ГукъэкIыж
Щхьэц телъэщIа
Радиокомитетым сыщылажьэу, си ныбжькIи еуэ-езгъэшхыу лIыкуфIым себэкъуауэ, ауэ чыцIыбжьэри фIэмыкIыпауэ жозыгъэIэ гуэрхэри къытхэнауэ, бжьыхьэу Тэрч адрыщI мыIэрысэпыч колхоз гуэрым дашащ. Я районти, езы ди Iэтащхьэ Дыду дыдэри тщIыгъут. Пхъэщхьэмыщхьэ хадэ бэвым дыдихьэхри зэхьэзэхуэнри къытхэхъыжьауэ еткъутэкIыу дыздыхэтым, махуэ уэфI хъарзынэм жьапщэшхуэкIэ зыкъызэкъуихри жыгхэр къиудыныжу щIидзащ. ДызылъэмыIэсу жыг щхьэкIэм къыпына мыIэрысэ нэхъ нэфIэуфIэхэр къытхуезыгъэщэщэх жьым фIыщIэ хуэтщIурэ дылажьэрт.
Нэхъ лэжьэрейуэ зыкъэзыгъэлъэгъуахэм (сэри сахэту) хъыджэбз цIыкIу зырыз мыIэрысэр зэрытлъхьэ пэгуныр яхьыну гъусэ тщIауэ дызэпеуэрт. Си гъусэ хъыджэбз цIыкIум нэхъ нэмысыфIэ умыгъуэтыну и жьэр зэтепIати, зыгуэр жепIэми, жэуап къуитыжыфыртэкъым. Иджы мы жьапщэ укъубеям дыздыхэтым, абы къыщыщIар къысхуэмыщIэу, къыщиудурэ дыхьэшхырт. Зэи-тIэуи сеупщIащ щIэдыхьэшхымкIэ, ауэ жэуап къызимытыфу аргуэру къыщиудырти спыIукIуэтырт. Ауэрэ пэгуныр из хъуауэ щесткIэ, къызэрысIуплъэу аргуэру къыщиудырт. Къэхъуар, жысIэу щыхэзгъэзыхьым, «Тхьэ зыри бжезмыIэфыну», жери пэгуныр ихьащ. АпщIондэхукIэ сэ си щыгъынхэм сеплъыжащ: си бгырыпхри и пIэм итт, си гъуэншэдж щIыIухэри пхащ, Хьэзрэт хуэдэу, си джанабгъэр тIэтауэ си бгъэци къыдэщыртэкъым… Зыдэзгъуэн щызмыгъуэтым, сытегушхуэри мурад сщIащ иджы зэ дыхьэшхыжмэ, щхьэусыгъуэр къезгъэIуэтэну. Жьыри къызэрепщэу, дыхьэшхынри зэпыуауэ дыздэлажьэм пэгуныр из хъури си гъусэ хъыджэбз цIыкIум щыIэщIэзгъэувэм аргуэру къызэрысIуплъэу къыщиудащ. Ар апхуэдизкIэ зэрылъэлъу икIи щIыкIафIэу дыхьэшхырти, си зэгуэпри сIэщIэхужырти, сэри сыдэдыхьэшхыным сынэсырт, итIани зызубыдыжырт… Зыри щымыхъум, си нэщхъыр зэхэзукIэри, ткIийуэ сеупщIащ. Хъыджэбз цIыкIур згъэгузавэри пцIы езгъэупсащ:
- Тхьэ, хьэл делэ схуэхъуауэ схэлъым ар - жьы къыщепщэм деж содыхьэшх.
- Апхуэдэ хьэл щыIэ, жьы къыщепщэм деж угузэвэным и пIэкIэ удыхьэшхыу? - жызоIэ си нэщхъыр а зэрызэхэлъу.
- Тхьэ а жыпIэр пэжым, Мухьэмэд, ауэ жьы къыщепщэкIэ дыхьэшхыу си анэшхуэм щыщIалэм апхуэдэ хьэл хэлъащ, - жиIэу хъыджэбз цIыкIум дахэ дыдэу сыкъызэригъапцIэри къызгурымыIуэжу, си нэщхъыр зэхэкIыжауэ, езым мыIэрысэ пэгунитIыр ихьыну щыIукIым къысIэщIилъхьа жып гъуджэ хъурей цIыкIум соплъэ: «Дэнэ щыIэ Мухьэмэд?» - жызоIэ. «Я Мухьэмэд», - жи гъуджэм къищым. «Я не Мухьэмэд», - жызоIэ.
