УФ-м и Къэрал саугъэтым и лауреат, композитор цIэрыIуэ Даур Аслъэн Алий и къуэр къызэралъхурэ илъэс 80 ирокъу
Композитор, егъэджакIуэ, дирижёр, публицист, IуэрыIуатэдж, жылагъуэ лэжьакIуэ Даур Аслъэн Къэрэшей-Шэрджэсым щыIэ Хьэбэз адыгэ къуажэм къыщалъхуащ 1940 гъэм бадзэуэгъуэм и 24-м. Щысабийм щегъэжьауэ ар дахьэхащ адыгэ хъыбарыжьхэм, «Нарт» эпосым, цIыхубэ уэрэджыIакIуэхэмрэ музыкант цIэрыIуэхэмрэ я лэжьыгъэм, лъэпкъ хабзэхэр зэрагъэзащIэм, хьэгъуэлIыгъуэхэм щилъагъу къафэхэм.
Къуажэм, районым щыIэ самодеятельностхэм щыжыджэрт, накъырэ епщэрт, бэрэбанэ еуэрт. Иджыри школакIуэу, Шэрджэсым и къэфакIуэ ансамблым и бэрэбэнауэу, ар хэтащ Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс щиплI зэрырикъум и щIыхькIэ 1957 гъэм Москва щрагъэкIуэкIа гуфIэгъуэ Iуэхухэм. Абы щилъэгъуахэмрэ щызэхихахэмрэ, композитор цIэрыIуэ Мурадели Вано зэрыхуэзамрэ зэрепсэлъылIамрэ хьэкъыу пхагъэкIат Аслъэн макъамэншэу зэрымыпсэуфынур икIи игу ирилъхьат ар IэщIагъэ ищIыну.
Даурым и мурадыр пасэу къехъулIащ. Ставрополь къалэм дэт музучилищэм и дирижёр къудамэм щIэныгъэ щызрегъэгъуэт (абы щыгъуэ Черкесск къалэм апхуэдэ еджапIэ дэтакъым). ИужькIэ къеух Москва щыIэ консерваторэм и композитор къудамэри аспирантурэ- ри.
МузыкэмкIэ училищэм щIэсу хорым и дирижёр Iэщагъэм къыдэкIуэу уэрэд зэхэлъхьэнми и къару щигъэунэхун щIедзэ. Композитор щIалэм и япэ IэдакъэщIэкIхэр радиом щрегъэтх, занщIэуи ахэр цIыхубэм япхъуатэ. Япэ ехъулIэныгъэхэм Аслъэн дамэ къытрагъакIэри, езым къызэригъэпэщауэ игъэлажьэ студент лъэпкъ ансамблым жыджэру хуотхэ.
Зэчиишхуэ бгъэдэлъу Тхьэм къигъэщIат Аслъэн. Абы и щыхьэтщ курыт еджапIэм къыщыщIэдзауэ аспирантурэм щыщIэкIыжу псори диплом плъыжькIэ къызэриухар. Консерваторэм и ещанэ курсым щеджэу, композитор цIэрыIуэ Свиридов Георгий Даурым зэфIэкIышхуэ зэрыбгъэдэлъым гу лъитэри, абы и жэрдэмкIэ, Урысейм и Композиторхэм я союзым хагъэхьауэ щытащ. Апхуэдэу къыщыхъур закъуэтIакъуэххэт.
Консерваторэр къиухыу къигъэзэжа нэужь, Аслъэн Черкесск къалэм дэт МузыкэмкIэ училищэм и унафэщIу икIи егъэджакIуэу илъэс зыбжанэкIэ лэ-жьащ. Иджыпсту а еджапIэм Даурым и цIэр зэрехьэ, абы и пщIантIэм фэеплъ щыхуагъэуващ.
Композиторым и къалэмыпэм къыщIэкIащ жанркIэ зэтемыхуэ макъамэ тхыгъэ зэмылIэужьыгъуэ куэд. Абыхэм яхэтщ симфоническэ, камернэ произведенэхэр, хорымрэ оркестрымрэ папщIэ итха ораториехэр, музыкэ Iэмэпсымэ зэхуэмыдэхэм папщIэ иусахэр, сабий уэрэдхэр.
