«АЛЖИР» гъэрэщым исахэм языхэз

Къэзахъстаным и щыхьэр Нур-СулътIан къалэм (ипэкIэ Акмолинск) километр 40-кIэ фIэкIа пэмыжыжьэу «АЛЖИР» фIэщыгъэр зиIэ музей къыщызэIуахащ. Африкэм щыIэ Алжир къэралым и цIэм зи къэпсэлъыкIэкIэ техуэ а музейр зыкIи епхакъым абы - «АЛЖИР»-т зэреджэр Хэкум епцIыжахэм я щхьэгъусэхэр щаIыгъ лъэхъуэщу Акмолэ къуажэм пэ­гъунэгъуу щаухуам (Акмолинский лагерь жен изменников Родины). ЗэпцIыжауэ жыхуаIэ а Хэку-анэм бзылъхугъэ минхэр, я ныбжьми, къызыхэкIа лъэпкъми, я IэщIагъэми емылъытауэ, я Iуэхури зэхамыгъэкIыу лъэ­хъуэщым иридзащ, илъэси 5-м къыщы­щIэдзауэ 10-м нэс тралъхьэри. А тутнакъэщым исахэм ящыщщ ди ­лъахэгъу адыгэ бзылъхугъэ - Шэрджэс (Пщыбий) Хутэ Хъанджэрий и пхъур.

- Зы адэ-анэм дыкъызэдалъхуауэ зэкъуэшиплIрэ зэшыпхъуитIрэ дыхъурт дэ, - жеIэ иджыблагъэ ди редакцэм къыщIыхьа нэхъыжьыфI Пщыбий Сулъ­тIан Хъанджэрий и къуэм. - Си шыпхъум и гъащIэм хэта илъэс гугъусыгъухэр сигу къигъэкIыжащ «Газета Юга»-м щыслъэгъуа спис­кэм, «АЛЖИР»-м и ­гъэру щыта ди лъахэгъу бзы­лъхугъэхэм я цIэ-унэ­цIэхэр зэрытым. Спискэм 29-нэу къыщыгъэлъэгъуар ди шыпхъу нэхъыжь Хутэщ…
СулътIан зэрыжиIэжымкIэ, зэгурыIуэрэ зэдэIуэжу, властыщIэм и хабзэхэри гурэ псэкIэ къэзыщтауэ Нартан (япэм Къылышбийхьэблэ) щыпсэухэм ящыщт Пщыбий Хъанджэрий и унагъуэр. Политикэ залымыгъэхэм я лъэхъэнэ хьэлъэм и къэхъукъащIэхэр къалъэIэсауэ щытащ пэжыр зи гъуазэу псэу унагъуэми. «Хэкум и бий», «епцIыжакIуэ» зыфIащу 1937 гъэм зэуэзэпсэу дашахэм яхэтащ Хъанджэрий и бын нэхъыжьхэу Хьэжысмелрэ Ху­тэрэ. Хьэжысмел Сыбырым илъэси 10-кIэ щыIащ, бэ­лыхь куэди игъэващ. Хуит къэхъужа нэужь, къэкIуэжри и хэкум исыжащ.
Пщыбийхэ я хъыджэбз пажэ Хутэ и Iуэхур нэгъуэ­щIу къекIуэкIащ. 1909 гъэм къалъхуащ ар. Пщащэ ­гуапэу, зэкIужу, хьэл-щэн дахэ хэлъу къэхъуа Хутэ Iэпэ­Iэсэт, IэпщIэлъапщIэт. Дэ­ным, бзэным, хэдыкIы­ным хуэIэкIуэлъакIуэти, и нэр зытеплъам щапхъэ трихырти идырт, Iэ еIусауэ умыщIэну. Хутэ пщэфIэнкIи Iэзэт. КъинэмыщIауэ, Хутэ пшынауэ Iэзэти, Къылышбийхьэблэ зы гуфIэгъуэ зэхыхьи щемыкIуэкIми ярейт, пшы­нэ Iэпэхэр зыгъэбзэрабзэ хъыджэбз дахэр ирамыгъэблагъэу.
