ЛЪЭПКЪ ЕГЪЭДЖАКIУЭ IЭЗЭ, УЗЭЩIАКIУЭ ТЕЛЪЫДЖЭ, ЖЫЛАГЪУЭ ЛЭЖЬАКIУЭ ЦIЭРЫIУЭ ЖЫЛАУ НУРБИЙ - 90

ЖЫЛАУ  Арсен: Ди адэм и гъащIэр быным ди гъуэгугъэлъагъуэщ

 Адыгэ лъэпкъым и тхыдэм, щIэблэм я гъэсэныгъэм, хабзэм, нэмысым ехьэлIа лэжьыгъэ куэд зэфIэзыха хэкупсэхэм ящыщщ ­УФ-м и ТхакIуэхэм, Журналистхэм я союзхэм хэта, зи лэжьыгъэфIым папщIэ «Урысей Федерацэм цIыхубэ щIэныгъэмкIэ и отличник» цIэр, дамыгъэ лъапIэ, щIыхь, фIыщIэ тхылъ куэд зы­хуагъэфэщауэ щыта тхакIуэ, егъэджакIуэ цIэрыIуэ, щIэблэм я узэщIакIуэ Жылау Нурбий Хьудин и къуэр. Жылаур Бахъсэн куейм хыхьэ Зеикъуэ къуажэм 1931 гъэм къыщалъхуащ. Илъэс 55-м нэскIэ а цIыху щыпкъэр пэрытащ егъэджакIуэ IэнатIэм. Апхуэдэу ар лэжьащ школ директору, къуажэм, куейм тхыдэмкIэ я музейхэм я унафэщIу.
 И лъэпкъэгъухэм, къуажэгъухэм, гъэсэнхэм я деж Нурбий къыщилэжьа пщIэмрэ фIыщIэмрэ куэд мэхъу. Щапхъэ зытрах цIыху щэныфIэт, гуапэт ар, жьыми щIэми чэнджэщэгъу ящI цIыху губзыгъэт. Апхуэдэущ ар зыцIыхуу щыта псоми ягу къызэринар.
Зи цIэр ящымыгъупщэ, зи пщIэр емыхуэх цIыху гъуэзэджэр псэужамэ, нобэ илъэс 90 ирикъунут. И адэм теухуа гукъэкIыжхэмкIэ «Адыгэ псалъэм» и щIэджыкIакIуэхэм къыддогуашэ Нурбий и къуэ нэхъыжь Арсен. Ар Зеикъуэ дэт макъамэ школым и унафэщIщ, и адэм ирихьэжьа Iуэху дахэхэр адэкIэ зыгъэкIуатэ хэкупсэщ.

 
 - Арсен, дэтхэнэ цIыхури дунейм зэрытетам, зэфIиха Iуэхухэм елъытащ ар къэнахэм ягу къызэринэжыну щIыкIэр. Лъэпкъым, къыдэкIуэтей щIэблэм я сэбэп зыхэлъ Iуэхугъуэ куэд зылэжьу псэуа уи адэм бын гъэсэкIэмкIэ гъуазэу иIахэм щыгъуазэ дыпщIамэ, ди гуапэт.
- Ди адэ-анэм бынищ дапIащ, дагъэсащ, гъащIэм гъуэгу пэж дыщытрагъэуващ. Сэри, си шыпхъу Мадини, си шынэхъыщIэ Руслани щIэныгъэ нэхъыщхьэ, дызэрыпсэун IэщIагъэ къыдатащ. Нобэ ди адэм и гъащIэ гъуэгуанэм дроплъэжри, абы щапхъэу къэбгъэлъагъуэ мыхъуну зы Iуэхугъуи хэмыту къысщохъу.
Къапщтэмэ, унагъуэм, быным куэдрэ къытхэсу, къыдбгъэдэсу щытауэ схужыIэнукъым ди адэр - лэжьыгъэ куэд пщэрылъ зыщызыщIыжа цIыхум апхуэдэ хущIыхьэгъуи иIэтэкъым. ИтIани, лъэныкъуэкIэ щыдэтлъагъу хьэл-щэн къудейри хьэкъыу тпхыкIырт. Ди адэ-анэр тIури егъэджакIуэу зэрыщытми зы щытыкIэ хэха гуэрым драгъэувэрти, мыхъумыщIагъэ зэрыдмыщIэным, нэхъыжьхэм я губгъэн къызэрыдмыхьыным дыхущIэкъурт.
Дыщысабии, балигъ дыщыхъуаи, унагъуэ духуэу дыщытIысыжаи - дапщэщи къыджиIар зыщ ди адэм: «ЦIыхум фи сэбэп евгъэкI. Нобэ флъэкIынур пщэдейм пэвмыгъаплъэ. Мурадыншэу зы махуи къэвмыгъащIэ. Зы Iуэху пыухыкIа нэхъ мыхъуми зэфIэмыхауэ жэщ фымыщI». А псалъэхэр нобэ я гъуэгугъэлъагъуэщ зэдэлъху-зэшыпхъухэм къытщIэхъуэ бынхэми. Езым и гъащIэ гъуазэт а псалъэхэр. ИригъэкIуэкI лэжьыгъэхэм папщIэ фIыщIи щытхъуи зэи къилъыхъуакъым ди адэм, атIэ жиIэрт ар къуажэдэсхэм яхуищIэн хуей Iуэхуу щыту.
Сабиигъуэ гугъу иIащ Нурбий. И адэ Хьудинрэ и анэ Чэзибанрэ зэдагъуэта бынищым я нэхъыжьыр арат. И ныбжьыр илъэси 10-м нэсауэ, 1941 гъэм и адэр, къыкIэлъыкIуэ илъэсым и анэр дунейм ехыжащ. Апхуэдэу Нурбий, Жанпагуэ, Анатолэ (ар сабий цIынэт) ибэу къэнауэ щытащ. Ахэр япIыжащ я адэшхуэ-анэшхуэм. Ди адэм зэрыжиIэжымкIэ, шхэгъуэ хъуа иужь, я дадэм япэ щIыкIэ а сабиищыр иригъэгъашхэрт, иужькIэт езым и бынхэм ерыскъы къыщыхуащтэр. Апхуэдэ щIыкIэу къэхъуащ ахэр, еджащ, зэрыпсэун IэщIагъэ зрагъэгъуэтащ. Нурбий зэи щыгъупщакъым, зеиншэу къыщынэм, къуажэдэсхэмрэ колхоз унафэщIхэмрэ къыхуащIауэ щыта гулъытэр. «Абыхэм, сызыпIыжа си адэшхуэ-анэшхуэм я фIыгъэкIэ къэзухащ курыт еджапIэр, университетым щIэныгъэ нэхъыщхьэ щызэзгъэгъуэтащ, си зэфIэкIымрэ къарумрэ Iуэху зэхуэмыдэхэм есхьэлIэн папщIэ сэбэп, чэнджэщэгъу, щIэгъэкъуэн къысхуэхъуа фIэкIа, зэи лъакъуэпэщIэдз  къысхуащIакъым. Абы къыхэкIыу къуажэм и щIыхуэ стелъу солъытэ, и пщIэри стекIуэдэну сыхуейкъым», - жиIэрт абы.
- Апхуэдэ гупсысэхэрауэ къыщIэкIынщ абы гъуэгугъэлъагъуэ хуэхъуар цIыхубэ библиотекэ унэм къыщыщызэIуихми, хэкурыдж музей жылэм къыщыщызэригъэпэщми, Бахъсэн щIыналъэм и тхыдэ музейм и лъабжьэр щигъэтIылъми.
- Сэ сызэрыцIыкIу лъандэрэ ди унэм щолажьэ зи гугъу пщIы а библиотекэр. Тхылъ миниплI хъу фондыр ди адэм къуажэм тыгъэ хуищIауэ щытащ. Библиотекэм тхылъ зэмылIэужьыгъуэ куэд щIэлъщ: щIэныгъэм, егъэджэныгъэм, мэкъумэш щIэным теухуахэр, унагъуэкIэ сэбэп хъуну чэнджэщхэр зэрытхэр, художественнэ литературэ, сабийхэр я ныбжь елъытауэ зэджэ хъунухэр. Ипэ зэманхэм абы цIыху куэд къекIуалIэрт. Ди унагъуэм щыщу зыми хущIыхьэгъуэ иIэтэкъым библиотекэм хэхауэ щIэсынуи, абы и бжэр сыт щыгъуи зэIухат, цIыхуэм къыхах тхылъхэр езыхэм я карточкэхэм иратхэжырт, ахэр къахьыжмэ, нэгъуэщI къащтэу. Ди адэр сыт щыгъуи хущIэкъурт библиотекэм тхылъыщIэ зэрыщIилъхьэным: къуажэдэсхэм гъащIэм къащыхуэсэбэпыну къилъытэ зы тхылъи блимыгъэкIыу къищэхурт. Библиотекэр унейуэ щыт щхьэкIэ, ар зыхуэлажьэри зейри цIыхубэрт.
