БлэкIам уасэ пэж хуэзыгъэувыр нобэрей махуэращ. ФIыр абы къыщынэмэ, ар щапхъэ, гъуэгугъэлъагъуэ мэхъу. ЛъэхъэнэщIэр ефIэкIмэ, япэ итахэм пхаша гъуэгур хэмыкIуэдэжауэ аращи, ухуэфэщэныр уэри къэкIуэнум и пащхьэ щыпхь пщэрылъщ.
Апхуэдэ щIыкIэу фызыхуэдгъэхьэзыр хъыбарыр дигу къэдгъэкIыжыну щхьэусыгъуэ къыдэзытар абы илъэс 70 зэрыщIэкIарщ. Зи гугъу тщIыр Хэку зауэшхуэр зэриухрэ илъэсищ фIэкIа дэмыкIауэ, Зеикъуэ къуажэм щыщ шыхъуэхэм шыщхьэ 64-м хуэзэу шыщIэ 64-рэ къыщыщIагъэхъуа зэманырщ. Пэжщ, тхыдэм зи цIэ къыхэнар цIыхуищщ. Ауэ хэт зымыщIэр жылэм и пщIэр зыIэт ехъулIэныгъэм зы къуажэдэси пэIэщIэу къызэрымынэр?!
ТхакIуэ Киреев Михаил и «Тхыгъэ къыхэхахэм» уахътыншэ ищIащ нобэ дигу къэдгъэкIыж Iуэхугъуэр. Адыгэшым и увыпIэр хуэм-хуэмурэ зэриубыдыжым и нэщэнэ къыщIэкIынщ зеикъуэдэсхэм зэрахьа лIыгъэм и уасэр кIуэ пэтми нэхъ куууэ зэрызыхэпщIэр.
Iуэхур къыщыхъуар Кировым и цIэр зэрихьэу Зеикъуэ щызэхэта колхозращ. ИщхьэкIэ къитIуа шы бжыгъэр къазэрыщIэхъуам щхьэкIэ, 1948 гъэм абы и унафэщI Бырс Анзор (1892 - 1988), шы щагъэхъу фермэм и унафэщI Щоджэн ТIэлашэ (1898 - 1978), шыхъуэ нэхъыжь Къалмыкъ Хьэжмурат (1926 - 1965) сымэ Социалист Лэжьыгъэм и ЛIыхъужь цIэ лъапIэр къыхуагъэфэщауэ щытащ. ЦIэ лъапIэм къыдэкIуэу къратащ Лениным и орденыр, «Гъубжэрэ Уадэрэ» медалрэ ЩIыхь тхылърэ.
Ауэ къэрал гулъытэр зыщ, цIыхухэм я гум фIыкIэ укъинэныр - абы нэхърэ куэдкIэ нэхъ лъапIэ нэгъуэщI зыгуэрщ. Дэри нэгум къыщIэдгъэхьэжыну дызыхуейр лэжьыгъэмрэ IэщIагъэмрэ нэгъуэщI бгъэдыхьэкIэрэ нэгъуэщI пщIэрэ щаIа лъэхъэнэращ.
«ГъащIэм щыхьэт пэж куэд ихъумащ лIэщIыгъуэ бжыгъэкIэ зэфIэува адыгэшым теухуауэ, - жыжьэ къыщыщIедзэ Киреевым и хъыбарыр. - Пащтыхь Грозный Иван и шуудзэр ливон зауэлIхэм щатеуэм щыгъуэ, абыхэм къэбэрдей дамыгъэр зытет алащэ телъыджэхэр яхэтащ. НэгъуэщI хъыбарым къеIуэтэж Суворов Александр-дзэзешэр уэсым щIигъэна Альп къуршхэм зэрызэпрыкIыфар адыгэшхэм я фIыгъэу».