БалигъыпIэ иувэри, Хутэ унагъуэ ихьащ. Абы щхьэ­гъусэ хуэхъуащ Налшык дэс, лъэпкъкIэ Аушыджэр щыщ адыгэ щIалэ Шэрджэс Хьэжысмел ПIатIэ и къуэр. Зэщхьэгъусэхэр псэурт, гъащIэр я щIэщы­гъуэу, къэкIуэнум гугъэ IэфIхэмрэ хъуэпсапIэ нэ­хухэмрэ ирапхыу. Хутэ лъэпкъ фащэхэр щаду Налшык дэта дэрбзэр фабрикэм щылажьэрт. Хьэжысмел «Социалистическая Кабардино-Балкария» газетым зэдзэкIакIуэу щыIэт. Политикэ террорхэм я лъэхъэнэм и гуащIэгъуэу, 1937 гъэр къихьа къудейуэ, Хьэжысмел ягъэтIысащ, «властым и бий» фIащри. Абы къуаншагъэу къыхуа­гъэуват редакцэм контрреволюцэ лэжьыгъэ жы­джэру щригъэкIуэкIыу, влас­тым и политикэм пэ­щIэувэ тхыгъэхэр газетым трыригъа­дзэу. А илъэс дыдэм и ба­дзэуэгъуэм и ­26-м Хьэжысмел и судыр укIкIэ ящIащ. Лажьэ зимыIэу гъащIэм пагъэкIа совет цIыху минхэм ящыщ ­хъуащ коммунист Шэрджэсыр. СССР-м и Суд Нэхъыщхьэм и Дзэ коллегием и унафэкIэ Хьэжысмел хей ящIыжащ 1957 гъэм и фокIадэм и 9-м.
Зи щхьэгъусэр япхъуатэу даша Хутэ гугъэ нэпцIхэр и псэм щигъафIэрт, Iуэхур зэхэкIыу Хьэжысмел къаутIыпщыжын и гугъэу. Ар­щхьэкIэ абы къыпэплъэр нэгъуэщIт. Хьэжысмел яу­кIа нэужь, куэд дэмыкIыу, 1937 гъэм и фокIадэм и 1-м, Хути ягъэтIысащ икIи ­СССР-м и ГъэзэщIакIуэ комитет нэхъыщхьэм «Хэкум епцIыжахэм я унагъуэхэм щIэсхэм ятеухуауэ» (ЧСИР) къыдигъэкIа унафэм ипкъ иткIэ, апхуэдэуи СССР-м и НКВД-м и Зэхуэс хэхам ­къыщащта унафэр и лъабжьэу, Хутэ 1937 гъэм и дыгъэ­гъазэм Акмолэ лаге­рым яшащ, илъэс ныкъуэ­кIэ ­тутнакъэщым щаIыгъа нэужь.
Илъэси 5 зытралъхьа бзылъхугъэ цIыкIур апхуэ­дэу къыщыхутащ Къэзахъстан жыжьэм щыIэ «АЛЖИР»-м. Тутнакъэ­щым щызекIуэ хабзэхэр апхуэдизу ткIийти, абы исхэм пыщIэ­ныгъэ лъэпкъ хуаIэну хуит­тэкъым я благъэхэм, Iыхь­лыхэм, бынхэм. Илъэси 5 нэхърэ нэхъыбэ зи ныбжь бын зиIэ бзылъхугъэхэм ахэр къыкIэрачат икIи сабий колониехэм ягъэкIуат. Нэхъ цIыкIуIуэхэр я анэхэм ящIыгъути, ахэр якIэрыщIауэ лажьэрт.
- Хутэрэ Хьэжысмелрэ сабий зэдагъуэтыну хунэсатэкъыми, абыкIи и Iуэхур нэхъ тыншт лагерым щыщыIэм, - и шыпхъум и гугъу ещIыж СулътIан. - Ауэ, дауэ хъуми, цIыхум и фэм дэмыхуэным хуэдиз хьэзабрэ бэлыхьрэ ирагъэшэчащ си анэ къилъхуа тхьэмыщкIэм. И хъыбар лъэпкъ дымыщIэу, лIами псэуми дыщымыгъуазэу сыт хуэдиз зэман етхьэкIа унагъуэм?..
 СССР-м и НКВД-м ЛъэхъуэщхэмкIэ и къэрал управленэм (ГУЛАГ) и унафэм щIэтащ гектар 30 зыубыд а лагерыр. ИужькIэ, 1939 гъэм и дыгъэгъазэм, Караганда щыIэ лъэхъуэщым и къудамэхэм ящыщ зы ­хъуащ. Губгъуэм щылажьэу арат лагерым щыIэхэм я ­нэхъыбапIэр. Нэхъ иужьы­IуэкIэ абы дэрбзэр фабрикэ къыщызэIуахат, ис бзылъхугъэхэм я жэрдэмыр уна­фэщIхэм даIыгъри. Хэку зауэшхуэм щIидза нэужь, фабрикэм жэщ-махуэ ямы­Iэу щадащ ди совет зауэлIхэм папщIэ щыгъынхэр. Уэздыгъэнэфым идз нэхум фIэкIа щымыIэу, сыхьэт 14 - 16-м щIигъукIэ лажьэрт бзылъхугъэхэр, щхьэхуимыту, пщIэншэу. А фабрикэм щылэжьахэм ящыщащ Шэрджэс (Пщыбий) Хути. Апхуэдэ гуащIэдэкI хьэлъэ­кIэ абыхэм «япшыныжырт» Хэкум и пащхьэм къыщахьауэ жыхуаIэ къуаншагъэр, губгъэн иныр. Хутэ Iэджэрэ игу къэкIырт и адэ-анэр, и анэкъилъхухэр. Я хъыбар лъэпкъ имыщIэури илъэсхэр кIуащ. Нэхъ иужьыIуэкIэ къащта уна­фэм ипкъ иткIэ, бзылъхугъэхэм письмоитI илъэсым хуэзэу ятх хъуну хуит ящIащ, арщхьэкIэ а щIыпIэ жы­жьэм къикIыу тхыгъэр уи хэкум нэсыху, ар яIэрыхьэрэ къатхыжыху, зэманышхуэ кIуэрт. Нэхъыбэм я тхыгъэри жэуапыншэ хъурт. Хутэ иужькIэ жиIэжу зэры­щытамкIэ, я унагъуэхэм ­къикI письмохэр къызыIэ­рыхьэж закъуэтIакъуэхэм ахэр блыным фIадзэрти зы фIыгъуэ лъапIэ гуэрым хуэдэу зэрахьэрт, псалъэу абы итыр езыхэми бара­кым щIэс адрейхэми гукIэ ящIэу.
Илъэси 5 фIэкIа трамылъхьами, Хутэ илъэси 10-кIэ щыIащ Къэзахъстан жыжьэм и тутнакъэщым. Ар къыщыкIуэжа махуэр куэдрэ я нэгу щIэтащ Пщыбийхэ. Хутэ и адэ-анэми абы нэхърэ нэхъ гуфIэгъуэ я гъащIэм щамылъэгъуами ярейт.
- Хэку зауэшхуэр ди Те­кIуэныгъэ инымкIэ зэриухрэ илъэситIи дэкIыжат абы щыгъуэ, - игу къегъэкIыж СулътIан. - Хутэ дахэр и фэм итыжтэкъым, апхуэдизу Iей хъуати, и узыншагъэми сэкъатышхуэ иIэт. Ауэ а псори Iуэхутэкъым, ар псэууэ унагъуэм къызэрихьэжар къэ­плъытэмэ…
Мамыр гъащIэм хуэмурэ хэзэгъэжащ Хутэ. Абы хуэдэхэр щэрэ минрэт ди къэралышхуэм. Зэман дэкI­ри, фIыуэ илъагъу и дэр­бзэр IэщIагъэм пэрыхьэ­жащ ар, нэхъ иужькIэ уна­гъуи зэригъэ­пэщыжащ. Ар щхьэ­гъусэ хуэхъуащ Старэ Шэрэдж щыщ Мырзэкъан Лэкъумэн. Зэщхьэгъусэхэр зэгурыIуэрэ зэдэIуэжу зэдэ­псэуащ илъэс куэдкIэ, ауэ бын къащIэхъуакъым. 1987 гъэм Лэкъумэн дунейм ехыжащ. КъыкIэлъыкIуэ илъэ­сым Хути абы кIэлъыкIуэжащ. И шыпхъур адэжь ­лъапсэм къишэжри, къуа­жэкхъэм щыщIилъхьэжащ Сулъ­тIан.
Хутэрэ Хьэжысмелрэ я гъащIэхэм хуэдэ куэд IэщIэкIуэдащ а лъэхъэнэ бзаджэм. ЦIыхубэм ягури ялри ноби щIоуз политикэ лей зытехьа ди цIыху минхэм. Ди къэралым и тхыдэм хэт напэкIуэцI хьэлъэхэм ящыщщ ар.­ «АЛЖИР»-м а зэманым щыкIуэда­хэм, абы и гугъуехьхэм пхыкIахэм ­къащIэхъуахэм, я унагъуэ­хэм къахэкIащ къэралым и цIэр зыIэта цIыху цIэрыIуэ­хэр, хэкупсэхэр. ЦIыхум щалъхуа щIы­налъэм хуиIэ ­лъагъуныгъэр апхуэдизу лъэщщи, аращ ар псом япэ щIи­щыфыр.
«АЛЖИР»-м щыIахэм Акмолэ жылэм пэмы­жыжьэу илъэс зыбжанэ ипэкIэ щыхуагъэуващ фэеплъ ин, музеи къыщызэ­Iуахащ. ­Политикэ лей зыте­хьа псоми я псэхэм яхуэ­щхьэпэн ухъу ар. Къэралым и цIыхур щиукIыж афIэкIа зэи ­къремыхъу.
 

ЖЫЛАСЭ Маритэ.
Поделиться: