Дэлъху
ГушыIэ
Сэ инженер IэщIагъэ къэсхьауэ диплом къызатри, фабрикэм лэжьакIуэ сагъэкIуащ.
- ЗэкIэ мис мыбдеж тIыс, пщащэ тхьэIухуд! - къысщыгуфIыкIащ цехым и унафэщIыр, бжэ къуагъым къуэт стIол цIыкIум сыбгъэдишэри. - Нэхъ иужьыIуэкIэ уи Iуэхум зы унафэ гуэр тетщIыхьынщ.
Абгъуэрынэ мыхъуа джэдкъуртым хуэдэу, бжэ къуагъым сыздыкъуэсым, цехым я зэхэтыкIэр сигу иримыхьу хуежьащ. Хуежьэнтэкъэ: хэт къыкIэрыхуауэ къакIуэрт, хэт тутын Iугъуэр дригъэхуейуэ щыст, хэти къыIурыжу ефарэ зекIунтIриеу щIэтт.
ЯпэщIыкIэ сэ а псом гу лъызмытэ зысщIащ. АрщхьэкIэ, зы махуэ гуэрым, зыкъызыкъуэсхри, цехым щекIуэкI фIеягъэ къомыр унафэщIым хуэсIуэтащ.
- Уэ, тхьэIухуд нэ закъуэ, сэр нэхърэ ущынэхъ губзыгъэкIэ, ди къулыкъухэмкIэ дызэхъуэжэнщ! - унафэщIым нэщхъыцэу IуигъэзыкIыжащ, хъуэрыбзэ къыскъуидзэри.
Абы и ужькIэ унафэщIым, щхьэусыгъуэ гуэрхэр къысхуищIри, нэгъуэщI цех сигъэкIуэну хэтащ. Ауэ къехъулIакъым. Сэ си «абгъуэм» дагъуэншэу сист.
Арати, си «абгъуэм» сыкъинауэ сисщ. Соплъэ-содаIуэ. Си Iуэхум зы унафэ гуэри тращIыхьыртэкъым.
Апхуэдэу екIуэкIыурэ, ди министрыр къытхуэкIуэну хъыбар зэхызох. Зэхэсх къудейр щыгъэтауэ, зэрыфабрикэу зэхэзожэ, бжьэцу зэрызохьэ. Хэт и пщIыхьэпIэ къыхэхуэнт а зэрызехьэм сэ си «абгъуэм» сыкъришыну? Ауэ сыкъришащ. Ари зэрыхъуар мыращ.
Министрыр къыщыщIыхьэм сэ абы зездзри IэплIэ хуэсщIащ: «Дауэ ущыт си дэлъхушхуэ?» - жысIэри.
Сэ си насып къэкIуэгъуэ хъуагъэнти, псоми сыкъалъэгъуащ. ЗэIущIэр зэфIэкIыху, ди директорым и нэр къыстеубыдарэ къысхуэгуфIэжу щысащ.
ЕтIуанэ махуэм езы директор дыдэм сриджащ.
- Мурат Мударович сыткIэ къыбгухьэрэ, Мэзагъуэ? - жиIэри къызэупщIащ.
- Си дэлъхущ! - жысIащ сэ, укIытафэ зытезгъауэри. - Абы и адэмрэ си анэмрэ зэдэлъхузэшыпхъущ.
- Ди напэр текI пэтащ. Алъандэм зыгуэр щхьэ жумыIарэ-тIэ, гъуамэ? - жи директорым, гъэфIагъыбзэ зыкъысхуищIауэ.
- Уэ тIэкIу лей уэтхащ, Мэзагъуэ, ауэ къытхуэбгъэгъунщ, - директорым и псалъэм адэкIэ пещэ. - IэщIагъэлI ныбжьыщIэхэм гъуэгу етын зэрыхуейм дыгъуасэ Мурат Мударович щытепсэлъыхьым, япэ дыдэ сигу къэкIар уэращ, Мэзагъуэ! Зумыусыгъуэджэу щытмэ, зэкIэ инженеру укъыщIэднэжынщ. Абы иужькIэ дымыгъэгувэжу нэхъ къулыкъу тэмэмыIуэ уэттынщ.
