Джэрым Аслъэн
НыбжькIэ илъэс бжыгъэ дахэм ущынэскIэ, уи гъащIэ гъуэгуанэм уроплъэжри, къызэбнэкIар зыхуэдэр къызэщIыбокъуэж, абы щыгъуэми къэкIуэнум мурадыфIхэр хузэпыпщэу лъэхъэнэщIэм ухобакъуэ.
ЩэкIуэгъуэм и 7-м Адыгэ Республикэм и мызакъуэу, Краснодар крайми Кавказ Ищхъэрэм хыхьэ щIыналъэхэми щагъэлъэпIэнущ жылагъуэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ махуэр - Адыгэ Республикэм и япэ Президент Джарым Аслъэн и юбилейр.
Абы и гъащIэ гъуэгуанэр си нэгу къыщIэзгъэхьэжкIэрэ, лIэщIыгъуэ ныкъуэ хъуауэ дызэроцIыхури, шэч къытезмыхьэу схужыIэнущ Джарым Аслъэн и щIалэгъуэм щегъэжьауэ сытым дежи пашэу зэрыщытар, жэуаплыныгъэшхуэ, цIыхугъэ лъагэ хэлъу, лэжьакIуэ емызэшыжу, унафэ тэмэм ищIыфу къызэрыгъуэгурыкIуар.
Джарымыр Куэшхьэблэ районым хыхьэ Еджэрыкъуей жылэм щыщщ. Абы и адэ-анэр къызэрыгуэкI колхоз лэжьакIуахэт. Зи сабиигъуэу лэжьыгъэм драгъэхьэха щIалэм гъащIэм ар куэдкIэ къыщыхуэщхьэпэжащ.
Сыт и лъэныкъуэкIи зэфIэкI лъагэхэр зыбгъэдэлъ цIыхущ зыхужаIэхэм хуэдэщ Аслъэн. Абы и студент илъэсхэр икъукIэ гъэщIэгъуэну екIуэкIащ. ЗэфIэкI зыбгъэдэлъ, хьэл-щэн дахэ зыхэлъ, теплъэ уардэ зиIэ щIалэм зэуэ гу лъатат еджапIэ нэхъыщхьэхэм я егъэджакIуэхэми спортымкIэ тренерхэми. А илъэсхэм Джарымыр дихьэхащ спортым икIи ехъулIэныгъэфIхэр зыIэригъэхьащ. Ар СССР-м самбомкIэ и мастер, Урысейм и чемпион, дуней псом и ветеранхэм я чемпион хъуащ. А Iуэхум ар зэрыдихьэхам куэдкIэ и фIыгъэ хэлъщ Адыгейм спортым щигъуэта зыужьыныгъэм.
Джарымым и лэжьыгъэ гъуэгуанэр къыщыщIидзащ «Путь к коммунизму» колхозым. Зыхуигъэувыжа къалэныр нэсу зэфIихыфу, и мурадхэр зэрызригъэхъулIэн хэкIыпIэхэр къигъуэтыфу, гъащIэ и пIалъэ зэхигъэкIыфу, лэжьыгъэм хуэжыджэру къызэрыхъуам и фIыгъэщ агроному къыщIэзыдза щIалэр Адыгэ Республикэм и Президент къулыкъум нызэрысар.
Лэжьыгъэм фIыуэ хэгъуэза иужь, Аслъэн и щIэныгъэм адэкIэ пищэну мурад ищIри, Мэкъумэш хозяйствэмкIэ Кубань институтым и аспирантурэм щIэтIысхьащ. А илъэсхэм наIуэ хъуащ щIэныгъэ къэхутэныгъэхэми ар хъарзынэу зэрехъулIэр. Джарымым щIэныгъэ нэхъыщхьэу тIу иIэщ, мэкъумэш щIэныгъэхэм я кандидатщ, экономикэ щIэныгъэхэм я докторщ. Абы и Iэдакъэм къыщIэкIащ щIэныгъэ лэжьыгъэ зыбжанэ, щIыналъэ политикэм, къэрал ухуэныгъэхэм теухуауэ тхылъхэри яхэту.
ЩIэныгъэлI, унафэщI, къызэгъэпэщакIуэ Iэзэм зыпэрыхьэ сыт хуэдэ Iуэхуми зэфIэкI лъагэхэр къыщигъэлъагъуэу къэгъуэгурыкIуами, абы и ехъулIэныгъэ нэхъыщхьэр Урысей Федерацэм и субъект щхьэхуэу Адыгэ Республикэр къызэрыунэхуарщ.