Апхуэдэу Нурбий, и ныбжьэгъухэр зыдигъэIэпыкъуурэ, къуажэм къыщызэригъэпэщауэ щытащ хэкурыдж музей. Къэралым и хъыбарыщIэ псори цIыхубэм езыгъащIэу щыта ТАСС-м 1967 гъэм мэлыжьыхьым и 20-м къитауэ щытащ: «Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщызэIуахащ а щIыналъэм щыяпэ къуажэ хэкурыдж музей. Адыгэ лъэпкъ тхыдэм ехьэлIа хьэпшып хьэлэмэт куэд щызэхуэхьэса а музейм и къызэгъэпэщакIуэщ Бахъсэн куейм хыхьэ Зеикъуэ къуажэм дэт курыт школым анэдэлъхубзэр щезыгъэдж Жылау Нурбий. Хэкупсэм ар тыгъэ яхуищIащ и къуажэгъухэм».
Къэралпсо радиомкIэ апхуэдэ хъыбар къатын папщIэ, сыт хуэдиз лэжьыгъэ епхьэлIауэ щытын хуейт а IуэхущIапIэм?! Еш жыхуаIэр имыщIэу, ди адэм зэхуихьэсыжащ ХьэтIохъущыкъуей Ипщэм и тхыдэм епха хьэпшып, сурэт, фащэ, нэгъуэщI Iэмэпсымэ куэд. ИужькIэ абыхэм хигъахъуэ зэпыту, езым и ахъшэкIэ щIыпIэ-щIыпIэхэм къыщищэхуу щытащ.
 Музейр зыхуей хуэзэнымкIэ ди адэм дэIэпыкъуэгъушхуэ къыхуэхъуауэ щытащ Бгъэжьнокъуэ Хьэчим, Куп Чэрим, Къэрмокъуэ Мэлил, ХьэфIыцIэ Мухьэмэд, Кэцыбей Риммэ, Къэрмокъуэ Мухьэдин сымэ. Абы щIэлъщ ди къуажэм и цIыху цIэрыIуэхэм ятеухуа тхыгъэхэр, сурэтхэр, музейм и Iыхьэшхуэ еубыд Хэку зауэшхуэм ТекIуэныгъэ къыщыхьыным зеикъуэдэсхэм хуащIа хэлъхьэныгъэм, Польшэм, Чехословакием, Сирием, Иорданием, Германием, Голландием, Тыркум, нэгъуэщI хамэ къэралхэм щыщу Зеикъуэ щыхьэщIахэм ятеухуа тхыгъэхэр, абыхэм къуажэм тыгъэ къыхуащIа тхылъхэр, сурэтылъэхэр щIыгъуу. Музейм пыщIауэ щытащ Абхазым, Къэрэшей-Щэрджэсым, Адыгей республикэхэм, Москва, Санкт-Петербург, Орёл, Ульяновск, Псыхуабэ къалэхэм дэт апхуэдэ IуэхущIапIэхэм. Жуковым и орденыр си адэм къратауэ щытащ а музейр къызэрызэригъэпэщам папщIэ.
- И лэжьыгъэхэм лъабжьэ яхуэхъуа хэкупсэ гупсысэхэр къыщигъэлъэгъуэжа тхылъ зыбжанэ къыдигъэкIащ уи адэм. Абыхэм ар, дауи, щелэжьар школым щызэфIих егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ Iуэхухэм къащыдэхуэ зэманырщ. Абыхэм тхутепсэлъыхьыт, Арсен.
 - И гъащIэм нэхъыщхьэ дыдэу къыщилъыта Iуэхугъуэхэм ящыщщ зыпэрыта IэнатIэр икIи егъэджакIуэ IэщIагъэм цIэрыIуэ ирихъуауэ щытащ ар. Къарурэ щIэныгъэу иIэр абы ирихьэлIащ щIэблэр гъэсэным, узэщIыным, гъуэгу захуэ тегъэувэным. Хэкур фIыуэ ялъагъуу, хабзэрэ цIыхугъэрэ яхэлъу сабийхэр къэгъэтэджыныр лъэпкъпсо мыхьэнэ зиIэ Iуэхушхуэу къилъытэу щытащ ди адэм. ЗэрылъэкIкIи абы папщIэ куэд илэжьащ, езым и гъащIэ щапхъэри ди цIыху щэджащэхэм я дуней тетыкIари къигъэсэбэпурэ.