Директорыр и псалъэм епцIыжакъым. Абы и ужькIэ, тIэкIу фIэкIа дэмыкIауэ, ди цехым и начальникыр трагъэкIри, сэ абы и пIэм срагъэуващ. Ауэ мыбыи абгъуэрынэ сыщымыхъу щIыкIэ, аргуэру сыдраIэтеящ: фабрикэ псом и инженер нэхъыщхьэу сагъэуващ.
А къулыкъур зесхьэу, зы махуэ гуэрым директорым сриджащ.
- Уэри узэрыщыгъуазэщи, Мэзагъуэ Iэулэдиновнэ, - къригъэжьащ директорым, и хьэм бажитI зэуэ къиубыдам хуэдэу гуфIэжу, - сэ Мурат Мударович и заму сешэ. Сэ си пIэр уэр нэхъ зыхуэзгъэфащэ ди фабрикэ псом щыслъагъуркъым. Уэ сыткIи укъокI: уи щIалэгъуэщ, уи дахэгъуэщ, уи IэщIагъэм фIыуэ хыбощIыкI, псом нэхъыщхьэжращи, уцIыхубзщ. Ди жагъуэ зэрыхъущи, ди цIыхубзхэм гъуэгу щIагъуэ едмыту дащыпэрыуэ иджыри къохъу.
Сэ апхуэдизкIэ сыукIытати, асыхьэту си нэкIущхьитIыр дэп жьэражьэ къэхъуащ. Ауэ, си насыпти, директорым, абы гу лъимытэу, адэкIэ пищащ:
- Иджы унафэщI лэжьакIуэхэр IэIэткIэ зэрыхахым уэри ущыгъуазэу къыщIэкIынщ, Мэзагъуэ Iэулэдиновнэ! Ауэ уэркIэ абы шынагъуэ лъэпкъ хэлъкъым. Сыщымыуэмэ, уэ упхыкIын хуейщ.
СыпхыкIащ. Директорым и шэнтиуэ щабэми ситIысхьащ. Ауэ абы и ужькIэ зы илъэси дэкIатэкъым министрыр нэхъыщхьэж ящIу замыр абы и пIэм щрагъэувам, сэри министрым и зам сыщащIам. Иджы езы министр дыдэм и пIэм сощхьэпэплъри сыщысщ.
Дудар Хьэутий.
Зеиншафэщ уэрыншэ дунейр…
Новеллэ
Уэс цIынэ къесагъащIэм лъэгуажьэкIэ сыхэувэри, гъущI хъар щIыIэм си нэкIур кIэрыслъхьащ. Хъарым си Iэр дэсшиикIыурэ, псэкIэ спэжыжьэ хъуа цIыхум сылъэIэсыну сыхэтщ. Ауэ ар сыт щыгъуи хуэдэу спэжыжьэщ. Сэ сыкIэлъыIэбэху - езыр IуокIуэт. ИтIанэми, зэрыслъагъу къудейм си гур егъэгуфIэри, сылъэтэным хуэдэщ. Си Iупэхэр зэтож. Жьы гущIэгъуншэр къызозауэ, си нэкIум уэшхымрэ уэсымрэ хуэфIу къреутх, си пщэм дэлъ IэлъэщIым и кIапэмкIэ мэджэгу. Ауэ ахэр зыри къизмыдзэу, си гур зыдэджэгу цIыхум соплъ, си плъэгъуэр къытесхмэ, кIуэдыжын сфIэщIу. Си дежкIэ ар псом нэхърэ нэхъыщхьэщи, сытогузэвыхь. Си гуфIэгъуэр зыхезгъэщIэну си Iэхэр нэхъри хузоший, ауэ ар нэхъ жыжьэж мэхъу.
- КхъыIэ, къэкIуатэ, - солъаIуэ, ауэ си лъэIур зыхуэгъэзам зэхищIыкIыркъым. НэбгъузкIэ къысхуеплъэкIыурэ, IуокIуэтыж.
- КъэкIуатэ, къыбгъэдыхьэ гъущIым, - солъэIу аргуэру.
Ауэ ари зы лъэIущи, жэуапыншэу къонэ. Уэс цIынэр си нэкIум къытехуэурэ мэткIужри, си нэпсым хэту йожэхыж. Си бэлъто кIапэхэр псыфыбзэ хъуауэ, уэсым лъэгуажьэкIэ сыхэтщ. Ауэ сэ сигу къеуэр аракъым. Уэсыракъым сызыгъэпIыщIэр, атIэ сыкъызыхуэкIуам и щIыIагъырщ. Къызэпсэлъакъым, къызэплъакъым.