Адыгэхэр лIэщIыгъуэкIэрэ къэгъуэгурыкIуащ езым я къэралыгъуэ яIэжыныр я хъуэпсапIэу. Лъэпкъым и щIыбагъ къыдэлъщ икъукIэ гъуэгуанэ гугъу икIи хьэлъэ. Абыхэм я щIыналъэм пшэ фIыцIэр куэдрэ къыщхьэщыхьащ икIи лъэпкъым и щхьэхуитыныгъэм лъыгъажэ зауэр иращIэкIыу зи псэр зытахэм я бжыгъэр къыпхуэмылъытэнщ. Сыт хуэдэ зэманми адыгэхэм яхэтащ къэралыгъуэ щхьэхуэ къызэзыгъэпэщыну хущIэкъухэр. Апхуэдэ языныкъуэ пашэхэм я цIэр тхыдэм къыхэнащ, ди жагъуэ зэрыхъунщи, ящыгъупщэжыпахэри щыIэщ.
Адыгейм автономие статусыр щратым лъэпкъыр абы зэрыщыгуфIыкIар къыпхуэIуэтэнкъым. Ауэ а унэтIыныгъэм адэкIи зегъэужьын хуейт - иджы республикэ щхьэхуэ зэрыхъуным хущIэкъупхъэт.
ГуфIэгъуэ Iуэхур къэхъуащ 1991 гъэм бадзэуэгъуэм и 3-м. Абы щыгъуэм РСФСР-м и Совет Нэхъыщхьэм къищтащ «Адыгэ автоном областыр Адыгэ Совет Социалист Республикэу зэрызэрахъуэкIым теухуауэ» унафэр.
ФIыуэ сощIэж: Джарым Аслъэн, а зэманым ди республикэм и япэ Президенту хахат, - РСФСР-м и Совет Нэхъыщхьэм и зэIущIэм щIыналъэм и цIэр - Адыгэ Совет Социалист Республикэр - Адыгэ Республикэ фIэщыгъэмкIэ зэрахъуэкIыну къыщыхилъхьауэ зэрыщытар. Iуэхур къыдаIыгъащ икIи 1992 гъэм и гъатхэпэ мазэм Совет Нэхъыщхьэм и япэ сессием республикэм и цIэр хъуэжыным теухуа унафэр къыщащтащ.
Джарым Аслъэн зи унафэщI Адыгейрщ езым хуэдэ адрей республикэхэм къащхьэщыкIыу япэу зи Конституцэр къэзыщтар - 1995 гъэм гъатхэпэм и 10-м. Ар и щыхьэтт Адыгейр къэралыгъуэ щхьэхуэ зэрыхъуам. Республикэм иIэ хъуащ къэрал дамыгъэ нэхъыщхьэхэр - гимн, нып, герб.
90 гъэхэр ди къэралым и тхыдэм лъэхъэнэ хьэлъэу къыхэнащ. Экономикэ щытыкIэр хьэлъэми, Джарым Аслъэн республикэм и къэкIуэнумкIэ жэуалыныгъэшхуэ и пщэ дилъхьэжащ. Ар куэдым яхузэфIэмыкIын къалэнщ. Президенту хаха нэужь абы жиIащ: «ГъэзэщIакIуэ властым и пщэ къыдэхуэ жэуаплыныгъэр зыхуэдэр сэ фIыуэ къызгуроIуэ. Адыгейм и къэкIуэнур шэсыпIэ щитым деж, сэ нэгъуэщIу сыпсэуфынукъым.
Адыгейм республикэ статусыр иIэ хъуами, ар зыхыхьэу щыта Краснодар крайм хуиIэ зэпыщIэныгъэфIхэр зэпыбуд хъунутэкъым. ЩIыналъэм дежкIэ Краснодар крайр илъэс куэдкIэ щIэныгъэ, щэнхабзэ, экономикэ центру щытащ. ИкIи апхуэдэ зэхущытыкIэфIыр Джарым Аслъэн зэрихъумэным хущIэкъуащ. Абы и Iущагъым, акъылыфIагъым, Iуэхум политикэ бгъэдыхьэкIэ тэмэм къызэрыхуигъуэтыфам и фIыгъэкIэ илъэс бжыгъэкIэ зэрагъэпэща мэкъумэш, щэнхабзэ, унагъуэ, благъэ-Iыхьлыгъэ, зэныбжьэгъугъэ зэпыщIэныгъэфIхэр яфIэмыкIуэду Адыгейр Краснодар крайм къыхэкIыфащ. «ДыкъыфхэкIми, дыкъонэ!», - жиIэу Джарымым абы щыгъуэм жиIа псалъэ шэрыуэхэм мыхьэнэшхуи яIэт, купщIэшхуи ящIэлът. Урысей Федерацэм щыяпэу Адыгеймрэ Краснодар краймрэ я щIыналъэхэр зэрызэдэлэжьэнум теухуа зэгурыIуэныгъэр зэращIылIауэ щытащ.