Адыгэ лъэпкъ гъэсэныгъэм и щэхухэм, абы и Iэмалхэмрэ чэнджэщхэмрэ щыгъуазэ дахуэзыщI тхылъ зыбжанэ къызэринэкIащ Нурбий. Апхуэдэхэщ, псалъэм папщIэ, «Щэнгъасэ», «Унагъуэ тхылъ», «ЩIэблэфIыр фIыгъуэшхуэщ», «Куп-Исмел-хьэжы», «ТIэмрашэ и дэфтэр», «ЩIэблэр - гугъапIэщ» жыхуиIэхэр. И тхылъхэм ящыщ зым и пэублэ псалъэм езым зэрыщыжиIауэ, ахэр зыхуэгъэзар егъэджакIуэхэмрэ адэ-анэхэмрэ я закъуэкъым, атIэ щалъхуа Хэкум хуэпэжу, ар хъумэным хуэхьэзыру, къэралым и хъугъуэфIыгъуэхэр гъэбэгъуэным, и лъэщагъыр гъэбыдэным, мамырыгъэм я телъхьэу, я гур къабзэрэ я бзэр дахэу, хьэл-щэныфIэу, цIыху нэсу, хэкупсэу щIэблэр къэгъэтэджыным хущIэкъу дэтхэнэми я дэIэпыкъуэгъущ.
ЕгъэджакIуэ, гъэсакIуэ, узэщIакIуэ къудейтэкъым ди адэр. Ар апхуэдэуи журналистт, жылагъуэ лэжьакIуэ емызэшт. Ди адэм и тхыгъэ купщIафэхэр радиомкIэ щIэх-щIэхыурэ къатырт, «Адыгэ псалъэ» газетым, «Iуащхьэмахуэ», «Нур» журналхэм къытехуэрт. ЦIыху хэтыкIэ дахэ зиIа абы «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм къыщыдигъэкIауэ щытащ ауан, гушыIэ хъыбархэр щызэхуэхьэса тхылъ зыбжани: «Сатыр пIаскIуэхэр», «Дизкъуажэ», «Дизкъуажэ мэгушыIэ», «Хъуэжэ и таурыхъхэр», «Дизкъуажэрэ Хъуэжэрэ», нэгъуэщIхэри. Лъэныкъуэ куэд къызэщIэзыубыдэт абы бгъэдэлъ зэчийр. Ди адэм итхауэ усэ гупи щыIэщ. Абыхэм ящыщ зым, Къэзанокъуэ Жэбагъы теухуам, сэ макъамэ щIэслъхьащ. Нобэ ар щагъэзащIэ Хэкум, тхыдэм, лъэпкъ хабзэм тегъэпсыхьа зэIущIэхэм, пшыхьхэм.
Ди адэм и нэгъуэщI жылагъуэ лэжьыгъэхэм я гугъу тщIымэ, ХьэтIохъущыкъуей Ипщэм пщIэшхуэ щиIэти, жылэр зэдэарэзыуэ ар хахауэ щытащ Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и щIыпIэ къудамэу ди къуажэм къыщызэрагъэпэщам и тхьэмадэу. Абы кърагъэза дзыхьыр игъэпэжу илъэс куэдкIэ а къалэнри зэрихьащ, егъэджэныгъэ лэжьыгъэм щIыгъуу.
- ЕгъэджакIуэм и Iуэху зехьэкIэр наIуэ зыщIыр и еджакIуэхэм яIэ зэфIэкIырщ. Сыт хуэдэу ядэлажьэрэт Нурбий и гъэсэнхэм? Абыхэм ящыщу хэт сымэ я цIэр къипIуэфыну?
- Сабийхэм я егъэджакIуэ, узэщIакIуэ къудей мыхъуу, щыегъэджакIуи щыунафэщIи ди адэр абыхэм яIащ шынэхъыжь пэлъытэу, чэнджэщэгъу Iущу. СощIэж: лэжьапIэ нэужьым езыр къыщыкIуэжкIэ, нэхъыбэм абы и гъусэу къыздишэрт иригъаджэхэм ящыщ гупышхуэ. Ахэр япэ щIыкIэ тIэкIу иригъэдзакъэрти, итIанэ библиотекэм ишэрт. Сыхьэт бжыгъэкIэ ахэр тепсэлъыхьырт яджа тхыгъэм хэт образхэм, зэпкърахырт къэхъукъащIэ гуэрхэр, езыр зэджа тхылъыщIэхэм яхутепсэлъыхьыжырт. Къуажэм дэт курыт школ №1-м «Адыгэ хабзэмрэ нэмысымрэ», «ЦIыхумрэ жылагъуэмрэ» жыхуиIэ предметыщIэхэр щаригъэджа лъэхъэнэми щIэблэм зыхутепсэлъыхьынур нэхъыбэжти, и къаруи зэмани еблэжыртэкъым ар.
 Нурбий иригъэджахэм къахэкIащ ди республикэм и IуэхущIапIэ куэдым цIэрыIуэ щыхъуа лэжьакIуэ пашэхэр. Абыхэм яхэтщ дохутыри егъэджакIуи, щIэныгъэлIи къэхутакIуи, тхакIуи усакIуи, мэкъумэш IэщIагъэлIи инженери, щэнхабзэ лэжьакIуи къэрал къулыкъущIи. Я IэщIагъэкIи зрагъэгъуэта щIэныгъэкIи ахэр зэхуэмыдэми, псори зэтохуэ я лъэпкъ гупсысэкIэ, яхэлъ хабзэмрэ нэмысымкIэ. Апхуэдэ хэкупсэхэм ящыщщ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд, Унэж Хьэсэн, Пщыгъуэтыж Алий, Къущхьэ Хъусен, Шыгъушэ Хьэбас, Къазий Ахьмэд, Сэбаншы Хъулимэт, Хьэмыкъуэ Лизэ, Шафий Iэминат, Щомахуэ Мухьэмэд, Къарэнашэхэ Розэ, Валентинэ, Руслан, нэгъуэщIхэри. Ди адэм ныбжьэгъу пэжу икIи лэжьэгъу акъылыфIэу иIащ АбытIэ Хьэжмурат.
- ЖыпIэнурамэ, къуажэм, абы дэс цIыхухэм, къыдэхъуэ щIэблэм папщIэ псэуащ уи адэ Жылау Нурбий. Абы къигъэна щIэин къулейр хэмыгъэкIуэдэжыным ехьэлIауэ сыт хуэдэ гупсысэхэр уиIэ?
- Апхуэдиз Iуэхур щызэфIих, нэгъуэщI мурадышхуэхэр щищI зэманым щыгъуэ ди адэм куэдым къыжраIэрт: «Зыри къыбдэмыIэпыкъуу, къэралым зы соми къуимыту, мыпхуэдизым ущIелIалIэр сыт?» - «Ар си къалэнщ. Сэ схуэдэхэрщ зыщIэн хуейри. Зыгуэр къакIуэу «фи тхыдэ зэхуэфхьэсыж, фи хабзэ фхъумэ» жиIэнукъым. АбыкIэ щIэблэр зыщыгугъыр дэ нэхъыжьхэрщ», - жэуап итыжырт ди адэм. ИпэжыпIэкIэ жыпIэмэ, лъэпкъ Iуэхур, хэкупсэ гъэсэныгъэр егъэфIэкIуэным и гъащIэ псор тыхь хуищIащ абы.
Илэжьа IуэхуфIхэм папщIи фIыщIэ жыг хухасэну зэи гугъакъым. Ауэ, адыгэ псалъэжьым зэрыжиIащи, фIым фIыщIэ пылъщ. Къуажэдэсхэми ящыгъупщакъым абы зэфIиха IуэхуфIхэр, абыхэм пащэ, хагъахъуэ. Лэжьыгъэ купщIафIэ щекIуэкIыу щыта библиотекэм иджыри къокIуалIэ школакIуэхэр, тхыдэмкIэ, литературэмкIэ зыхуеину щIэныгъэхэм я лъыхъуакIуэу. АрщхьэкIэ хьэпшыпыщIэхэр, стендыщIэхэр зыхэзгъахъуэ музейр хъума хъун папщIэ, ар нэгъуэщI щIыпIэ гъэIэпхъуэн, Iуэхур зезыхьэн, сабийхэм ядэлэжьэн IэщIагъэлIи къэщтэн хуейщ, си адэ-хэкупсэм и Iэужьыр къуажэм и дежкIэ мыхьэнэшхуэ зиIэщи.
- Упсэу, Арсен. Фи адэм и пщIэр фIыгъыу, и щIэиныр вгъэбагъуэу куэдрэ фыкIэлъыпсэуну ди гуапэщ.

Епсэлъар ЖЫЛАСЭ Маритэщ.
Поделиться: