ЗыкъыфIэщIыжын жыхуэпIэр и пщIыхьэпIэ къыхэхуэртэкъым
Япэрауэ, Дашу Хьэшыр цIыху къекIуу, нэсри къэсыжауэ адыгэ щIалэщ, зыхужаIэм хуэдэу щытащ. ЕтIуанэрауэ, цIыхуфI дыдэт, зэчиифIэми, зыкъыфIэщIыжын жыхуэпIэр и хьэлым хэлътэкъым. Ещанэрауэ, ар къызыхуалъхуар къэфэнырт. А псори зэхэслъхьэжауэ, сэ Хьэшыр пщIэ, дзыхь хуэсщIырт.
«Кабардинка» къэфакIуэ ансамблыр къызэдгъэпэща нэужь, апхуэдэ гуп яIэну хуейуэ ди ужьым къиуват гъунэгъу республикэхэм щыщ куэд - Къэрэшей-Шэрджэсыр, Адыгейр, Осетие Ищхъэрэр, Шэшэн-Ингушыр, нэгъуэщIхэри. КIэщIкIэ къи-
псэлъыкIащ Адыгэ Республикэм ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм, ансамбль къызэрагъэпэщынути, ар зыгъэсэфын балетмейстер яхуэдгъэкIуэну къыдэлъэIуу. И зэфIэкIкIи, и цIыхугъэкIи утеукIытыхьынутэкъым Дашум. ИлъэситIкIэ щыIащ ар Адыгейм. Ансамбль яхузэфIигъэувауэ къэкIуэжат.
ПхужымыIэным хуэдизу Хьэшыр хэлъхьэныгъэшхуэ хуищIащ ди лъэпкъ гъуазджэм зиужьыным. Гуауэшхуэщ ар пасэу, и къару илъыгъуэу дунейм зэрехыжар.
ЕФЭНДЫ Джылахъстэн,
КъБАССР-м щэнхабзэмкIэ и министру щыта,
Налшык Адыгэ Хасэм щIыхь зиIэ и тхьэмадэ.
2015 гъэ
Ныбжьэгъу пэж
Ухуэныгъэм сыхэту Налшык сыщылажьэу (1956 гъэм), ди благъэ щIалэм уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблым сишат, Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъур щагъэлъапIэкIэ Москва зэрызыкъыщагъэлъэгъуэнум зэрызыхуагъэхьэзырым сригъэплъыну. Хьэшыр ансамблым и балетмейстерти, сыкъызэрыфэфыр игъэунэхуну щыжраIэм, къызэплъащ. Игуми срихьауэ къыщIэкIынт, гупым и унафэщI Мыд Хьэжмусэ и пэшым сыщIишэу, я гъусэу къэралым и къалащхьэм сыкIуэну къыщызжиIакIэ… Апхуэдэут сэ Хьэшыр къызэрысцIыхуар.
Илъэс бжыгъэкIэ дызэдэлэжьащ Дашумрэ сэрэ, зэгъусэу Iэджэрэ дыкъэфащ, щIыпIэ куэдым дыздэщыIащ. Балетмейстер IэщIагъэм Ленинград щыхуеджэу къэкIуэжа иужь, къафэ зыбжанэ абы игъэуващ. «Кабардинка»-м щыщымылэжьэжми, къакIуэурэ ди зэфIэкIхэм кIэлъыплъырт, къыддэIэпыкъурт, чэнджэщ щхьэпэхэр къыдитырт.
Егъэлеяуэ цIыхуфIт, гушыIэшхуэ хэлът, псори фIыуэ илъагъурт, езыми удихьэхыфырт. Зэи зыщысхьыжакъым ар. Емызэшыжу лэжьащ. Махуэшхуэхэм деж стадионым е Налшык и утыкухэм цIыхушхуэ щызэхуэсырт. Республикэм и районхэм къикIырт къэфакIуэ, уэрэджыIакIуэ гупхэр. Ахэр зэкIэлъыкIуэу, дахэу утыкум къигъэхьэныр зи пщэ къыдэхуэр Хьэшырт. Зэгуэрым уэшхыр къежэхыу абы игъэхьэзыращ апхуэдэ зы махуэшхуэ, нэхъыфIу зэхахын, езыми псори илъагъун папщIэ автобусым и щхьэм тету унафэ къахуищIу, абы дэ дыдэIэпыкъуу. Лей зытригъэхьар, щIыIэ зыхигъэхьар пцIы къыщIэкIынтэкъым, куэд мыщIэуи и щIыбымкIэ зы IэгупIэ зэрыузым игъэтхьэусыхэу хуежьащ. Зыкъомрэ къыфIэIуэхуакъым, дохутырым щыкIуам къахутащ абы и тхьэмбылым лышх узыр къызэрыхыхьар. Операци ящIащ, и узыншагъэр тIэкIуи зэфIэувэжа хуэдэуи къытщыхъуат, арщхьэкIэ а уз бзаджэм Хьэшыр жыжьэ нигъэсакъым.
Апхуэдэуи сщыгъупщэркъым ар гушыIэрейуэ, гум дыхьэу дыхьэшхыу зэрыщытар. ПщIэшхуэ хуэсщIырт езыми, къэзылъхуа и адэ-анэми, и щхьэгъусэми. Куэдрэ абыхэм я деж сыщыхьэщIати, гуапагъэу ядэслъэгъуар пхужымыIэным хуэдизщ.
СОТТАЕВ Къанщауэ,
КъБР-м и цIыхубэ артист.
2009 гъэ
Зэи тщыгъупщэ
хъунукъым
«Кабардинка»-м и тхыдэм къыхэна, нобэ дызэрыгушхуэу «къэфакIуэ гъуэзэджэ» жыхуэтIэхэр псори зыгъэсар Дашу Хьэшырщ. 1953 гъэм аращ сэ къэфакIуэ ансамблым сыхэзыгъэхьар.
Ауэ сыткIэ ящыгъупщами, абы и лэжьы-
гъэм хуэфащэ пщIэ игъуэтакъым. Газетхэм абы и цIэр къызэрытехуар мащIэ дыдэрэщ, и гугъу щащIар зэзэмызэххэщ, абы щыгъуэми, и лэжьыгъэр къэзыгъэлъэгъуэнкIэ Iэмал зимыIэ «цIыхуфIт, гуапэт» псалъэ тафэтелэхэмкIэ хуэупсэу. Апхуэдэу Дашум и гугъу пщIынри, зыри хужумыIэххэнри зыуэщ сэ къызэрыслъытэр. Абы хуэфащэт и творчествэ тIуащIэр зэрыщыту къызэщIэзыкъуэ тхыгъэ ин, купщIафIэ.
Хьэшыр хузэфIэкIар зэи тщыгъупщэ хъунукъым. НэгъуэщI зыри имыщIами, Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъу 1957 гъэм Москва зэрызыкъыщыдгъэлъэгъуэнум ансамблыр хуэзыгъэхьэзырар аращ, иужькIэ Монголием дызэрыкIуари зи гуащIэ къыдэкIар Дашу Хьэшырщ.
И щIэныгъэм Ленинград щыхигъахъуэу къэкIуэжа нэужь, абы «Кабардинка»-м къигъэзэжат, арщхьэкIэ Музыкэ театрым и балет труппэр нэхъапэу къалъытэри (!), абы ягъэкIуащ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ «Кабардинка» ансамблым куэд фIэкIуэдащ.
Нобэми «псэущ» Хьэшыр и къафэхэр, хэт хуейми къищтауэ, езым я гуащIэу ягъэувауэ.
АЛЭКЪЕЙ Мухьэмэд,
КъБР-м и цIыхубэ, УФ-м щIыхь зиIэ я артист.
И псалъэр хущхъуэт
Илъэс куэд хъуащ цIыху гъуэзэджэр, хореограф зэчиифIэр зэрытхэмытыжрэ, ауэ ар тщIыгъущ, зэи ди гум ихунукъым.
Дашу Хьэшыр ХьэкIашэ и къуэ! А цIэр псоми ящIэрт, «Нартхасэ», «Шэджэм псыкъелъэхэр», «Терчанка» ансамблхэр къызэгъэпэщыным и гуащIэ куэд хилъхьат, нэгъуэщI Iэджи хузэфIэкIати.
Дашур «Нальчанка» цIыхубэ ансамблым и япэ балетмейстеру щытащ. Лъэпкъ художественнэ гъэсэныгъэмрэ сабийхэм утыку итыкIэ егъэщIэнымрэ щызэпха, ныбжьыщIэхэр щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ щIэзыпIыкI методикэ Iэмал гъэщIэгъуэн зэхилъхьат абы. Хьэшыр игъэуващ ансамблым и фондым къыхэна къафэхэр, хореографие этюдхэр. Абыхэм ящыщщ, псалъэм папщIэ, «ЦIыхубэ джэгукIэхэр», «Уузыншэм, щIалэгъуэ!», «Нарт щIыналъэм теухуа хъыбар», «Долинск и розэхэр», «Бгылъэ удз гъэгъа» зыфIищахэр. Сыт и уасэ абы и «Къафэр»! «Нальчанка» ансамблыр дунейпсо, урысейпсо, республикэ зэпеуэхэм, Урысейм и Артиадэм я лауреат зыбжанэрэ зэрыхъуар зи фIыщIэри, шэч хэмылъу, Хьэшырщ.
Сэ куэдрэ сигу къокIыж Мексикэм щыщыIам щыгъуэ Хьэшыр и къафэхэм Iэгуауэшхуэ зэрыхуаIэтар, балетмейстерми абы и гъэсэнхэми ятеухуа псалъэ гуапэхэр газетхэм къызэрытрадзар.
Тхьэм хореографу къигъэщIат ар. АпхуэдизкIэ и гупсысэр куут, и акъылыр бейти, Хьэшыр фIы дыдэу къехъулIэрт езым къигупсыса къафэхэр игъэувыныр. СызэригугъэмкIэ, Дашум и ехъулIэныгъэ псом я лъабжьэр сабийхэр фIыуэ зэрилъагъурт. Апхуэдэуи цIыхум и гукъыдэжыр къэIэтынымкIэ «IэпщIэлъапщIэт» Хьэшыр. ГушыIэ дахэ зыхэлът, и зы псалъэри хущхъуэт, уи псэр игъэтыншу, укъызэщIиIэтэу. Ар щысымаджэм зыбжанэрэ я деж сыкIуати, узым къыхигъэзыхь пэтми, сыкъызэрилъагъуу нэщхъыфIэ къэхъурт, хъыбар гъэщIэгъуэн гуэрхэр къызжиIэжырт. Сыту цIыху бэшэчт, лIыгъэшхуэ зыхэлът ар!
Къэбэрдей-Балъкъэрым и щэнхабзэр ахэр хэмыту уи нэгу къыпхущIэмыгъэхьэ цIыхухэмкIэ бейщ. Абыхэм ящыщу япэу зи цIэр къиIуапхъэщ Дашу Хьэшыр. Абы и цIэр щыпсэуа уэрамым щIыфIамыщыр, Хьэшыр и фэеплъу республикэ зэхьэзэхуэхэр щIрамыгъэкIуэкIыр, къэфакIуэ гуп нэхъыфIхэм ират саугъэт Дашум и цIэкIэ щIамыгъэувыр сщIэркъым. Ар абы къызэрилэжьам зыми шэч къытрихьэу къысщыхъуркъым.
Къапщтэмэ, ди IуэхущIапIэм щIэх-щIэхыурэ щыдогъэкIуэкI Хьэшыр и фэеплъ пщыхьэщхьэхэр, сабийхэм абы и гугъу яхудощI, ядогъэцIыху. Си дежкIэ Хьэшыр егъэджакIуэт, ныбжьэгъуфIт, цIыхум хэлъ хьэл-щэн нэхъыфI дыдэр гуапагъэр зэрыарар си фIэщ зыщIар аращ.
Дашу Хьэшыр къигъэщIа илъэсхэм щыщ дэтхэнэ зы махуэри гуапэу щытащ. Абы къэфэным хуигъэсащ цIыху куэд, абыхэм ящыщщ ди республикэми нэгъуэщI щIыпIэхэми къыщацIыхуа хореографхэу Тхьэмокъуэ Мартин, Щауей Еленэ, Куэшей Алик сымэ, нэгъуэщIхэри. Абы и гъэсэнхэр «Кабардинка» ансамблым хэтащ гупыр ягъэбжьыфIэу.