А илъэсхэм Къэбэрдейр иджыри республикэ щхьэхуэу Урысейм хэтт. Зауэ нэужь зэманти, колхозхэри хуэм-хуэмурэ къызэфIэувэжу арат. Къэбэрдейр илъэс 25-рэ зэрырикъур щагъэлъапIэ махуэшхуэм ирихьэлIэу республикэм къэкIуа Маршал Будённый Семён цIыхубэм псалъэ дахэкIэ закъыхуигъэзауэ щытащ: «Къэбэрдей колхозхэтхэр си фIэщу къыхузоджэ я къару емыблэу ди дзэм дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэ, Урысейми хамэ къэралхэми зи пщIэр щылъагэ адыгэш хахуэхэр, жэрхэр, бэшэчхэр къызэфIагъэувэжыну».
«Будённэм и къыхуеджэныгъэр зэхэзыхыпхъэм зэхихат», - етхыж Киреевым. АдыгэшкIэ игъащIэ-ми цIэрыIуэу щыта Зеи-къуэ колхозыр а къалэн гугъум щыпэрыхьам иIэжыр шы 27-рэт. Шыхъуэ лъэрызехьэхэм я нэпсхэр къекIуэрт жаIэж, а шы Iэбжьыгур я губгъуэхэм иту щалъагъукIэ.
«ЛIэщIыгъуэ куэд къэзыгъэщIа лъэпкъ Iущым шы зехуэкIэ хабзэу зэрихьэм щIэи гъуни иIэкъым. Абыхэм зы закъуи яхэткъым а Iуэхум бгъэдыхьэр цIыху набдзэгубдзаплъэу, ерыщу, къикIуэт имыщIэу щытын зэрыхуейр къыхэмыщу», - жеIэ тхакIуэм.
Зауэм къикIыжа Бырс Анзор, Щоджэн ТIэлашэ, абыхэм я ныбжьэгъу щIа- лэ Къалмыкъ Хьэжмурат сымэ фIы дыдэу щыгъуазэт лъэпкъым къызэринэкIа шы зехуэкIэ Iэмалхэм, ауэ абдеж къыщыувыIэхэртэкъым. Зоотехникэм щIэуэ къыхыхьэ псоми щыгъуазэу зэрыщытыным хущIэкъурт ахэр. Ауэ псом нэхъыщхьэращи, абыхэм ящхьэщытт шы гъэхъун IуэхукIэ «дунейр зылъэгъуа» нэхъыжьхэу Сыжажэ Къарэрэ Джэдгъэф Пагуэрэ. Адыгэшым теухуа романыфIым хэтыну яхуэфащэщ Киреевым и тхыгъэм щыщ пычыгъуэхэу Пагуэ-дадэ табыныр уэлбанэм къызэрыригъэлар, и щIакIуэр анэм къыкIэры-хуа шыщIэ цIыкIум триубгъуэу уэм зэрыщихъумар, и нэгум къыщIыхьэж ха-кIуэ ехьэжьахэу Абрэджрэ Алий-Къадымрэ ятеухуа гукъэкIыжхэр зыхэтхэм. Фэеплъ мыкIуэдыжын зыхуэфащэ цIыхухэм я хьэтыркIэ, Киреевым и тхыгъэ купщафIэм и напэкIуэцI зыбжанэ адыгэбзэм къидгъэзэгъащ.
Шы зехуэкIэ хабзэхэмрэ тхылъым ит щIэныгъэмрэ зэбгъэуIумэ
«Хуэм-хуэмурэ шыщIэхэр ягъэшхэн, шыхэр къащэхун щIадзащ. Къэралыр мылъкукIи шы лъэпкъыфIкIи къадэIэпыкъурт. 1946 гъэм и пэщIэ-дзэм колхоз табыныр шы 211-м нэсырт. ИтIани ар мащIэт колхоз мелуанырыбжэм дежкIэ.
Зеикъуэ колхозым зауэм ипэкIэ шы бэлыхьхэр щагъэхъуу щытат. Кавказ къуршхэм я хъуреягъыр зэпызыупщIа шу зекIуэм хэта Абрэдж хакIуэм дэгъуэрэ къарууфIэу щIэблэ узыншэ игъуэтат. Абы хуэдэ дыдэу, шы лъэпкъ къабзэ къызыщIэхъуа адрей хакIуэхэми тэмакъкIыхьу якIэлъыплъхэрт IэщIагъэлIхэр. Колхоз шыхъуэхэмрэ зоотехникхэмрэ мыхъунур къыхадзмэ нэхъыфIыр къащтэурэ, шы лъэпкъыр зэрырагъэфIэкIуэным иужь итхэт. Ахэр ерыщу егупсысырт адыгэшыр нэхъ лъагэ икIи нэхъ псынщIэ ящIа зэрыхъуным.
