Къэзанокъуэ Жэбагъы

«Совет энциклопедическэ псалъалъэ иным» мыпхуэдэу итщ Къэзанокъуэ Жэбагъы теухуауэ: «КАЗАНОКО ДЖАБАГИ (1685 - 1750), советник удельного князя Кабарды и глава центр. суда. В горском фольклоре - борец за справедливость».

Лъэпкъым дежкIэ гуапэщ апхуэдэ тхылъ лъапIэм, лIэщIыгъуэ тхыдэр зыгъэнахуэм, уихуэныр. Адыгэ IуэрыIуатэр нэхъ зытелэжьыхьу, ар нэхъ зыхуэгъэзауэ щытар лIыгъэшхуэ зезыхьа цIыхухэращ. «ЛIыгъэр абы сыт щыгъуи и пшыналъэ нэхъыщхьэу къэгъуэгурыкIуащ. ЛIыгъэращ ди IуэрыIуатэм и Iэужьри и лъэужьри. Аращ Андемыркъан, Щолэхъупщ, Сэнджэлей хуэдэхэм ди IуэрыIуатэм япэ увыпIэр щIыщаIыгъыр.
А щапхъэр щыхьэт тохъуэ ди лъэпкъым дежкIэ лIыгъэр сыт и лъэныкъуэкIи хьэл пашэу, щэн хэIэтыкIауэ зэрыщытам. Лъэпкъыр гурэ псэкIэ узыншэу къызэрыгъуэгурыкIуам.
Пэжщ, адыгэ IуэрыIуатэм щэджащэу куэд къыхэнэхукIыркъым, Iэщэм, зауэ-банэм емыпхауэ, акъылкIэ, губзыгъагъэкIэ, уэлиигъуэкIэ, Iущыгъэрэ зэчиигъэкIэрэ лъэужьышхуэ къигъэнауэ. ДжатэкIэ зи тхыдэр лIэщIыгъуэхэм пхызыха лIыхъужь ди мымащIэми, а лIэщIыгъуэхэр акъылкIэ зыгъэнэхуа цIыху ди куэдыщэкъым.
АпхуэдэлIхэм дащытепсэлъыхькIэ, дауи, псом япэ дигу къокIыж БжьыхьэлIокъуэ Лиуан, Уэрий, Къэзанокъуэ Жэбагъы... А лIищым ящыщу хъыбар нэхъыбэ къызэзынэкIар Къэзанокъуэ Жэбагъыщ. Ар куэдкIэ къащхьэщокI адрейхэм. ЖыпIэ хъунущ Жэбагъы хъыбару, таурыхъ папщIэу, псалъэжьу иIэм хуэдиз адыгэ IуэрыIуатэм зыми щимыIэу.
Къэзанокъуэ Жэбагъы адыгэ IуэрыIуатэм щыцIэрыIуэм къыщымынэу, ар фIы дыдэу яцIыху, и хъыбар куэди жаIэ осетинхэм, балъкъэрхэм, къэрэшейхэм, къумыкъухэм. Жэбагъы адыгэ тхыдэм ибэкъукIри, адрей лъэпкъхэми я тхыдэхэм нэсащ, апхуэдизкIэ абыхэми гунэс ящыхъуати. Жэбагъы и щIыхьыр зэрылъагэм, ар цIыхубэм фIыуэ зэралъагъум наIуэу щыхьэт тохъуэ мы зыр: тхылъи бзэи зимыIа лъэпкъым ар игу иригъэхуакъым илъэс 300-кIэ. ИгъэкIуэдакъым абы и цIэр. И хъыбархэр. Илэжьар. Нобэр къыздэсым цIыхухэм жаIэ: «Жэбагъы ищIат, Жэбагъы жиIат...»