Хьэшыр къытхэмытыжми, дэ ар тщыгъупщэнукъым. Балетмейстерым и фэеплъщ «Нальчанка»-р, ар утыкум итыху, Дашум и къафэхэр псэунущ.
БЕЗРОКЪУЭ Еленэ,
Урысей Федерацэм щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ.
«Усэ» итхыфырт лъакъуэкIэ,
IэкIэ, псэкIэ
Дашу Хьэшыр цIыхушхуэт. Этнографиер, театрыр фIыуэ зылъагъу, щIэныгъэ зыбгъэдэлъ артистымрэ сэрэ дызэныбжьэгъут.
СЫТ и лъэныкъуэкIи цIыху дахэт ар. ЩIымахуи гъэмахуи екIуу, зэщIэкъуауэ хуэпат. И зыIыгъыкIэ дахэм, и щхьэц тхъуа дэлъэщIеям, и натIэ лъагэм гу лъумытэнкIэ Iэмал иIэтэкъым. Дэ, щIалэжь цIыкIухэр, абы ещхь дыхъуну дыщIэхъуэпсырт. Зы лъэныкъуэкIи дэтхэнэ зыри епсэлъэфу къызэрыгуэкI цIыхут ар - гушыIэр зи щIасэти, и хъуреягъкIэ къетIысэкIауэ и гукъэкIыжхэм щIэдэIурт. Абы щыгъуэми, псом нэхъри, зэрыжаIэщи, зы щхьэкIэ нэхъ лъагэт. АрщхьэкIэ сэ зэи слъэгъуакъым абы и макъыр зригъэIэтауэ къэфакIуэ гуэрым епсалъэу.
Хьэшыр и къэфэкIэр зымылъэгъуам къафэм хищIыкIыр мащIэщ. Абы и къафэр адрей псоми къащхьэщыкIырт, усэ итхыфырт лъакъуэкIэ, IэкIэ, псэкIэ. Хьэшыр зыми запищIыжыртэкъым, езым сценэм къыщигъэщIхэми къытригъэзэжыртэкъым.
Сэ балетмейстеру сыщылажьэм, Дашум и псалъэхэр куэдрэ сигу къэкIыжырт. «Къафэм хэлъ пщIэмрэ щIыхьымрэ гъащIэм кIуэцIрумыхыфынумэ, сценэм укъыщIихьэххэн щыIэкъым. Псом нэхърэ нэхъыщхьэращи, а къафэм узэрыхуэфащэр къэгъэлъэгъуэф. Къафэр адыгэ лъэпкъ псом и психологиещ, и философиещ», - жиIэрт Хьэшыр.
ДУМЭН Мурадин,
КъБР-м и цIыхубэ артист.
Псоми ещхь,
зыми емыщхь
Урысей Федерацэм, Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм щIыхь зиIэ я артист, балетмейстер телъыджэ Дашу Хьэшыр псэужамэ, мы гъэм и ныбжьыр илъэс 90 ирикъунут.
Хьэшыр 1929 гъэм и щIышылэ мазэм Вольнэ Аул къыщалъхуащ. Иджыри сабийуэ абы щIидзащ къэфэн. Зэгуэрым, накъыгъэ махуэшхуэр ягъэлъапIэу, щIалэгъуалэр уэру Налшык и уэрамхэм дэтт, зыгъэпсэхупIэхэм зыкъыщагъэлъагъуэу. Къэбэрдей уэрамым къыщыфэ Дашум гу къылъитащ гъунэгъуу блэкI Къалмыкъ БетIал. КъэфакIуэ ныбжьыщIэм къулыкъущIэр къыбгъэдыхьэри IэплIэ къыхуищIат, икIи: «Афэрым, уэ къэфакIуэ гъуэзэджэ къыпхэкIынущ!» - къыжриIат. А псалъэхэр пэж хъуащ. Ар хыхьащ уэрэдымрэ къафэмкIэ ансамблым (иужькIэ «Кабардинка» къэрал академическэ ансамбль цIэрыIуэ хъуам). Къулыкъу щищIэм, ар хэтащ Забайкалье дзэ округым уэрэдымрэ къафэмкIэ и ансамблым. Къафэхэр гъэувыным IэкIуэлъакIуэ щыхуэхъуари а зэманырщ.