Зы дакъикъэкIэ, си лъэIум щIэдэIуа хуэдэ, гъущI хъарым къыхуокIуэ, ауэ щIогъуэжри, IуокIуэтыж.
- КъэувыIэ, кхъыIэ, - солъаIуэ аргуэру.
СыкъыфIэIуэхукъыми, къызэмыплъэкIыу IуокIуэтыж.
- Мамэ, - дунейр къэзгъачэу сокIий, - мамэ!..
Си кIий макъым къегъащтэри, къызоплъэкI. Зы тэлайкIэ къызэплъу щыта нэужь, хуэмурэ гъущI хъарым къыбгъэдохьэ. СыгуфIэщауэ, си Iэхэр хузоший.
- Мамэ, си мамэ цIыкIу.
ГъущI хъарым гъунэгъу къызэрыхуэхъуу, сыIэбэри и Iэхэр къэзубыдащ. Си мамэ и Iэ щабэ цIыкIухэр си Iупэм хузохь, зыщызмыгъэнщIу ба хузощI. Езым зыри жимыIэу къызоплъри щытщ. И Iэхэр си напэм ирызогъажэ. Зэгуэр абыхэм щабэу Iэ къыздалъэу зэрыщытар сигу къокIыжри, си нэпсхэр йожэх. Мамэ щымщ, зы псалъи къызжиIэркъым. Анэбгъэм къыщIача сабий цIынэм хуэдэу согъуэг.
- Мамэ, - аргуэру къызоIущэщ, - мамэ… СыкъэкIуащ уи деж…
Си Iэхэр гъущI хъарым дэзгъэжауэ и нэкIум содэхащIэ.
- Мамэ, си мамэ дахэ цIыкIу. Зыри щхьэ къызжумыIэрэ? КхъыIэ, тIэкIу къызэпсалъэ. Усшэжын унэм? НакIуэ, нэкIуэж си гъусэу. Мамэ… кхъыIэ, умыщэху. Сыт пхуэсщIэн? Зыгуэр ухуей? ЖыIэ къудей… Уэ пщIарэт сэ сызэрыпхуэныкъуэр! ЗыкIэ гугъущи уэрыншэ дунейм ущыпсэуну! КхъыIэ, къызэпсалъэ… Уи макъым сыхуэзэшащ, Iэджэ щIауэ зыри къызжепIакъым. Сыпхуэныкъуэщ… Уи макъыр адрей макъ къомым къыщыслъыхъуэурэ сезэшащ… КхъыIэ, къызэпсалъэ… Зэхэзгъэх сызыхуэныкъуэ псалъэхэр, уэ пхуэдэу ахэр зыми къызжиIэфынукъым. Срикъуху сызыбгъэдэгъэс. Гу пщысхуакъым иджыри…
Ауэ мамэ хуэмурэ IуокIуэтыж. КIуэ пэтми, нэхъ жыжьэ мэхъу. Зы дакъикъэ докIри, слъагъужыххэркъым.
- Мамэ, - ину сыкъыхокIиикIри, сыкъоуш. Зы тэлайкIэ зыри къызгурымыIуэу пIэкум сисщ, иужькIэ, слъэгъуа псор зэрыпщIыхьэпIэр къызгуроIуэжри, си макъ къызэрикIкIэ гъын щIызодзэ.
СыппэIэщIэш, Мамэ! ПщIыхьэпIэ къудейми гъунэгъу сыщыпхуэхъуркъым, уи макъ зэхэсхыркъым. Схуэхьыжыркъым уэрыншэу! Нэпсми си гур игъэтIыскъым! УзэрызимыIэжыр си фIэщ схуэмыщIурэ махуэхэр макIуэ! Иджыри сыщогугъ бжэр Iупхыу укъыщIыхьэжыну! Ауэ пщIыхьэпIэ къудейкIэ фIэкI услъагъужынукъым! Махуэр си бийщ, абы пэIэщIэ укъысхуещIри! Мо дыгъэм и бзийхэри нэпсу къысщохъу! Зеиншафэщ… Зеиншафэщ уэрыншэ дунейр!
ГъукIэ Маринэ.
Псалъэ шэрыуэхэр
Шым тесыф псори шууейкъым
•УмыгъэтIылъ къэпщтэжыркъым жаIэ, ауэ псом нэхърэ нэхъ дызыхуэныкъуэ акъылыр бгъэтIылъи къэпщтэжи хъуркъым.
•Унагъуэм илъ зэгурыIуэныгъэр дыгъэ пэлъытэщ.
•Жьы узэрыхъуам шэч къытепхьэмэ, ушха нэужь уи куэщIым иплъэж.
•Ахъшэ зиIэм сытым дежи и гуфIэгъуэщ, ар зимыIэм махуэ къэси и мыгъуагъэщ.
•ФIымрэ Iеймрэ зэхимыгъэкIыфми, псори ищIэ и гугъэжщ.
•ФIагъ мащIэ фIэкIа убгъэдэмылъми, ар зэгуэр къыпхуэсэбэпыжынущ. Iей мащIэри аращ - дапщэщми зэ утеунэхъуэнущ.
•ЦIыхум ущымышынэу ущыукIытэмэ, нэхъ тэмэмщ.
•Хабзэншэ псори нэмысыншэщ.
•ЦIыхур нэхъыбэрэ зыхуэныкъуэр цIыхущ.
•Адыгэ хабзэмрэ нэмысымрэ щIапIыкIа цIыхум мылъкушхуэ къызэренэкI.
•Зи унэм зыщызыгъэлIым нэгъуэщIым и деж зыщеудыгъуж.
•ЦIыхуитI зэфIэнамэ, къуаншэр нэхъ губзыгъэращ.
•Губжьыр зи ныбжьэгъур гъуэгу мыгъуэ тету аращ.
•Шы узытесыр кIуэнуми жэнуми зэлъытар уэращ.
•Иджырей зэманым уи жыпым иплъи, итIанэ псалъэ.
•Анэм и лъагъуныгъэр бын дапщэ иIэми, зэхуэдэу яхуегуэшыф.
•Шым тесыф псори шууейкъым, еджэкIэ зыщIэ псори егъэджакIуэкъым.
•Я псэр адыгэпсэу, я бзэр нэгъуэщIыбзэу зэи ди щIэблэр иремыхъу.
•Нэхъыжь тIысыпIэр къыщIыпхуагъэфащэр фIыуэ къыбгурымыIуэмэ, умытIысыххэмэ нэхъыфIщ.
•Гъавэр Iузыхыж комбайнзехуэм хуэзэху щIакхъуэр жыгым къызэрыпымыкIэр ищIакъым.
•Гугъэр здэщыIэр къэкIуэну зэманыращ, аращ абы дыщIыхуэпIащIэри.
КIурашын Алий.
Фэ фщIэрэ?
Зыкъэфпщытэж
1. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм и цIыхухэм ящыщу хэт япэу Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр зыхуагъэфэщар икIи Налшык къалэ и сыт хуэдэ школым зэрихьэрэ абы и цIэр?
2. Ди республикэм щыщу Хэку зауэшхуэм и илъэсхэм Ищхъэрэ флотым и унафэщIу хэт щытар?
3. Налшык и сыт хуэдэ уэрамхэм зэрахьэрэ Совет Союзым и ЛIыхъужь ди хэкуэгъухэм я цIэхэр?
4. Ди республикэм къыщалъхуа, Совет Союзым и ЛIыхъужь цIэр зезыхьэ зэкъуэшитIыр хэт сымэ?
5. Налшык къалэ и Стрелкэ хьэблэм дэт «Сэшхуэ зыIыгъ бгырыс» фэеплъыр хэт зыхуагъэувар?
6. 1942 гъэм и гъэмахуэмрэ бжьыхьэмрэ лъыгъажэ зауэ щекIуэкIа «ЛъагапIэ 910» щIыпIэр республикэм и сыт хуэдэ къуажэм пэгъунэгъу?
7. 1942 гъэм и дыгъэгъазэ мазэм Тэрч районым хиубыдэ сыт хуэдэ лъагапIэ щекIуэкIар зэхэуэ гуащIэхэр?