- Дауэ узэрымы-Мухьэмэдыр?! Гъуджэм иплъэр щыуэракIэ къищри уэращ.
- Уэлэхьи, гъуджэм иплъэр сэракIэ - сэрамэ, ауэ къищыр, пхуэсIуэнщ сэрмыракIэ.
Дыхьэшхым иубыда мо хъыджэбз цIыкIум Мухьэмэд къызэрицIыхур моуэ тIэкIуи зызыгъэкъулыкъущIэ лIы къабзэлъабзэ хужь нэкIутIэ цIыкIуущ, и щхьэцыр дахэу зэщIэлъэщIарэ дэлъэщIеяуэ. Иджыпсту гъуджэм къищыр сабэм иуа, абы къыкIуэцIрыжа пщIантIэпсым и лъэужьхэр зи напэм щызэбгрыжа лIыжь щхьэфэкъубзэ цIыкIут. А тIур хузэхуэмыгъэхъуу, жьыр къыщыкъуэуам си щхьэфэм щызэгъэпцIа щхьэц тIэкIур ириуду къыщIэща лIы къуий цIыкIур сэрауэ къыхуэмыщIэжу арат хъыджэбзыр къыщиудурэ зыгъэдыхьэшхыр.
Жьышхуэ къепщам си щхьэ щIыIум къытрихыу си пщэм къыдиупцIэжа си щхьэц кIыхь бэлацэр зэхэсхыжурэ си ныбжьэгъухэм сахыхьэжри тхьэрыIуэ кIыхь сукъуэдият афIэкI тезмыгъэтынуи, зэ умыIуэ жари сыкъызэтрагъэувыIащ. Ауэ етIуанэ махуэм, тхьэ Iуэни хэмыту, си щхьэ фэкъум и унафэр сэр-сэру сщIыжащ, сэри сытыншыжащ. Аркъудей?! Си ныбжьэгъу гуэрхэми си щхьэр щапхъэ яхуэхъури загъэтыншыжащ. ИкIи аркъудейкъым, ди ныбжьэгъу, ди цIыхугъэ къулыкъущIэ гуэрми езы обком дыдэм щIэс закъуэтIакъуи къыхэхуэу, щхьэц телъэщIэныр щагъэтри тыншыжахэщ, ауэ зы «спасиби» ягу пыкIакъым. Сэ псори къыщежьа хъыджэбз дыхьэшхырилэ цIыкIум хуэсщI фIыщIэр ноби сухакъым.
Къэрмокъуэ Мухьэмэд.
ГушыIэ
Си Iуэхур къыумыгъэкIатэмэ…
«Хъуэжэ къызэзэуащ», - жиIэри щIы зыгуэшым ар судым иритащ. Куэд дэмыкIыу судым ираджащ Хъуэжэ. Ар щыкIуэм и гуфIакIэм зы мывэ хъурей ин дилъхьат.
Хъуэжэ судыр зыщIэм нащхьэ хуищIри, къыпхиш и гуфIакIэм теуIуащ. «Мыбы Iулъхьэ къысхуихьащ», - жиIэри судыщIэр гуфIащ. Iуэхум щыхэплъэм, «щIыр тэмэму бгуэшатэмэ, зыми уи гугъу къищIынтэкъым», - жиIэри Хъуэжэ и дауэгъур абы къыщIихужащ.
ИужькIэ судым нащхьэ къыхуищIри, Хъуэжэ ириджащ.
- Сыт а уи гуфIакIэм дэлъу узытеIуар? - жиIэри къеупщIащ ар Хъуэжэ.
- Мис мыращ, - Хъуэжэ и гуфIакIэм зы мывэ хъурей ин къыдилъэфащ, - си Iуэхур къомыгъэкIатэмэ, уи щхьэм сеуэу зэгуэзудыну арат.
Махуэ Iэлисэхь.
Псалъэ шэрыуэхэр
ПцIыупс Iуэху думылэжь
♦Шы увыIар къыумыхуэкI, лIы увыIам ущымыгугъ.
♦ЦIыхур езыгъэшыр лэжьыгъэракъым - лэжьыгъэншагъэращ.