Къэзанокъуэ Жэбагъы псом япэу тхылъым изытхауэ щытар Нэгумэ Шорэщ. Шорэ ипэкIэ абы и цIэр тхылъкIэ къраIуауэ щытауэ къыщIэкIынукъым. Нэгумэ Шорэ етх абы щхьэкIэ мыпхуэдэу: «БЭЧМЫРЗЭ и ужькIэ Къэбэрдейр зи IэмыщIэ илъу щытар Аслъэнбэчрэ ХьэтIохъущокъуэрэщ. А пщитIыр зэгурыIуэу зэдэпсэуащ, сыт щыгъуи цIыхубэм я фIыгъуэ къалъыхъуэу, абы къыхэкIкIэ езы цIыхубэми ахэр фIыуэ ялъагъурт. Аслъэнбэч сыт щыгъуи ечэнджэщу щытащ лIы зэчий, губзыгъэу щыт уэркъ Къэзанокъуэ Жэбокъуэ».
Мыбдеж къыкъуэкIа щыуагъэр - Жэбагъы Жэбокъуэ зэращIар, - дауи, Нэгумэм и ягъэу къыщIэкIынукъым, абы и Iэрытххэр тезытхыкIыжахэрагъэнущ а щыуагъэр зыIэщIэкIар.
Къэзанокъуэ Жэбагъы къызэралъхуам теухуауэ хъыбар зыбжанэ щыIэщ. А хъыбархэр зэтехуэркъым, куэду зэщхьэщокI. Ауэ хъыбар псоми зы купщIэ яIэщ: псоми къыжаIэ Жэбагъы Бахъсэн аузым и Iэгъуэблагъэм къыщалъхуауэ е къалъхуа нэужь ар а аузым къахьауэ. Хъыбар псори абыкIэ зэтохуэ. Къэзанокъуэ Жэбагъы къызыхэкIари IупщI дыдэу щыткъым. Зы хъыбарым зэрыжиIэмкIэ, ар лъэпкъкIэ адыгэщ, къэбэрдейщ. Ауэ щыIэщ ар сонэхэм езыпх хъыбари. Дауи щрети, Къэзанокъуэ Жэбагъы бэлыхьрэ хьэзабрэ зыгъэв унагъуэщ къызыхэкIар. Хъыбару щыIэ псори абыкIэ зэтохуэ, зэрызэщхьэщыкI щIагъуэ щымыIэу.
Гу лъытапхъэщ Къэзанокъуэ Жэбагъы къэзылъхуа цIыхубзыр - хэти ирехъу, ар - щхьэхуимыту зэрыщытам. Зы хъыбарым зэрыжиIэмкIэ, ар унэIут хъыджэбзщ, адрейм зэрыжиIэмкIэ, ар хьэщIэ дэкIуэу ята цIыхубзщ, ещанэм зэригъэхъыбарымкIэ, Жэбагъы «тумэщ», и адэкIэ зылъэкIхэм ящыщщ. Къэплъытэ хъунущ «тумэ» хъыбарыр езы пщыжь-уэркъыжьхэм зэхалъхьауэ.
Жэбагъы къэзылъхуар тепщэныгъэ зимыIэу щыта цIыхуу зэрыщытар езы хъыбархэм къыджаIэ: дунейм къытехьа нэужь, ар ямыгъэпщкIуу, ямыбзыщIу хъуакъым. Хуиту дунейм тет хъуакъым. И цIэри и унагъуэцIэри «къыхуагъуэтауэ» аращ. Аркъудейм жеIэ Къэзанокъуэ Жэбагъы лъапсэкIэ «зэрымыбэлыхьыр», сыту жыпIэмэ, и щхьэм тет лъэпкъхэм, лIакъуэлIэшхэм яIэу щытакъым «бын гъэпщкIу» хабзэр, абыхэм нэчыхьыншэу къалъхуахэм «тумэ» фIащырти, Iуэхур абыкIэ зэфIэкIырт. Псалъэм папщIэ, Андемыркъан хуэдэу.
Дэ нобэр къыздэсым дызыщыгъуазэу щыIэ хъыбар псоми, зэрыжаIэщи, зыжьэу къызэдаIуатэ Жэбагъы хъыданжэрумэм кIуэцIылъу пщыIэм зэрытрахьар, ар ягъэпщкIун папщIэ. Зытрахьа пщыIэри ябзыщIыркъым - ар балъкъэр пщыIэщ. Мыбдежым IуэрыIуатэм пэжыр къыджиIэу къыщIэкIынущ. Жэбагъы пщыIэм къыщагъуэт балъкъэрхэм. Къыщагъуэт бацэм хэлъу, къэзаным (шыуаным, лэгъупым) илъу.
Абы къыхэкIкIэ, къэзаным илъу къызэрагъуэтам щхьэкIэ, «Къэзанокъуэ» кърат унагъуэцIэу. Бацэм хэлъу къызэращтам щхьэкIэ - Жэбагъы къыфIащ цIэуэ, «жэбагъ» жиIэмэ, тюркыбзэкIэ «бацэ» жиIэу аращи.
А хъыбархэр шыпсэу, псысэу къэплъытэ хъунукъым. Абыхэм Iуэхум и пэжыпIэр къыджаIэу аращ. Ещхьыркъабзэу, Iуэхум и пэжыпIэр къытхуагъэнахуэу къыщIэкIынущ Къэзанокъуэм хэкум, КЪЭБЭРДЕЙМ къызэригъэзэжам теухуа хъыбархэми.
Къэзанокъуэ Жэбагъы и хъыбархэр новеллэ щIыкIэу зэхэлъщ. Ахэр кIыхькъым, ауэ купщIэшхуэ япкърылъщ. Жэбагъы къыдогъуэгурыкIуэ новеллэ цIыкIу дыдэхэри. Ахэр езыр-езырурэ къызэфIэувауэ къыщIэкIынущ, цIыхубэми гукъинэ ящыхъуащ. Апхуэдэ IуэрыIуатэр «къигъэщIын» хуейт езы Къэзанокъуэ Жэбагъы и Iуэху зехьэкIэм. Дэ иджы «просветитель» жыхуэтIэм яхуэдащ Жэбагъы. Абы и просветитель ущииныгъэр цIыхубэм зэрахипщэн нэгъуэщI Iэмал иIэтэкъым - тхылъ щыIэтэкъыми, IуэрыIуатэр мыхъумэ. А Iэмалыр абы, жыпIэ хъунущ, дэгъуэу къигъэсэбэпауэ.
Жэбагъы къыдэгъуэгурыкIуэ IуэрыIуатэм къыхэгъэщхьэхукIын хуейщ абы и псалъэ шэрыуэхэр. ЦIыхухэм ирахьэжьауэ, нобэр къыздэсым, «Жэбагъы жиIащ» жаIэри, а псалъэ шэрыуэхэр зэIэпах. Ахэр нэхъ зытеухуар цIыхур ущиин, гъэIущын, ар нэхъ гуапэ, нэхъ дахэ, нэхъ гурыхуэ, нэхъ угъурлы щIынращ. Абы и гурыIуэр, и акъылыр нэхъ куу щIынырщ.
А псалъэжьхэр ауэ сытми къызэрыгуэкI псалъэкъым, атIэ жыжьэ Iэбэу, куэд къызэщIаубыдэу, купщIэшхуэ зыпкърылъщ. Псалъэм и хьэтыркIэ, Жэбагъы «блэкIам укIэлъымыджэ» жиIэнщи, Iэджэ къызэщIиубыдэнщ: цIыху блэкIам укIэлъымыджэ, - ар зы; блэкIа зэманым укIэлъымыджэ, - ар тIу, ныбжь блэкIам укIэлъымыджэ, - ар щы...
Апхуэдэ щIыкIэу зэIущащ Жэбагъы и псалъэжьхэр, нравственно-философскэ мыхьэнэшхуэкIэ гъэнщIауэ, гъэпсауэ. Е «цIыху цIыху щIыжщ» жиIэнщи, цIыху гъэсэным бэлыхьрэ хьэзабу хэлъыр зэуэ нахуэ къытхуищIынщ. А псори Къэзанокъуэ Жэбагъы зыхуиунэтIыр зыт - и лъэпкъыр нэхъ зэрефIэкIуэн, нэхъ узэщIа зэрыхъунт.