Адыгэ Республикэм и Президент къулыкъур щрихьэкIа илъэсхэм Джарым Аслъэн къэралыгъуэр гъэбыдэнымкIэ, щэнхабзэм, егъэджэныгъэм ехъулIэныгъэфIхэр щызэIэрагъэхьэнымкIэ, лъэпкъхэм яку дэлъ зэхущытыкIэфIхэр егъэфIэкIуэнымкIэ, хэхэс адыгэхэр зэпыщIэжынымкIэ иригъэкIуэкIа лэжьыгъэр къыпхуэмылъытэнщ.
Лэжьыгъэ и пIалъэ зыщIэ, жыжьаплъэ политикыу зэрыщытым щыхьэт техъуэ и ехъулIэныгъэшхуэщ куржы-абхъаз зэпыщIэтыныгъэр зэфIэхыным ар зэрыхэтар. 1992 гъэм и шыщхьэуIу мазэм Кавказ Ищхъэрэм хыхьэ щIыналъэхэм я унафэщIхэр хэту а Iуэхум теухуа зэIущIэр Армавир щызэхишауэ щытащ Джарымым. Политикэм зэфIэкI лъагэхэр къызэрыщигъэлъагъуэм папщIэ Джарым Аслъэн къыхуагъэфэщауэ щытащ «Кавказым мамырыгъэ щыIэным и гуащIэ зэрыхилъхьэм папщIэ» дунейпсо саугъэтыр.
Республикэр къыщыунэхуа япэ илъэсым Джарымым и жэрдэмкIэ щIыналъэм къыщызэрагъэпэщащ «Кавказ Ищхъэрэм ис лъэпкъхэм я зэныбжьэгъугъэ» фIэщыгъэцIэр иIэу махуэ зыбжанэкIэ зэхэта лъакъуэрыгъажэкIэ щызэдэжэ зэпеуэ. Адыгейм и мызакъуэу, абы къызэщIиубыдащ Урысей Ипщэм и щIыналъэхэри. Лъакъуэрыгъажэ зэпеуэр спорт зэхьэзэхуэ къудейтэкъым, атIэ цIыхухэр зэкъуэзыгъэувэ, мамырыгъэм къыхуезыджэ Iуэху щхьэпэт.
Республикэм и унафэщIым сытым дежи гулъытэ хуищIащ хэгъэгум и социально-экономикэ зыужьыныгъэм. МылъкукIэ щытыкIэ гугъу итми, газкIэ псори къызэгъэпэщыным теухуа Iуэхугъуэр, гъуэгу ухуэныгъэхэр еужьэрэкIыу щызэфIагъэкIащ. Республикэм и япэ Президент Джарым Аслъэн и фIыгъэкIэ Адыгей къэрал пединститутыр университет ящIащ. Мейкъуапэ къэрал технологие институтыр къызэIуахащ, ари иужькIэ университету зэрахъуэкIыжащ.
Щэнхабзэ и лъэныкъуэкIэ зыIэрагъэхьа ехъулIэныгъэхэм ящыщщ симфоние оркестр, «Ислъэмей», «Русская удаль», «Казачата», Майкопчанка» ансамбльхэр къызэрызэрагъэпэщар, апхуэдэуи езым я телевиденэ яIэж хъуащ, мэжджыт яухуащ, адыгэбзэрэ урысыбзэкIэ журналиплI къыдагъэкIын щIадзащ.
Мэжджытым и гугъу пщIымэ, ар ухуэныр зи жэрдэмыр Джарым Аслъэнт, абы фIыуэ къыгурыIуэрт цIыхухэм я псэм гупсэхугъуэ игъуэтынымкIи дин зэмылIэужьыгъуэхэр зезыхьэхэм я кум зэгурыIуэныгъэ дэлъынымкIи а Iуэхум мыхьэнэшхуэ зэриIэр. Абы трагъэкIуэдэну мылъкумкIэ зыкъыщIагъэкъуэну зэращIылIа зэгурыIуэныгъэр гъэзэщIа зэрыхъум теухуауэ ар пащтыхьыкъуэ Рас-эль-Хаймы епсэлъэну Хьэрып Эмират Зэгуэтым щыIащ. Абы иужькIэ зэман кIэщIым къриубыдэу мэжджытыр хьэзыр ящIауэ щытащ. Апхуэдэу Мейкъуапэ щаухуащ члисэ.