Урысей Федерацэм ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм Дашур игъэкIуауэ щытащ Вагановэм и цIэр зэрихьэу Ленинград дэт хореографие училищэм. И щIэныгъэм хигъэхъуауэ, еджапIэм и илъэситI курсыр къиухауэ къигъэзэжат лъэпкъ къафэхэмкIэ щIэныгъэ зиIэ япэ балетмейстерым. Япэ илъэсхэм абы щригъэджащ Къэбэрдей-Балъкъэрым и культпросветучилищэм. Абы къыдэкIуэу, ар ядэлажьэрт «Шэджэм псыкъелъэхэр», «Терчанка», «Нартхасэ» гупхэм. «Нартхасэ» ансамблым Дашу Хьэшыр щиунафэщIым гупыр хэтат Польшэм щекIуэкIа фестивалым. Къэрал 20-м щIигъу зыхэта зэхьэзэхуэм «Нартхасэр» щытекIуэри, Гран-при саугъэтыр къихьат. Абы щыгъуэ ансамблым игъэзэщIат псоми телъыджэ ящыхъуа «Нартхэр» хореографие сюитэр.
Хьэшыр зи унафэщI гупхэм Iэгуауэшхуэхэр щыхуаIэтырт ахэр здэкIуэ щIыналъэхэм. Апхуэдэхэт, псалъэм папщIэ, абыхэм я зэфIэкI щагъэлъэгъуа Индиер, Германиер, Мексикэр, Кипрыр, нэгъуэщIхэри.
ПрофтехегъэджэныгъэмкIэ щэнхабзэ унэм деж абы щызэхуишэсауэ щытащ «Нальчанка» ансамблыр икIи илъэс 20-м щIигъукIэ гупым и унафэщI емызэшыжу щытащ. Адыгэ Республикэм и унафэщIхэм ирагъэблагъэри, Дашу Хьэшыр лэжьащ «Налмэс» ансамблым и балетмейстер нэхъыщхьэу. Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъум и щIыхькIэ 1957 гъэм, лъэпкъ гъуазджэм и махуэхэр Москва щыщагъэлъапIэм, Хьэшыр «Кабардинка» ансамблым и солисту щытащ.
Дашу Хьэшыр зы махуи Iуэхуншэу щысакъым. И цIыху щIыкIэкIэ гумызагъэти, зыпэрыт IэнатIэм къыдэкIуэу, республикэм къыщаIэт сыт хуэдэ Iуэхуми жыджэру хэтт. Псалъэм папщIэ, «Спартак» стадионым щIэх-щIэхыурэ щрагъэкIуэкI махуэшхуэ концертхэм кърагъэблагъэ гупхэм зэгъусэу ягъэзэщIэну къафэхэр зыгъэувыр Хьэшырт, зыгуэрым упщIэ иIэмэ, абы деж жэуап щигъуэтырт, чэнджэщэгъу нэст, ныбжьэгъу пэжт. Иужьрей илъэсхэм Дашур лэжьащ облсовпрофым Художественнэ самодеятельностымкIэ и унэм хореографиемкIэ и методисту.
Дашу Хьэшыр балетмейстер гъуэзэджэм и закъуэтэкъым, ар икIи сурэтыщI IэкIуэлъакIуэт. Абы къыщIэнащ сурэт гъэщIэгъуэнхэр, и Iуэху еплъыкIэр, и гупсысэкIэр, и IэщIагъэр наIуэ пщащIу.
Илъэс куэдкIэ гуащIафIэу лъэпкъ гъуазджэм зэрыхуэлэжьам щхьэкIэ, Хьэшыр къыхуагъэфэщат «ГуащIэдэкI хьэлэлым папщIэ» медалыр, УФ-м, КъБР-м щIыхь зиIэ я артист цIэ лъапIэхэр къыфIащат.
Хьэшыр хуэдэ цIыху щыпкъэхэм я фIыгъэкIэ, дуней псом къыщащIащ ди республикэ цIыкIур, адыгэ къафэ дахащэхэр, ди лъэпкъ щэнхабзэмрэ гъуазджэмрэ.
Хьэшыр и гъэсэнхэм къабгъэдэкIыу къэзытхар
ДАШУ Валентинэщ.