Жэбагъы и хъыбархэм къыщыхэхуэ къохъу КъуэкIыпIэмкIэ щызэIэпах хъыбархэм, псысэхэм хэт Iуэхугъуэхэр. Псалъэм и хьэтыркIэ, нарт хъыбархэми хэтщ, нэгъуэщI таурыхъ Iэджэми ущрохьэлIэ «кIэн джэгу» едзыгъуэм. МафIэр къызыпыщэщ шыдхэми уащыхуозэ КъуэкIыпIэмкIэ щыжаIэ хъыбархэм: тхыдэм къызэриIуэтэжымкIэ, бгыжьэм гъуахъуэу къехауэ щытащ дзэпщ цIэрыIуэ Ганнибал и шыдыдзэр...
Лъэпкъ IуэрыIуатэхэм апхуэдэр къыщыщыхъур мащIэкъым. ФIыуэ илъагъу цIыхур иIэтын папщIэ, зы зэман гуэр нэгъуэщI лIыхъужь гуэрым хужаIауэ щытар а фIыуэ илъагъум деж къехьри, IуэрыIуатэм абыкIэ ар хеIэтыкI адрейхэм. Апхуэдэ гуэрхэри къыхэхуэу къыщIэкIынщ Жэбагъы и хъыбархэми, ауэ абыхэм я нэхъыбапIэм я купщIэр пэжращ.
ТомиплI хъу «СССР-м и философием и тхыдэм» итщ Къэзанокъуэ Жэбагъы щхьэкIэ мыпхуэдэу: «И общественно-политическэ лэжьыгъэмкIэ Къэзанокъуэр сыт щыгъуи я телъхьэу щытащ гуащIэрыпсэу адыгейхэм, къэбэрдейхэм, шэрджэсхэм».
Къэзанокъуэ Жэбагъы общественнэ утыкум къыщихьар Къэбэрдейр хуабжьу гугъу щехьа лъэхъэнэращ. Ар епщыкIуиянэ лIэщIыгъуэм и япэ Iыхьэращ. ЖыпIэ хъунущ и тхыдэ псом и кIуэцIкIэ Къэбэрдейр апхуэдизу гугъу емыхьауэ.
Къэзанокъуэ Жэбагъы и зэманым къэбэрдейхэр нэхъ зэтауэ щытар Iэщ гъэхъунращ. Щахуэри зэрыщахуэр Iэщт. ПшынакIуэри зэрыпшынэр Iэщт. Лъы уасэри зэрапшыныжыр ар дыдэрат. ЩIыри зэрагуэшу щытар Iэщ бжыгъэм елъытауэт. Арати, ахъшэм и пIэкIэ нэхъ зэIэпахыу щытар Iэщт.
«Адыгэ хабзэкIэ» зэджэжу щыта псэукIэм, абы игъэпса цIыху зэхэтыкIэм и пIэ гъэпщылIакIуэхэм я «уэркъ хабзэр» къиуват. Псори зэхуэзыгъадэ, зэхэгъэж зимыIэ «адыгэ хабзэм» зыкъуилъхьэжырт. Абы и пIэкIэ зиубгъурт «уэркъ хабзэм». Адыгэхэм я фащэр дэнэ къэна, я фIэхъус ехыкIэр, я шы тесыкIэр адрей лъэпкъхэм щапхъэ яхуэхъурт.

Я тепщэныгъэр зэраIыгъын, зэрагъэбыдэн IуэхущIапIэ гуэр адыгэхэм яIэн хуей щыхъум, уэлийкIэ зэджэ IуэхущIапIэ къызэрагъэпэщащ. Сэ си щхьэкIэ къызолъытэ, ар къэралыгъуэм хунэмыс IуэхущIапIэу щыт пэтми, а къэралыгъуэр къызэфIэувэн папщIэ, ар япэ лъэбакъуэу. Хэкум и унафэр абы ирахьэлIэу щытащ. Уэлийр Iэтащхьэ къудейм къыщымынэу, абы жиIэр хъууэ, ищIэр къащтэу щытащ. Уеблэмэ уэлийм шуудзэ иIащ, и унафэр пхигъэкIын папщIэ.
Сытыт уэлийм и къалэныр? Хэт хъунут ар езыр? Уэлийуэ хахыр хэкум нэхъ хэIэтыкIауэ ис пщышхуэрат. Абы IэщIэлът хэкум къихъуэ Iуэху псори. ПщитI зэфIэнамэ, я щхьэр зрахьэлIэр арат. Хэку Iуэху е нэгъуэщI Iуэху гуэр зэфIэгъэкIын хуей хъумэ, къезыгъажьэри зэфIэзыгъэкIри уэлийрат. Жылагъуэм хьэкъ гуэр хахын хуей хъумэ, уэлийм и Iыхьэр хагъэкIырт. Абы зы тIысыпIэ-хэщIапIэ иIэт, псоми зэдащIэу. Арати, уэлийр зэфIэува пщыгъуэ псэукIэм и политическэ органу, и гупсэ-лъапсэу щытт. Юридическэ и лъэныкъуэкIэ уэлийм IэщIэлът суд щащIэ мэхъчэмэри. Езы уэлийрат мэхъчэмэм унафэщIу, тхьэмадэу яхэсыр.
Къэбэрдейм щыIащ нэгъуэщI суд щIэкIи - хеижьэ. Хеижьэм нэхъ екIуалIэр лъхукъуэлIхэрат, Iуэгухэрат, пщылIхэрат. Абы къыхэкIкIэ, хеижьэмрэ мэхъчэмэмрэ хуабжьу зэныкъуэкъурт, уеблэмэ щызэбии къэхъуу. Хеижьэм суд зэрищIэр адыгэ хабзэм ипкъ иткIэт. Адыгэ хабзэкIэ зэджэжым тещIыхьат хеижьэм и Iуэху зехьэкIэр. Мэхъчэмэмрэ хеижьэмрэ я суд щIэкIэр зэтехуэртэкъым. Мэхъчэмэр шэрихьэтым и гуащIагъэкIэ кудауэ щытмэ, хеижьэр демократыгъэкIэ, цIыхубэ гуманизмэкIэ гъэнщIат.
Къэзанокъуэ Жэбагъы и цIэр япэ дыдэ къызыхэIукIар а суд щIэкIитIым я зэхуакум къыдэхъукIа зэныкъуэкъуныгъэращ. Мэхъчэмэм ищIа унафэм упэувын щхьэкIэ, лIыгъэншэу ущытын хуейтэкъым а зэманым. Жэбагъы пэувыфащ абы. Ар икъукIэ гурыIуэгъуэу къаIуэтэж бжэн лъакъуэхэм ятеухуа хъыбархэм. IуэрыIуатэм зэрихабзэу, зыгуэрхэр «игъэщIэращIэми», зыгуэрхэри «хигъахъуэ-хигъэщIми», хъыбархэм я купщIэр, шэч хэмылъу, пэжщ. IуэрыIуатэм фIыуэ къегъэнахуэ Къэзанокъуэ Жэбагъы зищIысыр, ар цIыху Iущу, пэжым, тхьэмыщкIэхэм я телъхьэу зэрыщытар. Абы и бэнэныгъэр Iэпщэрыбанэкъым зэтар, атIэ губзыгъагъэщ. Абы и IуэхукIэ Къэзанокъуэ Жэбагъы къащхьэщокI адрей лIы цIэрыIуэхэу адыгэ IуэрыIуатэм къыхэщхэм. Дауи, Къэзанокъуэ Жэбагъы и мурадауэ къыщIэкIынукъым цIыхубэ псор щхьэхуиту игъэпсэуну. Ар абы хунэсакъым гуащIэкIи акъылкIи. Ауэ Къэзанокъуэ Жэбагъы, шэч хэмылъу, хущIэкъуащ цIыхубэр нэхъ тыншу зэрыпсэуным. Жэбагъы зыщIэкъуа псор къемыхъулIа пэтми, абы и щIыхьыр инщ.
МыхъумыщIагъэ зыхэлъ хабзэжьхэр, псалъэм и хьэтыркIэ, лъы щIэжыныр, цIыхубзым нэмыплъ етыныр идэу щытакъым абы. ЗэрыжаIэжымкIэ, къэбэрдей къуажэхэр къызэхикIухьурэ, лъыкIэ зэбий лъэпкъхэр зэригъэкIужу щытащ Жэбагъы. Iэщ бжыгъэкIэ «лъы уасэр» яригъэпшыну щIэзыдзари арауэ жаIэ. Хьэкумэм, мэхъчэмэмрэ хеижьэмрэ нэмыщIи, щыIащ апхуэдэ хеящIапIэ-судыщIэ, цIыху укI IуэхукIэ абы ихьэхэр Къэзанокъуэ Жэбагъы зэгуригъэIуэжыфым къыщымынэу, лъы уасэр япшыныжа нэужь, ахэр «лъыкIэ» зэблагъэ зэрищIыным хэтт, зэбий лъэпкъхэр зэригъашэкIэрэ.
А «лъыщIэж» Iуэхум епхауэ мы тхылъым итщ хъыбар гъуэзэджэ - «Жэбагъы пщыр псэууэ зэригъеижар». А хъыбарым пэж хэлъщ. Тхыдэм къызэриIуэтэжымкIэ, 1725 гъэм Къэбэрдейм уэлийуэ тета Къетыкъуэ Аслъэнбэч бий хуэхъуауэ щытащ ХьэтIохъущокъуэхэрэ Мысостхэрэ. А лъэпкъхэм яку къыдэхъуэну щыта зауэр Жэбагъы и фIыгъэкIэ ужьыхыжащ.
Къэзанокъуэ Жэбагъы цIыхубзхэм щIыхьышхуэ яхуищIу зэрыщытар абы къыдэгъуэгурыкIуэ хъыбархэм къаIуэтэж.
Жыжьэу плъэфу щыта цIыхущ Къэзанокъуэ Жэбагъы! Адыгэ псалъэжьу щыIэщ: пщыгъэр къэзыхьыр джатэщ. Къэзанокъуэм пщыгъэ лъэпкъ зэрихьакъым. Дэ зэрытщIэщи, ар къызыхэкIар хуэмыщIа унагъуэщ. ЖыпIэ хъуну къыщIэкIынущ ар кIэдахъуэкIэ япIахэм ящыщу. Апхуэдэу щыт пэтми, дэ дощIэ абы уэркъыцIэ зэрихьэу зэрыщытар. Ар зэрыуэркъыр Нэгумэ Шори жеIэ. Дауи, джатэкIэ къихьа «пщыгъэ-уэркъыгъэкъым» ар. Хъыбархэм, иджы зэраIуатэмкIэ, абы и уэркъыгъэр егъэлеяуэ къыхэщыркъым. Зэзэмызэ жаIэу зэхыбох Къэзанокъуэ Жэбагъы Къетыкъуэ Аслъэнбэч уэркъ ищIауэ, и Iущагъым, и губзыгъагъэм, и зэчиигъэм и хьэтыркIэ.
Хъыбархэм къыджаIэ Къэзанокъуэ Жэбагъы Аравием щыIауэ, абы ар хьэжыщI кIуауэ щытауэ. Ари пэжыну къыщIэкIынущ, сыту жыпIэмэ, Къэзанокъуэм хуащIа сыным сарыкъ щхьэрыгъщи: муслъымэн динымкIэ хьэж зыщIар лIа нэужь, абы и сыным сарыкъ щхьэратIагъэ, ар хьэжыуэ зэрыщытам и щыхьэту.
Нэгумэ Шорэ зэрыжиIэмкIэ, Къэзанокъуэ Жэбагъы и зэманым, 1717 гъэм ирихьэлIэу, къэбэрдейхэм, къанэ щымыIэу, муслъымэн диныр къащтауэ щытащ. Ар тэмэму къэплъытэ хъуну къыщIэкIынкъым: лъэпкъ псор зы дин икIыу нэгъуэщI дин ихьэн папщIэ, зэман хуейщ. Абы и пэжыпIэм зыгуэркIэ щыгъуазэ уещI Жэбагъы щыгъуэ адыгэхэм яхыхьэ-яхэкIыу щыта француз лIыкIуэу Бахъшысэрей дэса Ксаверио Главани. Абы етх мыпхуэдэу: «... абыхэм (адыгэхэм - Ш. А.) я диныр зищIысым папщIэ сэ зыри схужыIэнукъым, сыту жыпIэмэ, абыхэм зэрахьэ диныр зэхэгъэпшэхъуащи; абыхэм ягъэлъапIэ щэбэтыр, тхьэмахуэр, мэремыр, чыристанхэм я гъусэу IутIыж ящI, тыркухэм я гъусэу къурмэн ящI...»
Апхуэдэ щытыкIэм, динри хуабжьу зэхэпшэхъуауэ зэрыщытым, дауи, Жэбагъы и лъэхъэнэр къигъэхьэлъэу щытагъэнущ, бэлыхьлажьэ къомым диным и хьэлъэри къыхэхъуэжауэ. Диным и IуэхукIэ Жэбагъы зэрыщытар зыгуэркIэ къыдигъащIэу, хъыбар нэса гуэри тщIэркъым, зы гушыIэ цIыкIу мыхъумэ. ЛъхукъуэлI гуэр Жэбагъы къеупщIат:
- Уа, Жэбагъы, мэхъчэмэм и пащхьэ си Iуэху ислъхьэнут.
- Мэхъчэмэм укIуэнумэ, сарыкъ зыщхьэрытIагъэ, армыхъумэ уи лъхукъуэлI кIэныр абы къыщикIынкъым, - жиIащ Жэбагъы.
Хъыбархэм зэрыжаIэмкIэ, Жэбагъы мамырыгъэм и телъхьэу щытащ. Абы фIэфIтэкъым Iэпщэрыбанэ-зэрыфыщI, зэрызехьэр. Зэгуэрым, хъыбарым къызэриIуатэмкIэ, тыркухэр, Къэбэрдейм къэкIуауэ, Къэзанокъуэм къеупщIащ: «Сыт адыгэхэм фи мурадыр: Урысейм щхьэ фыдэхасэрэ икIи фыдэпсахэрэ?» - жаIэри.
- Адыгэхэм ди мурадыр вжесIэн щхьэкIэ, адыгэхэм сахэупщIыхьын хуейщ, - яжриIэри, ежьащ Жэбагъы. ТхьэмахуитI хуэдизкIэ жылэхэр къызэхикIухьа нэужь, къигъэзэжри, Тыркум къикIа лIыкIуэхэм яжриIащ:
- Сэ сыдыхьащ жылэ Iэджэ. Зи плIэ щIакIуэ изымыдзэжыф лIыжь дыдэхэми сахэупщIыхьащ, кIэн джэгум хэт ныбжьыщIи къэзгъэнакъым, жэрыжэм тету зэ уэгъуэм налыр щIэзыуд ди лIыхъужьхэми сеупщIащи, псоми зыщ жэуапу къызатыжар...
- Ар сыт хуэдэ жэуап? - къыщIэупщIащ тырку лIыкIуэхэр.
- Благъэ жыжьэ нэхърэ - гъунэгъу-жэрэгъу, жаIащ псоми.
IуэрыIуатэм зэрыжиIэмкIэ, «благъэ жыжьэр» Тыркурат, «гъунэгъу-жэрэгъу» жыхуиIэр Урысейрат. А зэман дыдэм, Къэзанокъуэ Жэбагъы и зэманым, псэуа БжьыхьэлIокъуэ Лиуани, хъыбархэм къызэраIуэтэжымкIэ, жыжьэ плъэфу щытащ, ари Урысейм и телъхьэт.
А зэманым Лиуан жиIар жыпIэн папщIэ, акъыл нэху дыди гурыщIэ лъаги уиIэн, лIэщIыгъуэхэм уапхыплъыфу ущытын хуейт. Лиуан жиIэгъащ: «Ищхъэрэ щIыIэмкIэ къикIынурэ лъэпкъ гуэр къэкIуэнущ Къэбэрдейм. А лъэпкъым и цIыхухэм я вакъэмрэ я лъейхэмрэ зэпыдауэ щытынущ, я щхьэцхэр мэш яхыжам хуэдэу сырыхуу, езыхэр пэтIинэу, нащхъуэ-къащхъуэ хъужахэу щытынущ. Абыхэм ягухэм шэрхъиплI щIэтынущ, я къэпталхэр уагъэщагъэкIэ зэхэдыхьауэ щытынукъым... Урысхэр ди лъахэм щыпсэу хъунущ, ди фызхэмрэ абыхэм я фызхэмрэ кхъузанэ хьэху зэIэпах хъунущ».