♦Чы хэмыту бжэгъу защIэкIэ бжыхь пхуэхунукъым, зыгъэзэщIэн уимыIэу, унафэщI защIэкIэ Iуэху пхуэлэжьынукъым.
♦Шыдымрэ къуалэбзумрэ я уэрэджыIэкIэр зи зэхуэдэхэми къахокI макъамэ зэхэлъхьэкIэм хуэзыгъэсэну хуежьэ.
♦ЩIагъуэу Iуэхум хэзымыщIыкI гуп нэхърэ, куууэ и пIалъэ зыщIэ зы.
♦ЩIэныгъэр мылъку мыкIуэдщ.
♦ЩIэныгъэрэ гугъуехькIэ къыумылэжьа мылъкур хъерыншэщ.
♦ЩIыхуэ зи яку дэлъым я лъагъуныгъэм хощI.
♦ЩIыхуэ пхуэмыпшыныжын къыумыщтэ.
♦IэхъуэгъуэтегъэкIыу блэжьам и лажьэ къокIыж.
♦Iуэху ебгъэжьар и кIэм номыгъэсамэ, гугъуехь хэплъхьар пщIэншэ пэлъытэщ.
♦Iуэхур зэIыбгъэхьэнумэ, зыхузэфIэмыкI Iэтащхьэ щIы.
♦Ажэр бажэм ныбжьэгъу хуэхъунукъым.
♦ГуфIэгъуэ къыбдамыIыгъыр кIагуэщ, гузэвэгъуэ къыбдамыгъэвыр кIыхьщ.
♦ГъунэгъуфI зиIэм дэIэпыкъуэгъу иIэщ.
♦Жагъуэгъум я нэхъ Iейр уи ныбжьэгъуу щытарщ.
♦Зи бзэ хуимытыжым уи щэху щыхъумэ.
♦Зыми щымыщыр лIыфI дэщIыгъурейщ.
♦МыхъумыщIэ уи пэшэгъуу фIым ущымыгугъ.
♦ПцIыупс Iуэху думылэжь.
♦Узыдэмыхъунум уахыхьэмэ, хъуэн къыхэпхынщ.
♦Фадафэр гъунэгъууи ныбжьэгъууи щIагъуэкъым.
ГубэщIыкI Владимир.
ДЖЭДУ
Къэхъуа
Мы хъыбарыр къыщыхъуа жэщыр, пшагъуэм сыхэтым хуэдэу, ерагъыу сщIэж къудейуэ аращ. Си ныбжькIэ илъэсиплI сыхъуу къыщIэкIынт абы щыгъуэ. Ауэ си гум къыщIинар си адэм деж къыщIыхьэ и ныбжьэгъухэм, гъунэгъухэм яхуиIуэтэжурэ иридыхьэшхыу зэрыщытарщ.
Гъэмахуэт абы щыгъуэм. Пщыхьэщхьэм си анэм джэдлыбжьэ ищIар унагъуэм тхуэшхатэкъыми, къыдэхуар пщэфIапIэм кIэрыт лъахъшым фIидзащ, шыуан цIыкIум зэрилъу. Абы и щхьэтепIэр жэзым къыхэщIыкIат, и кур гъуанэу. Лыбжьэмэр къыщIихьа хъунщ, унагъуэр дыгъуэлъыжа нэужь ди гъунэгъум я джэдур къекIуэкIщ, пщэфIапIэм хэлъ щхьэгъубжэ цIыкIумкIэ дэпкIри, лъахъшым дэлъеящ. И щхьэр щхьэтепIэ гъуанэм ириIури лыбжьэр ишхащ. Ирикъуа хъунти, къехыжыну щыхуежьэм и щхьэр инащ щхьэтепIэ гъуанэм. Сыт ищIэнт, къепкIыхыжри, гузэвэгъуэр къылъэIэсауэ, зэм зы плIанэпэмкIэ, зэм адреймкIэ лъэуэрэ Iэуэлъауэшхуэ ищIу хуежьащ. А макъым дыкъигъэушащ сабийри балигъри. Сабийхэр дыгъырт, дышынауэ.
«Сыту пIэрэ къэхъуар?» - жаIэри, си адэ-анэр къэтэджщ, уэздыгъэр щIагъанэри, ди унэм къыпыт пщэфIапIэ бжэIупэм Iухьащ. Си анэм нэхъ лIыгъэ хэлъти, япэ ищри бжэр Iуихащ. Фонарыр щIашиемэ - зы хъурей гуэр ялъагъу, и кум нитI къицIуукIыу. Езы джэдур фIыцIабзэти, зыри хэплъагъукIыртэкъым. Си адэр шынэщ, занщIэу пщэфIапIэбжэр хуищIыжри, унэм щIэлъэдэжащ, «бисмыллахьи» жиIэурэ. Си анэми, «бисмыллахьир» къибжурэ, бжэр Iуихри IукIуэтащ. Джэдури щIэжыжащ, щхьэтепIэр и щхьэм зэрыфIэлъу. ИтIанэщ ди анэм къыщыгурыIуар Iуэхур зытетыр.
Ди лъапсэм къыбгъурытт КъардэнгъущI Зырамыку и унэр. Ар щэбэт къэсыху къуажэм къэкIуэжырт. Хъыбар, уэрэдыжь куэд зыщIэ Зырамыку а жэщ дыдэм Къуныжь ХьэкIашэ иригъэблэгъат, я лъэпкъым хьэгъуэлIыгъуэ яIэу, и хьэщIэхэм ябгъэдигъэсыну. Абы и шынэхъыжь Мухьэмэдрэ ХьэкIашэрэ зэныбжьэгъут. Зырамыку къэкIуэжамэ, ар кърагъэблагъэурэ зэщIыгъуу уэрэд жрагъэIэу зэрыщытар фIы дыдэу сощIэж.
Алыхьым хуишэри, а жэщ дыдэм, Къуныжьхэ къикIыжри, Зырамыку и унэ къэкIуэжат. Джэдур абы я пщIантIэм дэлъэдауэ къижыхьырт. Зырамыку куэбжэр Iуихыу ар щилъагъум, занщIэу къридзылIэжащ, шынэри. ПщIантIэм дыхьэжын дзыхь имыщIу, и шынэхъыжьым деж кIуэри абы нэху къыщекIащ.
ЕтIуанэ пщэдджыжьым Зырамыку, и къуэш нэхъыжьыр щIыгъуу, ди дежкIэ къекIуэкIащ. Абы жиIэжащ жэщым и нэгу щIэкIар. «Ныжэбэ телъыджэ срихьэлIащ, езыр мазэм пэлыдрэ и нитIыр къицIуукIыу. Уэлей, пэжым ухуеймэ, игъащIэм зэ сышынамэ, иджы етIуанэмэ», - щыжиIэм, ди анэр дыхьэшхри пидзыжащ: «Ей, сыту фышынэкъэрабгъэ зэкъуэшхэр, апхуэдизу фызыгъэщтар фи лъапсэм ис джэду фIыцIэращ».
Тхьэмахуэ дэкIауэ джэду тхьэмыщкIэр къагъуэтыжащ ди гъунэгъум я хадэм лIауэ илъу.
КъардэнгъущI Тосэ.
Псыгуэнсу къуажэ.
ГъэщIэгъуэнщ
Аруан Iуащхьэхэр
Евразием и Iуащхьэ нэхъ ин дыдэхэр здэщыIэр Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэрщ.
КъБР-м и Аруан районым щыIэ археологием и фэеплъ сын телъыджэхэм я лъабжьэр къыщожьэ ди эрэм и пэкIэ IV - III лIэщIыгъуэхэм икIи мейкъуапэ щэнхабзэм хохьэ.
Пирамидэхэм я ныбжьщ
- Псори зэхэту Iуащхьэхэр 50-м щIегъу, абыхэм ящыщу 3-р я инагъкIэ адрейхэм къахощ. Аруан Iуащхьэ гупым хэтхэм я нэхъ ин дыдэм и лъагагъыр метр 30, и хъуреягъым къиубыдыр диаметри 150-м щIегъу, - жеIэ тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, ЩIэныгъэмкIэ урысей академием АрхеологиемкIэ и институтым и щIэныгъэлI нэхъыжь Амиров Шахмардан. - Iуащхьэм и инагъым къегъэлъагъуэ абы щIалъхьар пщIэшхуэ зиIэ цIыхуу зэрыщытыр. Хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, ар лъэпкъ гуэрым и унафэщIу щытагъэнущ. Абы и пщIэмрэ и зэфIэкIымрэ щыхьэт тохъуэ Iуащхьэр щIыным мылъкушхуи лэжьыгъэшхуи зэрытрагъэкIуэдар. IV - III лIэщIыгъуэхэм апхуэдэ Iуащхьэхэр здэщыIар Месопатамие Ипщэмрэ Мысыр Ищхъэрэмрэщ.
ЩIэныгъэлIхэм къызэралъытэмкIэ, Аруан Iуащхьэ-иныжьхэр Хеопс пирамидэхэмрэ Шумер пщыхэм я кхъэхэмрэ я ныбжьщ.
Лъабжьэр Кавказым къыщежьэрэ?
А зэман жыжьэм Кавказ Гупэм и тафэ щIыналъэхэм щыпсэуахэр къэралыгъуэр зэфIэувэным нэмысу щIыпIэм иIэпхъукIащ, щIыуэпсым зэхъуэкIыныгъэшхуэхэр къызэрыщыхъуам къыхэкIыу. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, щIыпIэ нэхъыфI къалъыхъуэу абыхэм Кавказ АдрыщIымкIэ яунэтIащ, адэкIэ Анатолиемрэ Иранымрэ кIуащ. Аруан Iуащхьэхэм я щэхухэр къызэIухынымкIэ къэхутэныгъэхэр нэгъэсауэ ирагъэкIуэкIмэ, абы тхыдэм зэхъуэкIыныгъэхэр хилъхьэнущ - Урысей щIыналъэм къэралыгъуэр щызэфIэува зэманыр илъэс минкIэ игъэIэпхъуэнущ! Адыгэ Республикэм щыIэ, метр 11 зи лъагагъ Мейкъуапэ Iуащхьэ цIэрыIуэр къыщатIым хьэпшып гъэщIэгъуэн куэд къыщагъуэтауэ щытащ. Ахэр псори Эрмитажым щахъумэ. АтIэ абы нэхърэ хуэдищкIэ нэхъ ин Аруан Iуащхьэм сыт хуэдиз хьэпшып къыщIэкIынур?
- Iуащхьэ телъыджэхэр джыным щIэныгъэ, музей мыхьэнэ и закъуэкъым яIэр, - жиIащ Амировым. - Къагъуэтыну хьэпшыпхэм жылагъуэ мыхьэнэи иIэнущ, абыхэм щэху куэд къызэIуахынущ икIи, шэч хэлъкъым, мейкъуапэ щэнхабзэм хуаIэ еплъыкIэм зэрызригъэхъуэжынур.
Фэеплъ телъыджэхэр къахутэн щIадзэнущ фокIадэ мазэм. Абы щрагъэкIуэкIыну археолог лэжьыгъэхэм пасэрей Iуэху бгъэдыхьэкIэхэм къищынэмыщIауэ, иджырей технологие Iэмалхэри къыщагъэсэбэпынущ. Iуэхум зэманышхуэ текIуэдэнущ, нэхъ мащIэ дыдэу илъэси 4 - 5-кIэ абы лэжьыгъэхэр щекIуэкIынущ.
Экспедицэр федеральнэ, щIыналъэ IуэхущIапIэ зыбжанэм я зэфIэкI зыхалъхьэну щIыналъэ проектышхуэу щытынущ. Псом хуэмыдэу абы лэжьыгъэшхуэ халъхьэнущ ЩIэныгъэхэмкIэ урысей академием АрхеологиемкIэ и институтымрэ Пушкиным и цIэр зезыхьэ СурэтыщI гъуазджэхэмкIэ къэрал музеймрэ. Экспедицэм и пашэу щытынущ дунейпсо археологием щыцIэрыIуэ, ЩIэныгъэхэмкIэ урысей академием и член-корреспондент Мунчаев Рауф. Iуэхум хэтынущ къэралым и хэгъуэгу зэмылIэужьыгъуэхэм щыщ щIэныгъэлIхэр, къэхутакIуэхэр. Аруан Iуащхьэхэм я щэхухэр къызэIуахынущ щIыгулъыр зыджхэм, археозоологиемкIэ, дендрохронологиемкIэ, антропологиемкIэ IэщIагъэлIхэм.
Евдокимовэ Еленэ.
«Аргументы и факты».