Аслъэн дэтхэнэ лъэпкъми и макъамэ фащэр зыхуэдэм фIыуэ щыгъуазэ, абыхэм хуэIэзэ профессиональнэ композиторт. Абы пщIэшхуэ зэриIам, дзыхь кърагъэзу зэрыщытам и щыхьэтщ Ставрополь крайми Къэрэшей-Шэрджэсми я Композиторхэм я зэгухьэныгъэхэм я тхьэмадэу зэрыщытар, ди республикэм и Композиторхэм я союзми зэрыхэтар. Даурым и творчествэм иIэ мыхьэнэр къагъэлъагъуэ абы къыхуагъэфэща саугъэтхэм, цIэ лъапIэхэм: ар Урысей Федерацэм и Къэрал саугъэтым и лауреатщ, УФ-м гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэщ, Абхъазым щIыхь зиIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и цIыхубэ артистщ.
ЦIыхум и гуащIэр, и гъащIэр наIуэу уи нэгу къыщIыхьэнымкIэ, и дуней тетыкIэм ухэгъуэзэнымкIэ нэхъыфIри нэхъапэри абы и ныбжьэгъухэмрэ и лэжьэгъухэмрэ я псалъэ зэхэпхынырщ. Аслъэн теухуауэ гукъэкIыж гуапэ зиIэр мащIэкъым. Ар абы къилэжьащ и емызэш лэжьыгъэмкIэ, и зэчиймкIэ, и цIыхуфIагъымкIэ. Нобэрей ди тхыгъэм и курыхри Даур Аслъэн хужаIахэрщ.
И вагъуэр ноби маблэ
1970 гъэхэм я пэщIэдзэт. ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей къэрал драмэ театрым щекIуэкIырт профтехщIэныгъэм хиубыдэ еджапIэхэм я художественнэ самодеятельностхэм я зэпеуэ. Сэри абы сшат сызыдэлажьэ уэрэджыIакIуэ гуп.
Зэхьэзэхуэр иуха нэужь, абы хэта ансамблхэм я художественнэ унафэщIхэр сценэм драгъэблагъэри, щхьэж хуагъэфэща дипломхэр, щIыхь тхылъхэр къэпщытакIуэ гупым хэтхэм къытIэщIалъхьэжащ.
Утыкум сыкъикIыжри, театрым сыкъыщIэмыкIыж щIыкIэ, зы щIалэ къамылыфэ нэжэгужэ гуэр, нэгъуджэ Iулъу, къызбгъэдыхьэри, си Iэр къиубы-дащ: «ФIыщIэ пхуэсщIу аращ зыкъыщIыпхуэзгъэзар, уи уэрэджыIакIуэ гупым нобэ игъэзэщIа уэрэдыр зейр сэращ, сэ сы-Даур Аслъэнщ, сыкомпозиторщ. Нобэ фIэкIа а уэрэдыр сценэм щыIуу зэхэсхакъым, арэзы сыкъэпщIащи, тхьэм уигъэпсэу, дяпэкIэ укъысхуей хъумэ, дызэрыгъуэтынщ, си гуапэуи сыбдэлэжьэнщ», - къызжиIэщ, къыщызгъуэтынур иту тхылъымпIэ кIапэ къызитри, къызыхэкIа гупым хыхьэжащ.
Езыр сымыцIыхуми, зи уэрэдхэр журналхэм къытехуэ, Москва къыщыдэкI буклет зэмылIэужьыгъуэхэм зи IэдакъэщIэкIхэр иту срихьэлIэ Даур Аслъэн абы щыгъуэщ япэ дыдэу щыслъэгъуар. А зэманым хэт игу къэкIынт ди зэхуакум зэныбжьэгъугъэ пэж къыдэхъуэну, дызэдэлэжьэну.
Аслъэн дэнэ щIыпIэ щымыIами, щымылэжьами, гукIи псэкIи Къэбэрдей щIыналъэм къыхуэгъэзат: щIэх-щIэхыурэ къакIуэрт, радиом и хорымрэ уэрэджыIакIуэхэмрэ папщIэ итхахэр къихьырт, театрми филармониеми я артистхэм ядэлажьэрт, симфоние оркестрым папщIэ и Iэдакъэм къыщIэкIахэр къаритырт. ЖыпIэнурамэ, зэкъуэш республикэхэр зэщIигъэхьэрт.
Аслъэн сыт хуэдэ макъамэ лIэужьыгъуэми хуэIэижьт. Зыгуэр итхамэ, сригъэдаIуэрт, къызэчэнджэщырт, зыгуэрым гу лъезгъэтэжамэ, къысхуэарэзыуэ ар псынщIэу зэригъэзэхуэжырт. Си щхьэкIэ нобэми срогушхуэ зэчиишхуэ зыбгъэдэлъа апхуэдэ цIыху щыпкъэр сызэрилэжьэгъуам. ДызэныбжьэгъуфIу, дызэрыгъэпэжу, си унагъуэм къихьэу, я дежи сыкIуэу, и Iыхьлыхэри фIыуэ сцIыхуу, шыгъу-пIастэ зэдэтшхыу дунейм тетыху дыкъызэдэгъуэгурыкIуащ Аслъэнрэ сэрэ.
ЦIыху емызэшыжт ар. Псоми зэман къахуигъуэтырт, ядэлажьэрт, жэщри махуэри и зэхуэдэми ярейт. Къэбэрдей-Балъкъэрми ди гъунэгъу республикэхэми я профессиональнэ уэрэджыIакIуэхэм яхэткъым Аслъэн и уэрэд зымыгъэзащIэ жыпIэкIэ, ущыуэнукъым. Даурым итха уэрэдхэр щэ бжыгъэ хъуми, цIыхубэм занщIэу имыпхъуэта иIэкъым.
Аслъэн къызыхуигъэщIар музыкэрт, ауэ абы и закъуэтэкъым композиторым зызрипщытыр. Ар хуэхамэтэкъым журналистикэми. Ди республикэм къыщыдэкI газетхэм адыгэбзэкIи урысыбзэкIи щIэх-щIэхыурэ и тхыгъэхэр къытехуэрт, Москва къыщыдэкI журнал зэмылIэужьыгъуэхэми и IэдакъэщIэкIхэр къытрадзэрт. КъищынэмыщIауэ, ди лъэпкъ телевиденэми радиоми нэтын зэмылIэужьыгъуэхэр щригъэкIуэкIырт. Апхуэдэу ар икIи профессиональнэ пианистт. Репетицэ щригъэкIуэкIкIэ концертмейстер, аккомпаниатор жыхуэтIэхэм лъыхъуэртэкъым - а къалэнри езым зэфIигъэкIырт. А псом къыдэкIуэуи къызэгъэпэщакIуэ Iэзэт, дэни нэсырт, псори зэпищIэрт. Шэрджэсми ди республикэми я радиохэм я хорхэр зэщIигъэуIуэфырт, зэгъусэу концертхэр щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэм щаригъэтырт.
Иужь зэманхэм Аслъэн и узыншагъэм зэрыкIэрыхум гу лъумытэнкIэ Iэмал иIэтэкъым. И гукъыдэжыр нэхъ ужьыхат, апхуэдиз жыджэрагъ зыхэлъ цIыхур щэху хъуат. Абы гу лъызыта Iыхьлыхэм Аслъэн сымаджэщым ягъэгъуэлъащ. Куэдрэ щIэлъащ ар абы, зы махуи дэкIакъым сэ сыщIэмыупщIэу, сымыкIуэу, ауэ зэи шэч къытесхьатэкъым мыхъужыну. Ар сымаджэщым щыщIэхуам зэрыщытамрэ иужькIэ зэрыхъуамрэ зэгъэпщэгъуейт. И нэгур гъуэжьыфэ хъуат, махуэ зыбжанэкIэ имыупса и жьакIэми фаджэ щIэхъукIырт. Сызэрынэщхъейм гу лъезмыгъатэу, сыдэгушыIэ щIыкIэу, жесIащ: «Уа, Аслъэн, пщэдей цIыхубз
хэм зэрамахуэр пщыгъупщэжауэ ара, апхуэдэ жьакIэ птету мыбы щылажьэ бзылъхугъэхэм закъебгъэлъагъу хъурэ, сыгъэупс уи жьакIэр». «Сэ сыупсыжынкъэ, унэжын, моуэ зэ сыкъегъэувэх», - къызжиIат гугъэу. АрщхьэкIэ хузэфIэкIакъым. ЕрагъкIэ нэху згъэщщ, жьакIэупс Iэмэпсымэр къасщтэри, жьыуэ сынэсащ сымаджэщым. СыщыщIыхьам и нэхэр зэтепIат, сыщыIуплъэм - си гур къиузыкIащ. «Нобэ хуэдэ махуэм ухэлъ хъун, Аслъэн», - жызоIэри къызэфIызогъэтIысхьэ. И жьакIэр хузоупс, и джанэр зызохъуэкI. «Уэху-ху-ху, си гум зигъэпсэхужаи, мис иджы хэти кърекIуэ», - жеIэри, езыри мащIэу мэгушыIэ. ИтIанэ щIегъу: «Мо си тумбочкэм шампанскэрэ кIэнфетрэ дэтщи, къыдэхи, бзылъхугъэхэм ет, нобэ абыхэм я махуэщ, лэжьапIэм укIуэжмэ, ди цIыхубзхэми схуехъуэхъуж».
Шэджагъуэ нэужь хъуху сызыбгъэдэса Аслъэн пщыхьэщхьэм щытезгъэзам дунейм ехыжат. Куэдрэ си щхьэр зыфIэзудыжащ махуэ псом сызэрыбгъэдэмысам щхьэкIэ, хэт ищIэрэ, и ужьрей псалъэ е и уэсят гуэр зэхэсхыжынкIэ хъунт…
Даур Аслъэн нобэ къытхэмытыжми, лъэпкъым къыхуигъэна фэеплъ дахэр, лэжьыгъэшхуэр уахътыншэщ.
Нобэми си нэгум куэд къыщIохьэж си ныбжьэгъум теухуауэ. Ауэ зы Iуэхугъуэ ямылейуэ гукъинэ сщыхъуащ. Аслъэн щIэтлъхьауэ кхъэм дыкъыщыдэкIыжым, къыздикIари сымыщIэу, цIыхубз гупым матэхэм ярызу удз гъэгъа Iэрамэшхуэ-хэр къахьри, щIигъанэу кхъащхьэм тралъхьащ. Абдежым сигу къэкIаращ: ярэби, Аслъэн итха «Удз гъэгъа» уэрэдыр и псэм фэеплъ хуищIыжами ярейти.
КЪАРДЭН Хьэсэн,
композитор,
УФ-м и цIыхубэ артист.
2010 гъэ.
Ар сыт щыгъуи пIащIэрт
ЦIыхум ущыдэлажьэкIэ, махуэ къэс ущызэрылъагъукIэ игъащIэкIэ апхуэдэу екIуэкIыну къыпфIощI. Ар щIыжысIэращи, хэт и гугъэнт Аслъэн апхуэдэу зэуэзэпсэу тхэкIыжыну?
Дэ, профессиональнэ композиторхэр, куэд дыхъуркъым, цIыху зытхухщ. Аслъэн дунейм щехыжам щыгъуэ шэуэ къыттехуат икIи хуабжьу зыхэтщIат. Щхьэх, езэш жыхуэпIэр имыщIэу лъэпкъ щэнхабзэм, гъуазджэм хуэлэжьа цIыхущ Даурыр. Сэ езыр сыкъапщтэмэ, макъамэ стхыну сыщетIысылIэр си гум сыкъыщрихуэкIым дежщ. Аслъэн аратэкъым - мыувыIэу лажьэрт, макъамэ телъыджэхэри щIэх-щIэхыурэ къигъэщIырт. ГъэщIэгъуэнракъэ, сыт хуэдэ Iуэху иужь имыхьэми, сыт хуэдэ жанрым зримыпщытми, псынщIэу, гугъу лъэпкъ демыхь къыпщыхъуу, къехъулIэрт. Ар зэчиишхуэ зыбгъэдэлъхэм я нэщэнэу къыщIэкIынщ. Языныкъуэ творческэ цIыхухэм ядыболъагъу е ядыбощIэ мыпхуэдэ Iуэхугъуэ: зыгуэрым макъамэ телъыджэ и Iэдакъэ къыщIэкIамэ, апхуэдэм гукIэ щыхужаIэ щыIэщ: «ЕIымеI, сэ сымытхыу абы дауэ хузэфIэкIа ар?» Аслъэн абы теухуауэ гу къабзэт. Хэт сыт хуэдэ IэдакъэщIэкIыфI къемыхъулIами, ар зейм зэрыхуигъэдэхэн, зэригъэгушхуэн иужь итт. Къапщтэмэ, сэ стеухуауэ тхылъ цIыкIу гуэр къыдэкIат зы гъэ. Аслъэн абы рецензэ хьэлэмэт хуитхащ, сигу къэмыкIыххэу. Си щхьэр лъагэу сигъэлъагъужат, игъащIэм зыгуэрым сэ стеухуауэ псалъэ IэфI, псалъэ дахэ жиIамэ, етIуанэт. Илъэс 50 сыщрикъум щыгъуэ аргуэру тхыгъэ купщIафIэ сэ стеухуауэ газетым къытрыригъэдзат.
Ар сыт щыгъуи пIащIэрт псэуну. Iуэху куэдми зэуэ зрипщытырт. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, псори и кIэм хунэгъэсакъым. Языныкъуэхэм дежи къызгурымыIуэу сегупсысырт: «Ди ныбжьэгъум псори зэуэ зэфIиудыну щхьэ хэт?» - жысIэу. Дауи, дэ къыдгурымыIуэ зыгуэр хэлъащ абы и дунейм. И псэм къищIауэ къыщIэкIынт гъащIэ кIыхь зэримыIэр.
ЖЫРЫКЪ Заур,
композитор.
Лъэпкъым папщIэ
Дэ нэрыбгищу драIэт унагъуэм: си дэлъху нэхъыжь Назир, сэ, Аслъэн. НэхъыщIэ дыдэр Аслъэнти, тIэкIу нэхъ гъэфIауэ, нэхъ бзаджэу къэхъуащ. Ауэ зэрыцIыкIурэ ямылейуэ набдзэгубдзаплъэт, илъагъур, зэхихыр псынщIэ дыдэу къиубыдырт. Ди анэр пшынауэ Iэзэти, арауэ си гугъэщ Аслъэн гъуазджэм гу хуезыгъэщIар. Пшынэр къищтэрти, зыгуэрхэр къригъэкIыну хуежьэрт си дэлъхум. Япэхэм щыгъуэ ди анэм идэртэкъым, «щIалэ цIыкIухэр пшынэ еуэркъым» жиIэрти. Иужьым, сабийр и фIэщыпэу дихьэхауэ щилъагъум, и Iуэху зэрихуэжакъым.
Школми фIы дыдэу щеджащ Аслъэн. Дерс псомкIи Iэзэт, дыщэ медалкIи курыт еджапIэр къиухат. Уеблэмэ, ди республикэм щыщу зы еджакIуэ «Артек» ягъэкIуэну унафэ щыIэти, ар зылъагъэсар Аслъэнт.
СощIэж, 10-нэ классыр къаухыу экзамен ятын хуейуэ, школ бжэIупэм деж Iутт Аслъэнрэ абы и классэгъухэмрэ. Си дэлъхум зыгуэрхэр жиIэрти, и ныбжьэгъухэр дыхьэшхырт. Ар щызэхихым, классым щIэсхэм зэран яхуэхъуу къыщIэкIынти, егъэджакIуэр къыщIэкIри жиIащ: «Сыт, Даур Аслъэн цIыкIу, нартыху гъэпIэнкIам ещхьу ущIызэтелъэлъыр, мыдэ уныщIыхьэмэ, узэрызэкIуэцIылъэлъым деплъынщ». Арати, и чэзур къосри, щIохьэ. УпщIэ псоми фIы дыдэу жэуап иритауэ къыщыщIэкIыжым: «Дэгъуэу сызэтелъэлъакъэ, Жэмалдин Мусович?» - жриIат егъэджакIуэм.
Аслъэн зэчиифIэу зэрыщытам и щапхъэ гъунэжу щыIэщ. Апхуэдэ зы фхуэсIуэтэжынщ. Абхъазым фестиваль щыIэу кIуат си дэлъхур, хорымрэ оркестрымрэ здишэри. Абы хэтахэм ящыщ зым жиIэжащ здэкIуам Аслъэн яхэкIыу псы Iуфэм деж зыгуэрхэр итхыу зэрыIусар. ИтIанэ жэрыгъэкIэ къэкIуэжщ, нотэр къызэкIуэцIихри, оркестрым жригъэIащ Абхъазым теухуауэ абдеж щитха уэрэдыр. Фестивалыр щекIуэкIым, а уэрэдым Iэгуауэшхуэ хуаIэтат, пэшым щIэсу хъуар щыту зыбжанэрэ жрагъэIат.
СыбзыщIынутэкъым жагъуэгъу куэд Аслъэн зэриIар. Къефыгъуэу армырамэ сщIэртэкъым, ауэ гъуэгу кърамыту, и макъамэхэр дунейм зэзэмызэ фIэкIа къытрамыгъэхьэу апхуэдэ зэман къыхуихуат. Ауэ зэчий зыбгъэдэлъым упэлъэщын?! Мес, и IуэхущIафэмрэ и цIэмрэ зэраIэтар псоми дощIэ…
Ар сыт щыгъуи пIащIэрт. Куэдри дызэхуэзэфыртэкъым. «ЕIей, Аслъэн, уи шыпхъу закъуэм деж щхьэ нэхъыбэIуэрэ лъагъунлъагъу укъэмыкIуэрэ?» - жысIэу гукъанэ сщIамэ, «Зэ умыпIащIэ, Майе, иужькIэ, иужькIэ, сэ иджыпсту мобы солэжь, модрейм иужь ситщ, сыпсэуху си лъэпкъым зыгуэр хуэсщIэн хуейщ», - жиIэрт…
Ноби си фIэщ хъуркъым Аслъэн мыпсэужу. КъысфIощI моуэ пIащIэу къыщIэлъадэу, здэщыIахэм, зыхуэзахэм, итхахэм я гугъу къысхуищIу щIэпхъуэжын.
ДАУР Майе.
2010 гъэ
Си ныбжьэгъуфI
ГъащIэр зэрызэхэлъыр зыми ищIэркъым икIи къыхуэщIэнукъым, ар гъэщIэгъуэныщэщ. Абы пкърылъ щэхум щыщ гуэр зыщIыпIэкIэ къыкъуэплърэ абы гу лъыптэфмэ, ущIэпсэуам пщIэ гуэр иIэу аращ. Си гъащIэм апхуэдэу «къыкъуэплъу» пыщIа хъуа цIыхущ Даур Аслъэн.
Лъэпкъыр лъэпкъ зыщIыр абы и творческэ цIыхухэрщ - тхакIуэ, усакIуэ, сурэтыщI, композитор, гупсысакIуэ хуэдэхэрщ. Адыгэм ди насыпти, 1940 гъэм и бадзэуэгъуэ мазэм дунейм къытехьауэ щытащ Даур Аслъэн. Ар, шэч хэмылъу, къызыхуигъэщIар музыкэрат, и гъащIэ мащIэм абы къригъэубыдыфари пхужымыIэным хуэдизу куэдщ.
Абы и насып кърихьэкIат музыкант цIэрыIуэхэу Нейгауз Генрихрэ Ростропович Мстиславрэ я дерс зэIухахэм щIэсыну, я концертхэм еплъыну, консерваторэм и егъэджакIуэ, композитор гъуэзэджэ Щедрин Родион мызэ-мытIэу епсэлъылIэну, музыкант, композитор телъыджэхэу Раков Н. П., Агафонников В. Г., Холопов Ю. Н. сымэ ирагъэджэну. Зи гъусэу еджахэми я цIэм куэд къыбжаIэ. Апхуэдэхэщ композиторхэу Волков К., Галахов О, Калистратов В., Чалаев Ш., Гладков Г., Дунаевский М., Рыбников А. сымэ. Мы къезбжэкIахэм уабгъурытауэ, жаIэр зэхэпхауэ дауэт композитор узэрымыхъунур! КIэщIу жыпIэмэ, Аслъэн и талантыр урыс лъэпкъ музыкэм къыпхыкIащ, насып иIэти, композиторышхуэхэм япыщIа хъури.
Консерваторэм япэ дыдэу щитхахэм ящыщ «Черкесская рапсодия» лэжьыгъэ гъэщIэгъуэныщэр дуней псом щыцIэрыIуэ скрипач Пикайзен Виктор игъэзэщIауэ щытат, Союзпсо радиом и фонотекэм папщIи ирагъэтхат. Апхуэдэ дыдэу телъыджэ хъуащ адыгэ, къэрэшей, балъкъэр, осетин, куржы цIыхубэ уэрэдхэр зыхэт «Пять горских песен» уэрэд-романсыр. Ар хагъэхьауэ щытащ Москва и къэрал хорым игъэзащIэхэм икIи композитор ныбжьыщIэхэм я союзпсо зэхьэзэхуэм Аслъэн ещанэ увыпIэр къыщыхуагъэфэщат.
«Аульная» кантатэр сыт и уасэ?! «ИстамбылакIуэ» уэрэдым абы ирита теплъэм уи щхьэфэцыр игъэтэджырт. Флейтэм щхьэкIэ сонатэр утыкушхуэм кърихьащ Корнеев Александр, виолончелым папщIэ концертыр Майский Мишэ, и уэрэдхэр жаIащ камернэ уэрэджыIакIуэ цIэрыIуэ Дорлиак Нинэрэ СССР-м и цIыхубэ артист Ведерников Александррэ.
Даур Аслъэн хуэдэу концерт къызэзыгъэпэщыф сэ срихьэлIакъым. И гъащIэр мащIэми, и гуащIэр инт абы. Ди жагъуэ зэрыхъунщи, пасэIуэу, 1999 гъэм, дунейм ехыжащ, хузэфIэкIынум и ныкъуэми хунэмысауэ. Гъатхэпэм и 8 пщыхьэщхьэм сэ хъыбару щыIэм я нэхъ жагъуэ, Аслъэн зэрылIар, зэхэсхат.
