIэ ябгъэдэлъыпхъэ зэфIэкIхэр псори схуогъэзащIэ: къэжыхьынкIи, зэщIэIэтэнкIи, щIым IэпщэкIэ зыкъытеIэтыкIынкIи, н.къ.
- Узыншагъэр хъумэным теухуауэ сыт хуэдэ чэнджэщхэр нобэ ептынт «Адыгэ псалъэм» и щIэджыкIакIуэхэм, Александр?
- Абыхэм я нэхъыщхьэ дыдэхэр 9 къудей хъууэ аращи, зи узыншагъэм гулъытэ нэхъ мащIэ дыдэ хуэзыщIхэми яхуэгъэзэщIэфынущ. Мис ахэр:
1. Ерыскъы къабзэлъабзэ, зэмылIэужьыгъуэ фшхы, ауэ евмыгъэлей.
2. Псы къабзэ фефэ.
3. IэфIыкIэу фшхыр вгъэмащIэ.
4. Физкультурэмрэ спортымрэ фи Iэпэгъуу фыпсэу.
5. Лэжьыгъэм щевмыгъэлейуэ и чэзум зывгъэпсэху, сыхьэти 8 хуэдизкIэ фыжей.
6. Фадэм, тутыным защывдзей.
7. Фи акъылыр фIым, дахэм теухуауэ фыпсэу.
8. Фыкъэзыухъуреихь цIыхухэм фIыуэ фахущыт, фымыгубжьрей.
9. ГъащIэр, дунейр фIыуэ флъагъу.
КъинэмыщIауэ, ауэ фыздэщысым фи Iэпэхэр, лъэгуажьэхэр, бгыр мащIэу фIуэт - апхуэдэ массажым сэбэпынагъыу пкърылъыр щIэх дыдэу зыхэфщIэнущ.
ЗэрыжысIащи, а чэнджэщхэр куэд дыди хъуркъым. Абыхэм тетщ узыншагъэр фIыгъуэу, мылъку нэхъыщхьэу къэзылъытэ цIыху минхэр. Си гуапэщ ахэр зыгъэзэщIэфхэр нэхъыбэж хъуну.
- Упсэу, Александр. Уи узыншагъэми уи гъэсэнхэм я бжыгъэми хэхъуэу, абыхэм дэрэжэгъуэрэ гукъыдэжрэ къыуату куэдрэ упсэуну дынохъуэхъу.