И къалэным сыт щыгъуи хуэпэж колхоз унафэщI Бырсри фIыуэ илъагъу икIи хъарзынэу зыхищIыкI а Iуэхум пэрыхьэжат. Шы къэс зы шыщIэ къыщIагъэхъуэныр зы къалэн, шыщIэхэм зыри яхэмыщIу къызэфIагъэувэныр етIуанэ. ЩIэныгъэр здынэса Iэмал псори шыхэм зэрырахьэлIэнум иужь итынри ещанэ. Зи гугъу тщIы колхозхэтхэм 1948 гъэм зрагъэгъуэта ехъулIэныгъэшхуэм зы махуи узытеплъэкъукI мыхъун лэжьыгъэшхуэ ипэ къихуат.
Шыхъуэ нэхъыжь Къалмыкъ Хьэжмурат хакIуэхэм якIэлъыплъыныр и пщэ дилъхьэжат. Сыхьэтыр теухуауэ абы шыхэм мэкъу, зэнтхъ, хуэнщIей, сэхуран гуарцэ зоотехникэ щIэныгъэм ткIийуэ зэригъэувым хуэдэу, яритырт. Ауэ гъуэтэрымэ зыщыуа зы удзи, шыхэм емызэгъын къэлэр дэгу тхьэмпэ закъуи, зы ежьужьи шхалъэхэм дэхуэнкIэ Iэмал иIэтэкъым. Куэд зылъэгъуа, ныбжь нэхъ зиIэ шыхъуэхэу Сыжа- жэ Къарэрэ Джэдгъэф Пагуэрэ Хьэжмурат Iуэхум зэрыхуэжаныр ялъагъуху, езыхэми ягу хэхъуэрт, чэнджэщ иратурэ щIалэр трагъэгушхуэрт, дэIэпыкъухэрт.
Фермэм и унафэщI Щоджэн ТIэлашэ шыхъуэ нэхъыжьым щIэх-щIэхыурэ лъыгъуазэрт, шыщIэхэм, шэщым, шхыным я Iуэху зыIутыр зригъащIэу. Дэтхэнэ зы фIэгъэнапIэ жьгъейми щIэупщIэрт.
- Зыщумыгъэгъупщэ, си къуэш, - жриIэрт абы Хьэжмурат, - шууеифIыр шым екIуу тесыфракъым, ар зыхуей хуэзыгъэзэфращ.
ТIэлашэ шыхъуэ нэхъыжьым щIешхыдэн щхьэусыгъуэ къыхуихуэртэкъым: шыхэр узыншэт, шэщыр - зэлъыIухат, шыхэр - аслъэнхэм ещхьу, нэжэгужэт. Хьэжмурат шыхэр къыщыщIишым деж, колхозхэтхэр а шы бэлыхьхэм яIуплъэн папщIэ къекIуэталIэхэрт.
- Шагъдий дыдэхэщ! Абыхэм зыгуэр къащIэмыхъуэу къэнэнкъым, - жаIэу зэхэпхынт.
Шыхэр къуажэм пэмыжыжьэу, дыгъэ къэракъэм хэту, удзыпцIэхэм, къурш сэнтххэм щагъэхъурт, жьы щIыIэ къызэрыщIрамыгъэхунум иужь итхэу. Унащхьэ хуабэ зыхуащIа гуэщхэм щIахуэжхэрт жэщым. Шей удзым ещхьу, мэ дахэ къызыпих мэкъу бэлыхькIэ ягъашхэрт.