Ар жызыIэфар, дауи, жыжьэ плъэфырат.
Я хъыбархэмкIэ Жэбагъырэ Лиуанрэ зы жьэ-зы нэу къыщIокI, тIури я мурадхэмкIэ зэтохуэ, я гуращэхэмкIэ зэрощIэ. А лIитIым къащIэна IуэхугъуэфIхэм я хъыбар гъуэзэджэхэм ягъэбжьыфIэ, лъагэу яIэт адыгэ IуэрыIуатэр.
Къэзанокъуэ Жэбагъы ущытепсэлъыхькIэ, зыщыгъэгъупщэн хуейкъым ар езыр зауэлIу щымытами, зауэ Iуэхугъуэхэм хуэIэкIуэлъакIуэу зэрыщытар, абы къимыдэкIэ, дипломатыгъэм пыщIа Iуэхугъуэхэм мызэ-мытIэу зэрыхэлIыфIыхьар, абы хуэжану, икъукIэ хуэхахуэу. А лIы Iущыр зауэм и IэмалыгъуэхэмкIэ хуэмыхуу зэрыщымытар къаIуэтэж «Къызбрун деж», «Джатэ Iэпщэху», «Тыгъуэм дэ дат, гуэшыгъуэм дыхан» хъыбархэм.
Жэбагъы и дипломатыгъэм теухуауэ хъыбар куэд къытхуэмына пэтми, ар а Iуэхум хуэIэрыхуэу зэрыщытар ибзыщIыркъым IуэрыIуатэм. ЖаIэ «кърым цIыхут» жыхуаIэр щаригъэгъэтын папщIэ, Жэбагъы тIэу-щэ кIуэгъауэ Кърымым.
А тезыр бзаджэр Къэбэрдейм щхьэщихын папщIэ, Къэзанокъуэ Жэбагъы лъэкI къигъэнакъым. Пэжщ, абыкIэ зи ужь ита псори Жэбагъы къехъулIауэ къэплъытэ хъунукъым. Къэбэрдейр хуит кърым хъанхэм щахуэхъуар Къэзанокъуэ Жэбагъы дунейм ехыжа нэужьщ, нэхъ тэмэму жыпIэмэ, Кърымыр урысхэм къащта нэужьщ - 1783 гъэм и ужькIэщ. Мыбдеж Iэмал имыIэу щыжыIэн хуейщ: Тыркуми Кърымми я IэмыщIэ Къэбэрдейр зэи илъакъым, зауэм хамыгъэкIами.
Къэзанокъуэ Жэбагъы акъылыфIэу, хьэлэлу, гурыхуэу зэрыщытар фIыуэ къаIуэтэж абы къыщIэна псалъэжьхэм. А псалъэжьхэр Жэбагъы жиIауэ жаIэ фIэкIа, ахэр тхыгъэу къэнауэ щыткъым, Къэзанокъуэр хьэрыпыбзэкIэ тхэфу щытауэ хуэбгъэфащэ хъунуми. Мис а псалъэжьхэм ящыщ зыбжанэ: КъакIуэм екIур лIыщ. БлэкIам укIэлъымыджэ. ЦIыху цIыху щIыжщ. Дунейр ерэ фIыуэ зэхэлъщ. Япэ умыуэ, къоуэм ущымысхь. Нэхъыбэм къаублэр хабзэщ. Акъылым и щхьэжыр чэнджэщщ. ЛIиплI хуэмыху нэхърэ лIитI хуэщIа. УзэлIалIэр къолIэлIэж. Гупсыси псалъэ, зыплъыхьи тIыс…
Ди тхыдэм щыцIэрыIуэ лIышхуэхэм ящыщщ Къэзанокъуэ Жэбагъы - лIэщIыгъуищ гъуэгуанэ зэпызыча щIыхь къызыдэгъуэгурыкIуэ цIыху щэджащэр. Пэжу жаIэ: лъэужьыфIыр кIуэдыркъым игъащIэкIэ.

ШОРТЭН Аскэрбий. 1985 гъэ
Поделиться: