Полкым и къуэ

Нэхулъэр къызэ­кIэ­щIитхъыу, жэ­щым къепща жьыр теужри, мэзыр щым хъужат. Уэс хьэщхьэтеуэр къы­зэщэщэха жыгхэр нэхъ IэпцIэ­лъапцIэу къыпфIэщIырт. Ахэри умэзэхат. Лъэужьхэр уэсым исеижати, щIымахуэ мэзым цIыхупсэ щымы­дымыжми ярейт.

Ауэ абы игъэпщкIурт цIыху куэд. Зэуэ мэзыр къагъэпсэлъащ абыхэм я Iэуэлъауэм.
Жэщым щIыунэм щыщхьэукъуа ­зауэлIхэм пщэдджыжьышхэм щIа­дзэ. Бжьэ къэпщIам хуэдэу зэрызехьэу, абыхэм къаувыхь «къэзыкIухь» пщэфIапIэр. Бахъэр къызыщхьэщих шхыныгъуэр егуэш теувапIэм къытет пщафIэ щIалэшхуэм. Ар нащхъуэщ, пэтIинэщ, и нэкIущхьэхэр тхъуэплъщ. Зэрыжумартри фэуэ тетщ. «Фы­мыбэлэрыгъыу сIыфх!… Iыхьэ тIурытI фызот. Фымыгузавэ, къыдэхуэжынущ».
Сэлэтхэри пщафIэм поджэж: «Гъэбэяу уи жьэри, гъэлажьэ уи Iэр!», «Зэгъэзахуэ, Вася, жаIэм уемыдэIуа­щэу», «Мыбы си кIэтIий кIапэр ­игъэбыдэну къудейщ, си ныбэр къэ­зыгъэхуэбэн дэнэ къикIын?»… «Уэри апхуэдэ ныбэ зумыхьэ, ду нэщI хуэдиз хъууэ…», «Уэри укъыскIэ­щIэмыпIас­кIуэ, уэ пхуэдитI сохъу сэ!», «Уа, зэрыназэ мы нэмыцэр, сэ къызэуэ и гугъэжу, си шынакъыр къысхуиугъуэнащ. Вася, зы шынакъ хьэху къызэт», «Уэс­тынукъым. Сэ шынакъ сщIыркъым - иджы ещанэу узот», «Ещанэ узот» жыпIа? Къащтэ, афIэкIа зы фашист къезгъэуэжынкъым», «Е, зинэкIэ ­къалъхуа, си лъэдакъэм текIи гъуэгум теувэ»…
А псом щIэдэIуу, гупым яхыхьэн и дзэр шыуэ лъэныкъуэкIэ къыщытщ сэлэт фащэ хуэбыхъур зыщыгъ щIалэщIэ гуэр. Зи щыгъынхэр зэхэуфIея, зэхэчэтхъа зауэлIхэм ар къахощ щыгъ псори зэрыщIэрыпсымкIэ, и шынакъыр зэрызэщIэцIууэмкIэ… Ар пщэдджыжьышхэм хэкIыжыну къыщIэ­кIынт, сержант гуэрым гу къылъимытамэ.
- Уэ мыбдеж щхьэ ущыт, къуэш цIыкIу, - жиIащ абы. - КIуэи, уи Iыхьэ къахэуд. А-а, уоукIытэ. КъакIуэ мыдэ… Ей, Вася, чэзу-мэзу хэмыту мы ди ­къуэш цIыкIум къыхуигъахъуэт.
ЗауэлIхэр зэлъыIуокIуэт. А ныбжьыщIэр полкым къуэ ищIащ, я бын пэлъытэщ. Зэхъурджэуэн, зэдамэп­къэуэн щагъэт: щIалэ цIыкIум щапхъэфIрэ нэмысрэщ егъэлъагъун ­хуейр. Зигухэр фэжьIужь хъужа сэлэт пхъашэхэм щэхуу яхъумэ гурыщIэ нэхухэр, къызэрыщIэкIымкIэ, яфIэкIуэдатэкъым. Зэуэ Iэрпхъуэр къэ­хъуауэ, ахэр зэрохьэжьэ хэт и хъуржыныр къитIэщIу, хэт ныбжьыщIэр зытетIысхьэн пхъэ лъэдакъэжь къилъэфу, хэти Iэнэм ещхь гуэр иухуэу… ГъэтIылъыгъэ гуэрхэри къызы­къуахыжащи, лы гъэва зэрылъ дзэху банкIыр хуIуах, щIыдэр и жыпхэм из хуащI, нэмыцэ къуентхъыу яIыгъа шоколадыр къыхузэкIуэцIах: «Мэ, егъэмэрэкIуэх».