8. КъБР-м и сыт хуэдэ жылагъуэ нэмыцэхэр зыдэмыхьар?
9. Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Осетие Ищхъэрэмрэ я гъунапкъэм деж щыIэ сыт хуэдэ жылагъуэм и дыхьэпIэра нэмыцэ зэрыпхъуакIуэхэр къыщрагъэкIуэтыжар?
10. КIыщокъуэ Алим и сыт хуэдэ роман 115-нэ Къэбэрдей-Балъкъэр шууей дивизэм хэтахэм я лIыхъужьыгъэм, ди щIыналъэр нэмыцэхэм щаубыда лъэхъэнэм триухуар?
11. Сыт хуэдэ абхъаз къуажэ нэмыцэ фочауэхэм яубыдауэ щытар?
12. Нэмыцэхэм я мурадхэм ящыщт Iуащхьэмахуэ бгым и цIэр зэрахъуэкIыныр. Абыхэм текIуэныгъэр къахьауэ щытамэ, Европэм и бгы нэхъ лъагэ дыдэм сыт хуэдэ цIэт зэрихьэнур?
13. 1942 гъэм и шыщхьэуIу мазэм нэмыцэ фочауэхэм Iуащхьэмахуэ и щыгум щагъэува фашист ныпыр сыт хуэдэ илъэсым кърадзыхыжа?
ЖЭУАПХЭР:
1.Байсултанов Алим, курыт школ №19. 2. Арсений Головко. 3. Байсултанов Алим, Къанкъуэщ Ахьмэдхъан, Иллазаров Исай. 4. Къардэнхэ Къубатийрэ Къэбардрэ. 5. 115-нэ Къэбэрдей-Балъкъэр шууей дивизэм и зауэлIхэм. 6. ХьэтIохъущыкъуей. 7. Курп лъагапIэхэр. 8. Ташлы-Тала. 9. Елъхъуэт. 10. Нал къута. 11. Псху. 12. Гитлер и щыгу. 13. 1943 гъэм и мазае мазэ.
IуэрыIуатэ
Хъуэхъу
Зыпщ гуэрым къуэ къыхуалъхуати, хьэщIэ къыхуепсыхауэ здэхъуахъуэм, Къэзанокъуэ Жэбагъы пщым и жылэмкIэ зэрыблэкIыр къыжраIащ.
- Жэбагъы дгъэхъуэхъуэнщ, - жари хьэщIэщым ирашащ:
- Пщым ехъуэхъу, Жэбагъы, къуэ къыхуалъхуащ, - жаIэри.
- Нобэ дунейм къытехьа щIалэр хьэнэу, джэдыпэу, фызыгуу, и цIэкIэ къемыджэу гъэпсэу! - жери хъуахъуэщ, шэсыжри, и гъуэгу техьэжащ Жэбагъы.
Гупыр егупсысри, Жэбагъы и хъуэхъур зэхащIыкIакъым.
- Къыдохъуэхъу жытIэурэ къыдэхъуэнащ: фыкIуи къевгъэгъазэ, - жари Жэбагъы шу лърагъэжьащ.
Жэбагъы жиIащ:
- Хьэм и нэм нэхъ жан щыIэкъым, джэдым и пэм нэхъ шэрыуэ щыIэкъым, жьэгум щыдэсым деж фызым нэхърэ нэхъ гушхуэ щыIэкъым, нэхъыжь щхьэщытыху, щIалэм и цIэкIэ еджэркъым. Нобэ дунейм къытехьа щIалэр нэ жан, шэрыуэ, гушхуэ зыкIуэцIылъ ирехъу, и нэхъыжь куэдрэ къыщхьэщрет. Аращ сызэрехъуэхъур.
«Делэм сэ сыфIокI…»
Жэбагъы и акъылрэ и псалъэкIэ цIэрыIуэ хъуауэ, зылI къыхуепсыхащ.
- Жылэр къодаIуэ, уи псалъэм фIэмылIыкI срихьэлIакъым, - къыжриIащ лIым. - СыткIэ зэгурыбгъаIуэрэ жылэр, цIыхум дауэ уазэрыхэзагъэр?
- Зыри хэлъкъым, - жиIащ Жэбагъы. - Делэм сэ сыфIокI, губзыгъэр езыр къысфIокI.