Адыгэ Республикэм и Президент къулыкъум Джарымым унэтIыныгъэ нэхъыщхьэу сытым дежи къыщилъытар щIыналъэм мамырыгъэ, псэукIэ зэпэщ, абы щыпсэу лъэпкъхэм яку зэгурыIуэныгъэ, зэныбжьэгъугъэ дэлъынырт. Нобэ Адыгейр зэпIэзэрыту зыужьыныгъэ гъуэгум зэрытетыр куэдкIэ и фIыгъэщ Джарым Аслъэн, апхуэдэуи Урысейм и субъект щхьэхуэу ар зэрызэфIэувамкIэ фIыщIэ яхуэфащэщ абы и ужь итахэу Щэумэн Хьэзрэт, ТхьэкIушынэ Аслъэнджэрий сымэ.
ЩIыналъэм зиужьыныр, абы и лъабжьэр гъэбыдэныр дэтхэнэ зы унафэщIми и къалэн нэхъыщхьэщ, республикэм и цIыхухэм я зэIузэпэщ псэукIэр зэлъытыжар аращи. Нобэ Адыгейр япэ ита тхьэмадэхэм хаша лъагъуэм тету йофIакIуэ, абы и Iэтащхьэ жыджэр КъумпIыл Мурат и унафэм щIэту. РБК хъыбарегъащIэ IуэхущIапIэм иригъэкIуэкIа къэпщытэныгъэхэм къызэрагъэлъэгъуамкIэ, республикэм и цIыхухэм абы и лэжьыгъэр къызэралъытам тещIыхьауэ, КъумпIыл Мурат нэхъыфIу къалъыта щIалъэ унафэщIи 10-м я бжыгъэм хэхуащ.
Зи юбилейр зыгъэлъапIэ Джарым Аслъэн и дежкIэ къэзгъэзэжмэ, ар бгъэдыхьэпIэ къызыхуэбгъуэтыф зыхэщIыкI зиIэ, зэпIэзэрыту щыт цIыху къызэрыгуэкIщ. Апхуэдэу щIыжысIэр ар и псалъэм тебгъуэтэжыфу, цIыхум сытым дежи сэбэп хуэхъуну хущIэкъуу зэрыщытым сэ фIы дыдэу сыщыгъуазэщи аращ. Адыгэ Республикэр щызэфIэувэ лъэхъэнэм апхуэдэ унафэщI зыхуэныкъуэр. Республикэр къыщызэрагъэпэщым ар пашэу диIащ, зэфIэувэныгъэ лъэхъэнэ хьэлъэхэри и фэ дэкIащ. Мис абы щыгъуэхэм сэ мызэ-мытIэу згъэунэхуащ ар емызэшыж лэжьакIуэшхуэу зэрыщытыр, унафэ къищтэхэм Iущагъышхуэ зэрыхэлъыр, къэрал гупсысэкIэ зэриIэр, пэжагъыр, цIыхугъэр къызэрыдекIуэкIыр. НэхъыфIу къэсцIыхухукIэ политик, къызэгъэпэщакIуэ Iэзэм бгъэдэлъын хуей акъылыфIагъыр зэрыхэлъым, абы и щыпкъагъым, и чэзум унафэ тэмэмхэр къищтэфу, цIыхухэм и гулъытэ ялъигъэсыфу зэрыщытыфым сригушхуэрт. Шэч къытумыхьэу пхужыIэнущ Адыгэ Республикэм щыпсэу лъэпкъ псоми ар я пашэу зэрыщытар, абыхэм я зэхуаку мамырыгъэрэ зэгурыIуэныгъэрэ, псалъэкIэ мыхъуу, Iуэху дахэхэмкIэ зэрыдилъхьэфар. ЦIыху зэхэгъэж ищIыртэкъым, щIыналъэм ис дэтхэнэми и гъащIэр зыхуэдэм абы и дежкIэ мыхьэнэ иIэт. И лъэпкъым и гуауэр езым и щхьэм хуэдэу зыхищIэрти, ар щынасыпыфIэм гушхуэныгъэ къыхилъхьэрт. Абы и щыхьэтт махуэ къэси зэфIигъэкI IуэхуфIхэр.
Уи щIыналъэм мамырыгъэрэ зэгурыIуэныгъэрэ илъмэ, насыпыр щытепщэмэ - абы нэхъ лъапIэ щыIэкъым. Арат зыщIэхъуэпсыр Джарым Аслъэн, и гъащIэри абы триухуащ. Ди деж ар и япэ Президенту щытащ икIи игъащIэкIэ апхуэдэу къэнэнущ.