ЩIалэ цIыкIум и гурыIупсыр ирегъэх, ауэ IэфIыкIэр яIихын идэркъым:
- Ар фашистщ зыщIыр - сыхуейкъым.
- УэI, - жи шоколадыр зыIыгъам. - Сэ абы сегупсысакъым… Афэрым! Узахуэщ. IэфIыкIэ зыфIэфIыр Васящи, абы естынщ. Си Iуэхущ «нэмыцэ щIэинщ» жиIэу къигъанэмэ.
Шымэзокъуэ Борис къетIысэкIауэ зауэлIхэр машхэри зэхэсщ. Абы къеплъурэ, языныкъуэхэм я нэпсыр ­ялъэщI: я унагъуэхэр ягу къокIыж… ­Къадэхуар сэлэт ныбжьыщIэм и ­хъуржыным щыфIралъхьэм, къаIэ­щIэхутащ гъущI кIапэ гуэр. Кърахрэ еплъмэ - зэщIэлъыкIарэ зэщIэлыдэжу къамэ бэлыхь.
- Мыр сыт, Борис?
- Адэшхуэм и къамэщ, - пагэу жэуап етыж щIалэ цIыкIум, итIанэ, куууэ мэщатэри, къыщIегъу:
- Зы фашист къыспэщIэхуакъым иджыри… И дунейр кIыфI хуэсщIынт мыбыкIэ… Командирым зауэм сыIуигъэхьэркъым.
- Командирым и унафэм утепсэ­лъыхьыжыну къезэгъыркъым, Борис. Уэ усэлэтщ, хабзэр пщIэн хуейщ, - жраIэ абы зауэлIхэм.
ГубгъуэмкIэ къыщыфиящ топышэ­хэр, пулемётышэхэр. Абыхэм мэз лъа­пэмкIэ уэс «Iэмбатэхэр» къы­щы­зэщIаIэтэ. Сэлэтхэр мэз лъапэмкIэ зэрехьэжьащ.
Командирыр къыщыIухьэнум пэплъэу Борис зеIэжьэ. Ар мэз ­гъунэм деж и закъуэпцIийуэ щытщ, и нэ пIащэ къэнэщхъеяхэмкIэ япэкIэ плъэуэ. «Дотэ, дэнэ ущыIэ? - къэIущэщащ ар. - Мами сиIэжкъым»…
КъэпIыщIэри, ар дэлъейуэ хуе­жьащ, и Iэхэр зэригъэIуэту. Йозэшри пхъэдакъэм тотIысхьэж. ЩIыIэ зэрыхудихуара, зэуэ хуабапIэ щIыпIэм и гур мэпхъэр. Ар Москва ирашыжурэ гъэмахуэ къэс здашэжу щыта и къуа­жэжьырщ - Къулъкъужынщ. Драхьеймэ, гъущIэу, кърахьэхмэ, щIытэу Iыхьлыхэм, гъунэгъухэм къагъэлъапIэрт. ФIыуэ илъагъу кхъуейжьапхъэмрэ шхумрэ ирикъуху ишхауэ уэрамым къыдэжырти, псынэпс цIыкIум архъуанэшхуэ щищI щIыпIэм жэрт. Ныбжьэгъу къыхуэхъуа Хьэждаути, Къари, ЧыцIи, Къасболэти къыпэплъэу ярихьэлIэрти, зыбгъэпскIынумэ, къеблагъэ! ФIыуэ загъэщIыIэтыIа, есынкIэ зэпеуа нэужь, пшахъуэ пщтырыбзэм зыхадзэрт. Дыгъэри гуапэу щIыфэм еубзэрт.