ХьэIупэ ДжэбрэIил,
композитор.
ФщIэрэ
си хъуэпсапIэр?
Зэгуэрым, къыщалъхуа махуэм техуэу, радиом щыщу и лэжьэгъу, нэхъ и гъунэгъуу ибж щIалэ зыхыбл Аслъэн дригъэблэгъат «Индыл» шхапIэм. Хабзэ зэрыхъуауэ, композиторым и цIэкIэ хъуэхъу псалъэ дахэ куэд жаIащ кърихьэлIахэм. А зэманыр хуэзат я адэжь лъахэр хэти зригъэлъагъуну, хэти щыпсэун и гугъэу хамэ къэрал щыпсэу ди лъэпкъэгъухэр уэру къыщыкIуэж лъэхъэнэм. Дыкъэтэджыжыным Iуэхур нэсауэ, псалъэ ират Даурым. Къехъуэхъуахэм, къэзыгъэлъэпIахэм фIыщIэ яхуищIри, Аслъэн жиIаращ: «ФщIэрэ сэ хъуэпсапIэ нэхъ ин дыдэу сиIэр? Адыгэу дунейм тетыр зы дыхъужы-нырщ. Сыт хуэдиз цIыху хамэ къэралхэм дунейм щехыжа я адэжь лъапсэр ялъагъуну я нэ къикIыу?!»
Гъатхэ бзий щабэр Iэпкълъэпкъым зэредэхащIэм хуэдэу, псэр зыгъэгуфIэ, укъызэщIэзыIэтэ, дунейм и дахагъэр зыхозыгъащIэ абы и макъамэ, уэрэд телъыджэхэм я гугъу сщIынкъыми, абы и цIыху- гъэр гъунапкъэншэт. «Хьэуэ» жыхуэпIэр зищIысыр абы ищIэу къыщIэкIынутэкъым. Хэт сыткIэ емылъэIуами, зыри хуэгъэщIэхъуртэкъым. А лъэIухэр куэд хъурт: хэти и усэм макъамэ щIригъэлъхьэну, хэти и быныр Кавказ Ищхъэрэм ГъуазджэхэмкIэ и къэрал институтым щIигъэтIысхьэну, хэти и сабийм уэрэд жыIэнымкIэ зэчий бгъэдэлърэ бгъэдэмылърэ зригъэщIэну, хэти ахъшэ щIыхуэ хуейуэ…
Адыгэр зэуIуу щыпсэу республикищым я щэнхабзэ лэжьакIуэхэр «зэкIэрызыгъапщIэ» шхэпст Аслъэн. Ар щIэх-щIэхыурэ кIуэрт Адыгейми Къэрэшей-Шэрджэсми. Къэбэрдей композиторхэм, уэрэдусхэм я IэдакъэщIэкIхэр абыхэм яхуихьырт, абыхэм яусар Налшык къишэрт. Апхуэдэу Даурым и фIыгъэкIэ адыгэ уэрэд, макъамэ нэхъыфIхэмкIэ дызэхъуажэрт.
И закъуэу псэуми, и шхынкIэ, и псэупIэкIэ зыхуей хуэмызэми, ахэр уэим ищIыртэкъым Аслъэн. Сабийм хуэдэу а лIы псэ къабзэм и гупсысэри, и IуэхущIафэри, и гъащIэри зытриухуар къэзылъхуа и лъэпкърати, и гъащIэр адыгэм щхьэузыхь хуищIащ, зэи мыкIуэдыжын лъэужьи къызэринэкIащ.
МЫЗ Ахьмэд,
КъБР-м щIыхь зиIэ и журналист.
Малъхъэдисым хуэдэу узыщIэзышэ цIыхут ар
СыщIалэу, «Черкес хэку» газетым сыщылэ-жьэн щIэздзагъащIэу, пэшым щIэт телефоныр къозу. Къытесхмэ, къэпсалъэр Даур Аслъэнт. «Тыркубий, - жиIащ, - ухущIыхьэмэ, си унэмкIэ укъыщIыхьэфамэ си гуапэт. Газетым тебдза «Адыгэ хэку» уи усэм макъамэ щIэслъхьащи, уезгъэдэIуэну арат». СымыкIуэу хъурэт?! Сылъэтэным хуэдэу сынэсащ я деж. Пианинэм етIысылIэ-ри, «Адыгэ хэку» зыфIэсща усэм щIилъхьа макъамэм еуэу, уэрэдри жиIэу сригъэдэIуащ. «Иджыри зэ зэхэзбгъэхын?» - щыжысIэм, етIуанэуи сригъэдэIуащ. Макъамэм апхуэдизкIэ сыкъызэщIиIэтат, дэрэжэгъуэ ин къызитати, ар къыпхуэмыIуэтэным хуэдизт.
Абы иужькIэ иджыри зы уэрэд, «Си къуажэ» жыхуиIэр, зэдэттхащ Аслъэнрэ сэрэ. Къэрэшей-Шэрджэсым щекIуэкIа зэпеуэм а уэрэдхэм 2-нэ увыпIэр къыщыхуагъэфэщауэ щытащ.
Пэжщ, дэ апхуэдэу куэдрэ дызэхуэзэртэкъым. Ди зэIущIэхэри кIэщI дыдэт - Аслъэн сыт щыгъуи пIащIэрт, гупсэхуу уэршэрыну зэман игъуэтыртэкъым. Илъэс 59-рэ иримыкъу фIэкIа къимыгъэщIами, лъэпкъым куэд хуэзыщIа, адыгэм ди пщIэр зыIэта цIыхущ. ЖыпIэнуракъэ, абы и гъащIэ кIэщIыр макъамэ зэфэзэщт. Езыр апхуэдизкIэ псэ къабзэт, малъхъэдисым хуэдэу узыщIишэрти, зэ закъуэ нэхъ мыхъуми ухуэзамэ, псэлъэгъу пхуэхъуамэ, етIуанэу ущыIущIэнур къыпхуэмыгъэсу упэплъэрт.
КЪАНТЕМЫР Тыркубий,
усакIуэ.
Черкесск къалэ
Си гъуэгугъэлъагъуэ
Аслъэн си егъэджакIуэт, си гъуэгугъэлъагъуэт. «Дахэнагъуэ» ансамблым хэта хъыджэбз гупым хуабжьу ар къыдэлIэлIащ.
Аслъэн и гуапагъымрэ и псэ хьэлэлагъымрэ щIэи гъуни иIэтэкъым. ЦIыхугъэшхуэ хэлът. И гъэсэнхэм зэи къыттеплъэкъукIыртэкъым. Репетицэхэм сыт щыгъуи жэуаплыныгъэшхуэ хэлъу бгъэдыхьэрт. Сэ нэхъ къызэлIалIэрт, и уэрэдхэр згъэзэщIэну нэхъыбэри дзыхь къысхуищIырт. УэрэджыIакIуэ къысхэкIыну къызэрысщыгугъыр сщIэрти, сэри слъэкI къэзгъанэртэкъым. Аслъэн макъамэм и жанр псоми хуэIэрыхуэу зэрыщытар абы и творчествэм щыгъуазэхэм ящIэ. Адрей псоми я гугъу сщIынкъыми, абы щIэрыщIэу итхыжа, псэщIэ зыхилъхьэжа адыгэ цIыхубэ уэрэдыжьхэм уасэ яIэкъым.
Езыр мыпсэужми, псэущ Аслъэн и макъамэхэр, и уэрэд телъыджэхэр. Ахэр щоIу адыгэ здэщыIэ дэтхэнэ щIыналъэми. Абы и уэрэдхэр, и макъамэ хьэлэмэтхэр зэи жьы хъунукъым, зэманми хуэгъэулъиинукъым.
… Зы гъэ, Даурым и фэеплъу пшыхь къызэрагъэпэщауэ, срагъэблэгъат композитор щэджащэр къыщалъхуа Хьэбэз къуажэм. А пщыхьэщхьэм згъэзэщIат Аслъэн и уэрэд зыкъом. Абы щыгъуэ къызата удз гъэгъа Iэрамэхэр щызгъэтIылъащ езым и фэеплъым деж.
ТХЬЭГЪЭЛЭДЖ Светланэ,
КъБР-м щIыхь зиIэ и артисткэ.
Щэнхабзэм и лэжьакIуэхэр Налшык щызэIуощIэ. ИжьымкIэ къыщыщIэдзауэ: композитор Даур Аслъэн, музыковед, тхакIуэ ХьэхъупащIэ Хьэжбэчыр, уэрэджыIакIуэ Гъэсашэ Наталье, композитор Молэ Владимир. 1988 гъэ.