Шыхъуэхэр я мурадым лъэIэсын папщIэ, щIэблэншэу зыш къанэ мыхъуну арат. Зэбгъэдэшэгъуэр бадзэуэгъуэм и 1-м щегъэжьауэ 15 хъуху зэфIагъэкIын хуейт. Ар къехъулIатэмэ, шыщIэхэр илъэс къакIуэм и мэлыжьыхьым, накъыгъэм, е языныкъуэхэр мэкъуауэгъуэм дунейм къытехьэнурэ бжьыхьэ хъуху лъэ быдэкIэ увыну хунэсынухэт. ШыщIэ лъэщхэр бжьыхьэ щIыIэм щIыщышынэжын щыIэнутэкъым итIанэ. ЩIымахуэм быдэ цIыкIу хъуахэу техьэнухэт. Псом хуэмыдэу 1947 гъэм и гъатхэмрэ и гъэмахуэмрэ гугъу зрагъэхьын хуей хъуащ.
Колхоз унафэщIымрэ шыхъуэ нэхъыжьымрэ ялъэкI къагъэнакъым зоотехникэ щIэныгъэм къигъэув псори нэгъэсауэ ягъэзэщIэным хуэунэтIауэ. Бырс Анзор абы и закъуэ-тэкъым къалэну иIэр, абы иджыри гъавэр хригъэсэн хуейт, фермэхэм якIэлъыплъын, унафэщIым и нэгъуэщI къалэн гуэрхэри ихьырт, итIанэми сытым дежи зэман къигъуэтырт шыхэм ялъыгъуэзэну.
Гъатхэпэм и кIэм къыхэжа удзыщIэм сытым хуэдэу хуэнэпсейуэ зрадзрэ шыхэм. Ар ещхькъым, дауи, щIымахуэм яшха мэкъу гъущэм. Ауэ абы зы шынагъуэ щыIэщ. Гъатхэ удз IэфIым хуэмурэщ шыхэр егъэсэн зэрыхуейр. УнафэщIыр мыбдежми щыIэщ. Пщэдджыжьым мэкъу иратыну хунэсауэ пIэрэ? Хьэуэ, Хьэжмурат зэи плъырын щигъэтыркъым.
Хуэм-хуэмурэ гъатхэпэр къоблагъэ, бгыщхьэхэр кIуэ пэтми нэхъ щхъуан-тIэ мэхъу, ЕкIэпцIэкъуэ хъупIэхэм жьы IэфI, жьы хуабэ къреху. Абы нэхърэ нэхъыщхьэжу Мэзыхьэ, Домбей, нэхъ жыжьэжу Ташлы-Сырт бгыщхьэм и хъупIэ хуитхэр... Бгъэшхуэхэм, псыкъелъэ уэрхэм, къурш задэхэм я щIыпIэ, шыхъуэхэмрэ мэлыхъуэхэмрэ я дуней. Мис, шыхэр Iэщ дохутырхэм зэпаплъыхьри, гуартэ-гуартэурэ ягуэшащ. Бгыщхьэм зыр адрейм иужь иту бжэгъухэр, набжэхэр, хьэжыгъэрэ шыгъурэ зэрылъ къэпхэр зэрылъ гу зэщIэщIахэр драшей. Шыхъуэхэм я ужьым шыхэм я хъума-кIуэ пэжхэр - хьэ бэлацэшхуэхэр итщ.
- Гъуэгу махуэ, шыщIэ куэд къытхуэфшэжи фыкъэкIуэж, - ирагъажьэрт къуажэдэсхэм шыхъуэхэр.
Арати, щIедзэ гузэвэнымрэ пIейтеинымкIэ гъэнщIа махуэмрэ жэщхэмрэ. ШыщIэхэр ябж… Адыгэшыр шы гъэфIакъым, ар есащ бгылъэ щIыпIэ пхъашэхэм. Ауэ абы къикIыркъым мыхьэнэ зиIэ апхуэдэ зэманым ар гулъытэншэу къэбгъанэ хъуну. Хьэжмуратрэ и ныбжьэгъухэмрэ фIыуэ ящIэрт ар. Дунейм къытехьагъащIэ шыщIэ цIыкIури куэдым щыхъумэн хуейщ: хакIуэ къэгубжьам и лъакъуэ къытехуэнкIи хъунущ, дыгъужь нэщIар къещэкIуэни тIэу еплъынукъым. Уэс зыхэт уэшх щIыIэхэри щысхьыркъым шыщIэ къалъхуагъащIэхэм. Шыхъуэр сытым дежи сакъыу щытын хуейщ.
ЩIэгузэва псори хъарзынэу зэфIэкIащ. ШыщIэ къызыщIэмыхъуа зы шыбз къэнакъым. Иджы ахэр фIыуэ хъумэн хуейщ. Шыхъуэ нэхъыжьхэмрэ абы и дэIэпыкъуэгъухэмрэ сыт-ми хэзыщIыкI шыхъуэ дадэхэр я чэнджэщэгъущ. Абыхэм бгыщхьэ хъупIэр IыхьиплI иращIыкIырти, чэзууэрэ къагъэсэбэпырт, шахмат губгъуэм итым ещхьу, гуартэхэр щыхъуакIуэ губгъуэ плIанэр мазэ къэс яхъуэжурэ…
ЛIыгъэ
зехьэгъуэ
Нэху зэрыщрэ, Iудэ зы-Iут тепхъуэ телъ фIэкIа умыщIэну, Iэнэ хъурейм ещхь Къэнжалышхуэ и нэщхъыр зэхихыртэкъым. Пагуи нэщхъейт: бгыхэм мурадыфI зэрамыIэр IупщIт. ГъащIэм и кIыхьагъкIэ игъэунэхуат абы уафэм и гурей-гурыфIхэр. Мэлыхъуэхэр зи гъусэ мэл гуартэ псохэр, выжьхэр, шыхэр, унэ хуэдиз мывэхэр зэрагъэдзэкIыурэ езылъэсэха уэлбанэхэр и нэгу щIэкIат абы. Зэкъым-тIэукъым Пагуэ-дадэ къыщыхуихуар техьэгъуэ зытехьа табыным иужь иту къижыхьын, егъэзыхыпIэ задэхэм, щыхупIэ кIыфIхэм ящхьэщимыгъэхьэн папщIэ. Аркъэныр мэфийри - лъэбакъуитI ичыжмэ, бгым щыхуну щыта хакIуэр мэджалэ…
Пагуэ-дадэ къыпхуэгъэпцIэнукъым: абы гу лъитакIэщ пшэхэм я кIуэкIэм, абыхэм я кIуапIэри фIыуэ ещIэ, борэным и пэкIэ зэрызащIми есэжащ, бэлэ-рыгъыркъым. Дунейм зихъуэжыху, ари нэхъ сакъ мэхъу. Ауэ шыхъуэ Iэзэхэми я щхьэ щыщIахьэ къахуохуэ. Зымахуэ дыдэщ Бахъсэн районым и «ТекIуэныгъэ» колхозым щыщ Мэшыкъуэ Хьэмталий къуэ лъэгум зытриIубэу щыгъуэгар, лъыкъуалэм хэлъ шыбзыр игъейуэ. Борэным и жьы щIыIэмылым табыным кърищIэнур уи нэгу къыпхущIэгъэхьэнукъым.
Хьэмэрэ Куба Ипщэм щыщ колхозым ей Алий-Къадым хакIуэ цIэрыIуэм и хъыбарыр-щэ? Пагуэ и щIыфэр иджыри мэтхытх, ар зэрыкIуэдыкIар и нэгу къыщыщIигъэхьэкIэ. ХъупIэм Алий-Къадым зымыцIыху зы шыхъуэ щыIэтэкъым. Мэзкуу шыгъэжапIэм къыщагъэжэху, япэ зыгуэр къыщища къэхъуакъым. Колхозым нобэхэми щахъумэ Алий-Къадым щыхьэрым къыщихьа уанэ лъапIищыр. Колхоз шыхъуэхэр иригушхуэрт абы, яхъумэрт, ягъафIэрт. Иджы мывэ къырхэр зэтрагъэсу фэеплъ хуагъэувыну загъэхьэзыр.
Уэс гъуэжькуий къэхъеятти, табыныр ихъумэурэ, Алий-Къадыр щыхупIэм дэхуауэ щытащ...
Пагуэ-дадэ гузавэурэ гуартэхэм якIэлъоплъ, бгыщхьэм адэ-модэкIэ щилъагъу, пшагъуэм ныкъуэщIэхъумэ ищIа сэнтх удзыфэхэр, хъупIэ зэмыфэгъухэр зэпеплъыхь. Дунейр къызэIыхьэмэ, табыным зричынкIи хъунущ, я ха-кIуэ-пашэхэм зытет щIыр ямылъагъужу. ЩIэпхъуэр зыгуэрт, гу лъамытэу щыхупIэм зрамыдзыхыжтэмэ.
ХъупIэм и бжьиз къэс ецIыху Пагуэ. Колхоз унафэщI Бырсри, шыхъуэ пашэ Хьэжмурати, фермэм и унафэщI ТIэлаши жаIэр зыщ - зыгуэркIэ дунейр къызэIыхьэмэ, гуартэхэр мыбдежым щыпхузэтеIыгъэнущ. Пагуи аращ зэрегупсысыр. Ауэ щыхупIэхэм бгъэдэмыхьэн щхьэкIэ, япэ итын хуейщ. Ар нэщхъейуэ йоплъ пшэхэм щIауфа бгыхэм. Езым и гуартэр япэ итщ. Гузэвэн хуэмейуэ пIэрэ-тIэ? Хьэуэ, мис, уафэр мэгъуагъуэ.
Хьэжмурат къыIухьащ: «Зэхэпхрэ, Пагуэ?»
Дауэ зэхимыхынрэ? Пшэ фIыцIэ щхъуафэм къурш задэхэр зыр адрейм и ужьым иту иригъэлъэтэх фIэкIа пщIэнкъым. Уафэгъуагъуэр зэрызэхахыу, удзыщхьэхэр къыфIэхуащ, шы сокухэр зэщIэубэлэ-цащ. Зэрыгуартэу а пшэ фIыцIэм ещхь хъуащ, «Сыт мыбы и мурадыр?» жыуигъэIэу.
- ЗыIыгъ, Пагуэ, - жиIэри, Хьэжмурат адрей гуартэхэмкIэ зричащ.
Пагуэ мыпIащIэу и щхьэм щхьэрыхъуэныр фIишыхьщ, блэм ещхь и аркъэн гъуатIафэм еплъыжщ, шы ныбэпхым еIусэжри уанэм зридзащ.
Асыхьэтым уанэм «дэ хужьышхуэ» къытехуэри дэлъеящ. Уэ! ЕтIуанэр шы тхьэкIумитIым я зэхуакум дэхуащ. Шым и щхьэр егъэкIэрахъуэ. Гуартэр ежьакIэщ. Иджыпсту и акъылым имытыжу зричынущ, уэр къызэрытелъалъэм хуэ-дэу. Пагуэ и шыр ирихужьащ абыхэм ятежын папщIэ, арщхьэкIэ зылъэщIагъэхьэркъым. И щIакIуэмкIэ шыщхьэм зэрыжьэхэуэр илъагъуу, Пагуэ гукIэ зыхищIэрт шыхэм гъуэгу къамылъыхъуэжу, сакъыни щагъэтауэ зыщрачыну гужьеигъуэр къызэрыблагъэр. Шыхъуэ дадэхэм зы хабзэ зызымыхъуэж яIэщ: уафэм мывэ уэшх къещэщэха папщIэ, гуартэм зы лъэбакъуэкIэ убгъэдэкI хъунукъым. Ар адэжьхэм я уэсятщ…»
Лъэпкъым ишэча лъэпощхьэпо псори дэзыгуэ-ша адыгэшым и пщIэр хэкум и гъунапкъэм жыжьэу щхьэдэIухауэ хамэ къэралхэр егъэбжьыфIэ. Абы хуэфэщэн пщIэ игъуэтыжын, и шыгъэр адэкIи ефIэкIуэн папщIэ, апхуэдиз лIыгъэ зезыхьахэм я щIэблэращ псори нобэ зыщыгугъыр.
Бырс Анзор
Щоджэн ТIэлашэ
Къалмыкъ Хьэжмурат