Ар зигу къэкIыжа сэлэт цIыкIур «хьыI» жери къыходыхьэшхыкI. Борис къыщохъу абы лъандэрэ илъэс мин дэкIауэ.
Къэбэрдейм къикIыжу Москва къэкIуэжа нэужь, и классэгъухэм яхуи­гъэхъыбарыжырт здэщыIам щилъэгъуахэр. Псори къехъуапсэу къедаIуэу зэрыщыта нэгъунэ иджыпсту и нэгу къыщIоувэж…
И адэ БетIал зэзэмызэ Борис къеупщIырт:
- Ущыпсэуну дэнэ нэхъ къапщтэрэ?
Къыхихынур имыщIэу куэдрэ гупсысэрти, жэуап итыжырт:
- Абыи мыбыи.
Зэми и адэм кIэрыхъыжьэнт:
- Папэ, уи Iыхьлыхэр къэбгъанэу мыбы щхьэ укъэкIуа?
- Уи мамэ сыкъидыгъуащ, - дыхьэш­хырт БетIал.
- Мамэ, удыгъуэну фIыкъым, ап­хуэ­дэу щхьэ пщIа? - зыхуигъазэрт и анэм.
- АIей, а емыкIур… уэ уи фIэщ умыщI, - укIытэрт анэр. - Папэ мэгушыIэ.
Апхуэдэу къэхъейри, Боря и адэр ирихулIауэ щытащ Iуэхум и пэжыпIэр къыжриIэну.
Шымэзокъуэ БетIал Къэбэрдейм совет властыр щызыгъэувахэм жы­джэру яхэтащ. Абы цIыхухэр зригъэдэIуэфырт. ЩIэныгъэ гуэри иIэт. Ирагъэджэну 1922 гъэм Москва ягъэкIуа щIалэ гупым ар яхэхуащ. БетIал щIотIысхьэ КъуэкIыпIэ лъэпкъ­хэм я коммунист еджапIэ нэхъыщ­хьэм. ЩIалэ гурыхуэм ар фIы дыдэу къеух. Ауэ абыкIи къызэтеувыIэркъым. А лъэхъэнэм щытхъушхуэ иIэт Плехановым и цIэкIэ щыIэ институтым. Къэрал Iуэху зехьэным щыху­ра­гъаджэрт абы. Шымэзокъуэм ари ­къеух. БетIал щытхъу иIэт, еджагъэшхуэ хъуну къытраIуэрт. Ар Моск­ва къыданэ, жылагъуэ щIэны­гъэ­хэм­кIэ академием щылэжьэну. Зауэр къэхъеихуи абы егъэджакIуэу щыIащ.
Апхуэдэ цIыхухэр фронтым имы­гъакIуэу къэралым ихъумэрт. Ауэ БетIал и псэм хутегъахуэкъым и Хэкум шынагъуэ къыщхьэщыхьауэ, езыр тхъэуэ-шхэуэ Москва дэсыну.
Хахуэу, псэемыблэжу ар щызэуащ Ленинград деж. ЛIыгъэ зэрызэрихьам папщIи къыхуагъэфэщащ орденхэмрэ медалхэмрэ. Ауэ бийм къиухъуреихьа къалэр щихъумэжым и унагъуэмкIэ гукъыхэщт иIэтэкъым: ар фIыуэ щыгъуазэт фашистхэр Москва зэрыдамыгъэхьэнум. АтIэ абы дэнэ щищIэнт и щхьэгъусэр зэрымып­сэужыр? Апхуэдэу БетIал щыгъуа­зэтэкъым и щIалэ цIыкIур зеиншэу къызэрынам, ар полкым и къуэ зэрыхъуам.
КъызыхэкIа лъэпкъым и фэеплъ къамэр къищтэри, Борис яхыхьащ Москва зыхъумэжхэм. Дауи, а IэщэмкIэ абы зыгуэр ищIэну и мурадт. И кIыр дыжьынрэ налкъут мыщIэхэр хэгъэтIысхьэжауэ, ар сыт хуэдэ къамэт езыр! Къипхмэ, нуру дыгъэм пэ­лыдырт…
Адыгэ щIыхьыр, напэр ирахъумэжу, зы лIакъуэм къыIэщIэкIмэ, адрейм Iэрыхьэу ар илъэс куэдкIэ къэгъуэгурыкIуат. Иджы хуэдэ зэманхэм ­дежт ар къыщащтэр…
Ауэ Борис къыхуихуакъым абыкIэ батэ игъэшыну. Сэлэт ящIати, командирым емыдаIуэу хъуртэкъым. Командирым, нышэдибэ хуэдэу, ар ­гъунэгъуу зауэм къыщыIуигъэхьэр зэзэмызэххэт… Абы и закъуэ? ­Къулыкъу зэрищIэм хуэдэу, пщы­хьэщхьэ школым щеджэну къыхуигъэувати, емыджэу хъуртэкъым…
Зауэ нэужьым Шымэзокъуэ Борис щIотIысхьэ кхъухьлъатэ Iуэхур щра­гъащIэ еджапIэм. Ар къеухри, Шы­мэзокъуэм и къулыкъу Iуэхум щIедзэ. Борис илъэс куэдкIэ лэжьащ кхъухь­лъатэ гупым я штурману. А лъэхъэ­нэм офицер щIалэм зыкъигъэ­лъэ­гъуащ­ зыпэрыт IэнатIэм зэфIэкIыш­хуэ щиIэу. Кхъухьлъатэхэм хэлъ пкъы­гъуэ гуэрхэр егъэ­фIэкIуэным, зэры­зэпсалъэ Iэмэп­сымэхэм нэхъыфIу иризэхэпх, нэхъ жыжьэ урипсалъэ щIы­ным теухуауэ Шымэзокъуэм Iэ­джэ къигупсысырт. ИщIэри фIэмащIэт, и щIэныгъэми арэзы техъуэжыр­тэкъым. Арати, Борис щIотIысхьэ связымкIэ щыIэ академием.
IуэхугъуэщIэ куэд зэгъэщIэн, джын хуейт. Адыгэ щIалэми лъэкI къи­гъанэртэкъым. СвязымкIэ щIэуэ къэунэху псоми щыгъуазэ зищIырт.
Зыхуеджа Iуэхур фIы дыдэу зригъэщIауэ, абы академиер къеух. Хуея­мэ, Москва къыдэнэжыфынут, ауэ езым идакъым, армэм къулыкъу щищIэмэ нэхъ къищтащ. Дзэм ар ­хуабжьу къыщысэбэпащ, абы и пэкIэ ямыгъэунэхуа, «иджырей» зауэм ­нэхъ сэбэп хуэхъунухэр Iуэхум ирихьэлIащ. Дэнэ ягъэкIуами, ар емызэшыжт, щIэр пхигъэкIыным хущIэкъурт.
Илъэс зыбжанэкIэ Шымэзокъуэ Борис Европэм къулыкъу щещIэ, ди дзэр зэрызэпыщIа щIыкIэхэр ирегъэфIакIуэ.
1977 гъэм ар генерал-майор мэхъу.
Хэкур и бын нэхъыфIхэр зэригъэпажэу щыIэ псомкIи Шымэзокъуэми къыхуэупсащ. Абы къратащ орденхэмрэ медалхэмрэ, щIыхь тхылъ­хэмрэ саугъэт лъапIэхэмрэ. Къэралым абы дзыхь къыхуищIат къулы­къушхуи. Борис СССР-м IэщэкIэ Зэ­щIэузэда и Къарухэм я Генеральнэ штабым щылэжьащ, Афганистаным щызэуащ.
Ауэ генералым и гъащIэр щIэхыу къызэпычащ. Шымэзокъуэ Борис 1985 гъэм дунейм ехыжащ.
Ноби ар ягу ихужыркъым абы къу­лыкъу къыдэзыщIахэм. Борис фIыкIэ ягу къыщагъэкIыж Къэбэрдей-Балъкъэрми. Ар ди республикэм куэдрэ къэкIуэжу, гуащIэрыпсэухэм я IуэхущIафэхэм щыгуфIыкIыу щытащ. Аращ и хэкуэгъухэми абы и фэе­п­лъыр щIагъэлъапIэр.