«Сыту фIы хуиту убауэу дунейм утетыну»

Совет Союзым и ЛIыхъужь, ге­нерал Кузнецов Георгий и гъащIэмрэ и къекIуэкIыкIамрэ щы­гъуазэ хъуа дэтхэнэми игъэщIэ­гъуапэу жиIэнщ: «Мы цIыхум ­имыгъэунэхуауэ сыт щыIэ? МафIэ къыщIэнэри - исакъым. Хым щIэ­тIысыкIыу хуежьэри - итхьэлакъым. Биишэри зыбжанэрэ къы­лъэIэсат - къелащ. АтIэ аракъэ «на­сыпыфIэщ» жыхуаIэжыр...»

Зауэ нэужьым Георгий и Iуэхур дэкIуэтеящ. Дзэ еджапIэ нэхъыщ­хьэу (академиеу) тIу къиухри, къэ­ралым и дзэ Iэтащхьэхэм ящыщ зы ­хъуащ - щытхъу зыхужаIэ, пщIэ зыхуащI къулыкъущIэшхуэщ. Дауи, насыпыфIэу щытын хуейщ апхуэдэр!
Езым ар щызэхихкIэ, къущхьэ­мышх мыхъу зышхым хуэдэу, и нэкIур золъэ, гукъеуэ-гукъэкIыж хьэ­лъэ гуэрхэм зэщIаубыдэ. Хэт ищIэн иджыпсту абы и нэгум къыщIэувэжхэр?.. Зауэм хэкIуэда и ныбжьэгъуфIра?
МафIэ зыщIэнауэ ехуэх кхъухь­лъатэм, езыр дэмыIэпыкъуфу, ирис­хьара? Е бомбэхэмкIэ зэтракъута совет къуажэм Iисраф щыхъуа лIыжь-фызыжьхэмрэ сабийхэмрэ и нэгум къыщIэувэжа? Зэманым ­хузэ­фIэкIакъым зауэм къиша къулейсызыгъэхэр абы и гум иригъэхужын, теплъэгъуэ шынагъуэхэр и нэгум щIигъэкIуэдыкIыжын.
ИтIани генералым и нэгум щIэхыу зызэлъыIуехыж. Ар топсэлъыхь Хэку зауэшхуэр ди совет цIыхухэм я дежкIэ гъэунэхуныгъэ ину зэры­щытам, тхыдэм къыщымыхъуауэ цIыху мелуанхэм лIыгъэшхуэ зэры­зэрахьам, ди щIалэгъуалэм абы дерс къыхегъэхыным иIэ мыхьэнэм. НэщхъыфIэ къэхъужауэ Георгий топ­сэлъыхь дуней псом щафIэтелъы­джэу ди къэралым зауэ нэужьым ­игъуэта зыужьыныгъэшхуэхэм. Игу къегъэкIыж зауэм и пэ лъэхъэнэр, Налшык къалэ зэрыщыпсэуар. И caбиигъуэмрэ и щIалэгъуэмрэ щигъэкIуа щIыпIэр абы зэи щыгъуп­щэркъым.
Школыр къыщаухым зэныбжьэгъу щIалэхэмрэ хъыджэбзхэмрэ хъуэпсапIэ нэху куэд яIэт я гъащIэр зэраухуэнум теухуауэ, насып дахэкIэ я къэкIуэнум псори щыгугъырт... Ауэ а псори фашистхэм къызэ­пауд... Илъэс пщыкIуийм иту и Хэкур ихъумэжыну Налшык яфIы­дэкIат Георгий…
Генералым и нэгур аргуэру зэхоуэ... Асыхьэтым зыхыбощIэ зауэр зыгъэунэхуахэр насыпыфIэ-насы­пын­шэкIэ зэхэбгъэкIыну зэры­мы­тыншыр, насыпыр гурыфIыгъуэ защIэу зэрызэхэмылъыр, ар цIыху­псэхэр къезыхуэкI, махуэ къэс зы­хуэпабгъэ къару лъэщу зэрыщытыр.
Кхъухьлъатэзехуэу ирагъаджэри, Кузнецов Георгий 1943 гъэм и жэп­уэгъуэ мазэу зауэм Iухьащ. ЯпэщIыкIэ тенджыз ФIыцIэм, иужькIэ Балтикэ тенджызым я уэгум щы­зэуащ.
… Мы къэтIуэтэжынур Георгий тенджыз ФIыцIэм щхьэщыту къэ­хъуащ. Бий кхъухьым бомбэкIэ ­зыбжанэрэ еуэри, ар мафIэу зэщIигъэнащ, лъагэу зиIэтыжуи хуежьащ. «Иджы хъунщ», - жиIэу зыкъигъэзэну щыхуежьэм, къыхэщтыкIащ: нэмыцэ дамыгъэ зытет зэребгъэрыкIуэ кхъухьлъатэ псынщIэр, уафэхъуэпскIым хуэдэу, я бгъумкIэ къы­щыбгъэдохьэ, езым и «бомбэзе­шэр» нэхъ хуэмщ, нэхъ мыкIуэ­мы­тэщ... Зы тэлай дэкIыжмэ, биишэхэр къытелъэлъэнурэ, хым хэхуэнущ. Сыт ищIэнур? ПсынщIэу зригъэ­хуэхыу щIедзэ. Бий кхъухьлъатэр абы щхьэпролъэт, ищхьэмкIэ къыщоцырхъ жыпIэну. Георгий зиIэтыжу хуожьэ... Нэхъри зигъэлъахъшэу бийм IэщIэкIыфынут, ауэ и щхьэм трилъхьэркъым.
А дакъикъэ кIэщIым Iэджэ ­игъэващ Георгий, Iэджэ гупсыси и щхьэм щызэблэуащ. «Гъэзэжын ­хуейщ, псэууэ гъэзэжын хуейщ, мы пщIэр зыми къыпxyигъэдэxэнукъым… Зыкъегъэл!.. Зыкъeгъэл!.. Зыкъегъэл!..» - а псалъэхэр, зыгуэ­рым къыжриIэ хуэдэ, и тхьэкIумэ­хэм къиIуэрт... А псалъэхэр къызэ­рыIум хуэдэуи, и нэгум къы­фIы­щIыхьэрт бийр, и дзэхэр къыIуигъэпсауэ, къыщыдыхьэшхыу. Ди уа­фэми ­дримыгъэтыжыну, ди щIы­лъэми дытримыгъэтыжыну къэкIуа бийм зыфIигъэпщкIунуи?.. Хьэуэ! Мес, езыри зыкъигъэзауэ къыхуо­кIуэ... «А уэ узэрысым хуэдэ сисащэрэт, бетэмал!» - игу къокI Георгий, бийр и щIыбым къыфIыдыхьэу хуежьэу аргуэру зыщригъэхуэхкIэ. Иджы, бийм зэрыпэмылъэщым ­игъэгубжьауэ, нэхъ лъахъшэж зещI, тенджызым хэхуэным нэсауэ... Зы­­зэтреубыдэж. ХэкIуадэу щытми, бийр зэ и гупэ къищIыну, ауэ щIэ­мыпхъуэжыну ерыщ йокIуэ. ИкIи, ­IулъэтыкIыж хуэдэурэ, зеIэт. Уэгу ­лъащIэм ихьауэ зыкъегъазэри, гу лъетэ фашист кхъухьлъатэзехуэм аргуэру къызэрыхуиунэтIар. Иджы абы ищIэнум щыгъуазэщи, Iэмал ­хуокIуэ. МащIэу зегъэлъахъшэ, кIэщIу къыдрегъэзеижри, гъунэгъу къэхъуа нэмыцэ кхъухьлъатэм на­кIуэпакIуэу хуеунэтI. ТIуми ярыт пулеметхэри мэлъалъэ, хьитI зэрауштам хуэдэу, «мэбанэ»... Ди кхъухь­лъатэм зигъэлъэхъшэну зи гугъа нэмыцэм нэхъ ищIагъкIэ и шэхэр еутIыпщ...
НапIэдэхьеигъуэ хуэдиз зэманщ    а псори къызэрыхъур - зэпежьа ­кхъухьлъатитIыр, шитI зэпежьам хуэдэу, псынщIащэу гъунэгъу зэхуэхъурт. ЩIакIуэ кIапэ зэдытехьа цIыхуитIым я кIэрахъуэхэр зэдагъэ­уакIэт. А тIур зэхуихьырт гужьгъэ­жьым, бампIэм, ажалым, ерыщагъ бзаджэм. ИкIи тIуми я гугъэр гъащIэм хахыж хъунут, ауэ... Иужьрей напIэзыпIэм бий кхъухьлъатэм… лъэныкъуэкIэ триIуэнтIащ. А тэлайм абы, и кIыхьагъ псомкIи кIуэцIрихыу, шэхэр телъэлъащ. Гъунэгъу дыдэ къыщыхъуам Георгий Iуплъат бийм и нэкIум... Шэхум хуэдэу хужь хъуат а нэкIур, нэ щхъуантIэ цIыкIу­хэри гужьеят, щтэIэщтаблэт... Георгий хуиту бэуэжащ: бий кхъухьлъатэр, Iугъуэм зэщIищтауэ, тенджы­зымкIэ ехуэхырт...
Ар кхъухьлъатэзехуэ щIалэм япэу къриудыха бий кхъухьлъатэт. Иужь­кIэ Георгий куэдрэ щыгуфIыкIы­жащ абы щыгъуэ кIэбгъу зэрызимыщIыжам. Бийм пикIуэтауэ щытами, и щхьэм хуигъэгъужынутэкъым. ИужькIи зы бжьизкIэ бийм худимычыхыу зэуащ Кузнецов.
... Генералым и къулыкъущIапIэр зэи цIыхуншэ хъуркъым: абы зэIущIэхэр щрегъэкIуэкI, Iуэху зиIэхэм щахуозэ, телефон зэмылIэужьы­гъуэхэмкIэ псалъэурэ, унафэ гуэрхэр щещI, дзэхэм я еджэныгъэхэр зэрекIуэкIынухэр щеубзыху. Iэджэ Iуэхум полъэщ, жырым хуэдэу, зауэм ипсыхьа а цIыхур. И ныбжькIэ мыщIалэжми (уIэгъэжьхэми зыкърагъащIэ), ар сыт щыгъуи зэщIэ­къуащ, уардэу зиIыгъщ. БлэкIамкIэ зыкъипщытэжурэ, цIыхур къэкIуэнум егупсысын зэрыхуейм и гъуа­зэщ. «КхъухьлъатэщIэхэр иджырей зэманым къигъэув къалэнхэм пэ­лъэщыфын хуэдэу дауэ къэгъэсэбэпа хъуну? Зауэ екIуэкIам дызыхуигъэсахэр нобэрей махуэм къыхэ­хъукIахэм дауэ едгъэщIэфыну? Зауэ къэхъу хъужыкъуэмэ, зыгуэрхэм дахущыщIэу къыщIэмыкIыжыну пIэ­рэ?» - жиIэу, сыт хуэдэ Iуэхуми гумызагъэу хущыту абы къулыкъу ­хуещIэ фIыуэ илъагъу и Хэкум. Къэрал унафэщIхэри абы хуэа­рэзыщ. Хьэуа Къарухэм зегъэу­жьыным хуищIа хэлъхьэныгъэш­хуэм къыпэкIуэу псом япэ абы къыфIащауэ щытащ «СССР-м и кхъухьлъатэзехуэ нэхъ Iэзэ» цIэ лъапIэр.
Пэжщ, иджыпсту кхъухьлъатэхэр езым зэригъэкIуэжыркъым. Апхуэ­дэ хущIыхьэгъуи узыншагъи абы иIэжкъым, ауэ Георгий фIыуэ щы­гъуазэщ дэтхэнэ кхъухьлъатэ лIэу­жьыгъуэщIэри зыхуэдэм, абы уздынихьэсыфынум, ар IэщэкIэ зэры­зэщIэузэдам, а Iэщэхэри зыхуэдэм. Дауи, ар фIы дыдэу щыгъуазэщ езыхэм «зызэрагъэлIыфIу» щыта кхъухьлъатэхэмрэ иджы щыIэхэмрэ шурэ лъэсрэ зэразэхуакум. ИтIани гуапэу игу къокIыж зауэр щIи­дзэри куэдыщэ дэмыкIыу къэунэ­хуауэ щыта ди кхъухьлъатэхэр бийм ейхэм ефIэкIыу зэрыщытар. Ауэ абы къикIыркъым ди зауэлIхэм зауэр тыншу къахьэхуауэ, бийр тIасхъэу щытауэ. ХэщIыныгъэшхуэ ягъуэ­тущ, Iэджэ бэлыхьи ятелъущ цIыху­хэри къэралри а зауэм зэрыщытекIуар…
Зэгуэрым зы кхъухьлъатэ гуп ­хъууэ бийм и гущIыIу ихьауэ фашист лъэсыдзэр Iисраф зэтращIэрт. ХамэщI къикIауэ ди лъахэр зыутэхэр щысхьрабгъу хуамыIэу зэтраукIэрт. А махуэм танк, машинэ, топ куэди зэтракъутащ. Ди лъэсыдзэми Iэмал иратащ ебгъэрыкIуэну. А Iуэхум здыхэтым, гу лъамытэу бий кхъухь­лъатэхэр къызэрыкъуэхащ. Зэ­хэуэм щIадзащ. ЗэрыдаIуэ Iэ­мэп­сымэ­хэмкIэ зэуэ и ныбжьэгъу гуэ­рым и макъ къызэхех: «Георгий, уи щIыбагъым «Мессерыр» ныдохьэ».
И кIэм къыпытIысхьам IэщIэкIын мурадкIэ, абы лъэныкъуэкIэ зыщIедз, ауэ кIасэ хъуат. Удын хьэлъэ гуэрым и кхъухьлъатэр хыфIедзэри, ар топышэкIэ къызэракъутар къыгуроIуэ. И нэкIуми лъы хуабэр къызэрежэхыр зыхещIэ, итIани, ­мыгужьейуэ, лъэныкъуабэ хъуа и кхъухьлъатэм занщIэ зыкърегъэ­щIыжри, зэхэуэм хыхьэжыну хуо-жьэ. АрщхьэкIэ дагъэгъэсыныр зэрытыр къызэщIэнауэ къыщIокIри, кхъухьлъатэ кIуэцIым Iугъуэмрэ мафIэмрэ къолыдэ. Сенычылъэ къэ­лыдам хуэдэщ и кхъухьлъатэр, иджыпсту сахуэщ къыхэнэжынур. Елъэн хуейщ. Бжэм къоIэри, къикIыпIэр зэIуех. МафIэ бзийр къыдолыдейри и парашютми езыми къащIонэ. Къызэрелъэнур мафIэм есыж. Сыт къыхуэнэжыр? ХэкIыпIэ зимыIэ Iэмалыншагъэщ... Хэт ищIэ­рэ, кхъухьлъатэр хьэуам къы­щы­мыуэ щIыкIэ, и насып кърихьэкIрэ хуэгъэтIысамэ, къелынкIи хъунт. ­ИгъэтIысынуми, бийхэр щытепщэ щIыпIэщ иджыпсту ар зыхуэзанщIэр. НтIэ сыт и Iэмал? ЩIым ­гъунэгъу къыхуохъу - бийм иIыгъ щIым. ЗанщIэу яубыдынущ. Тхьэм ар жимыIэкIэ, мы мафIэм хисхьэми нэхъыфIщ, гъэр хъу нэхърэ...
А псэзэпылъхьэпIэ дакъикъэми Георгий гужьеякъым - кхъухьлъатэр къызэрыуэнур, зэрыхэкIуэдэнур ищIэу зыхуэIыгъащ... И нэкIур, и Iэхэр мафIэм илыпщIу хуежьарэ и щыгъынри къызэщIэнауэ, итIани зыхуэIыгъащ. Тегъэхуэпауэ дакъикъэхэмрэ жыжьагъымрэ зэпилъытурэ, абы дыдейхэм гъунэгъу закъыхуищIыжырт. ИкIи, плъэмэ ­илъагъуу, ди дзэ тIысыпIэхэм ящхьэщокIуатэ. Абыхэм я деж нэсыным зымащIэ фIэкIа имыIэжу, кхъухь­лъатэр егъэтIысыф…
МафIэ къызыщIэна кхъухьлъатэм къижауэ цIыхуитI къазэрыхуэжэр зылъэгъуа ди совет зауэлIхэм зыкъыщащIэжар ахэр къабгъэдэлъэда нэужьщ. Асыхьэтым тхьэ­кIу­мэIупсыр иричу зыгуэр къэуащ. ЗэплъэкIмэ, ялъагъу: цIыхуитIыр къызэретIысэхар Iугъуэрэ гъуэзу уэгум дрехуеиж. «ФыкъэнэкIафIэщ, сыту фыкъэнэкIафIэ», жаIэурэ лъэ­сыдзэм щыщ щIалэхэм кхъухьлъатэзехуэмрэ абы щIыгъуа радис­тымрэ мафIэм ис я щыгъынхэр ­къыщатхъ, уIэгъэпхрэ хущхъуэ гуэрхэмрэ зыIыгъ цIыхубз щхьэцыгъуэр къагъэсри, кърагъэIэзэ... «Аращ «зауэ джэгурэ дауэ джэгурэ щыIэкъым» щIыжаIар, - погуфIыкI генералыр. - ДяпщэкIэ къыщыс къэралхэр мэдауэ зауэ нэужьым дунейм къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэр ягу иримыхьу, «ЩIырэ псыкIэ фыкъыдэдыгъуащ», - жаIэу. Iэщэри ягъэдалъэ… Дауи, мащIэ дыдэу фIэкIа абыхэм ялъэIэсакъым ЕтI­уанэ дунейпсо зауэр. Ар дэ къы­зэрытлъэIэсам хуэдэу ялъэIэсамэ, си Iуэхут замыущэхутэмэ. АтIэ мы дунейм дэ дыкъызэмылауэ сыт щыIэ?»
ТэлайкIэ щыму щысщ генералыр, итIанэ и псалъэм пещэ: «Емынэм къелар хъумбэлейм ехьыж» жыхуа­Iэр зэгуэрым къысщыщI пэтащ. Зауэри и кIэм нэблэгъат а лъэхъэнэм… Арати, бий кхъухьхэм датеуауэ, тенджызым сыкъыщраудыхри, псым сыхохуэ. Сыкъыщехуэхым па­ра­шюткIэ сыкъелъэ хъунут, ауэ зэ­Iынэри бжэр къысхуIукIатэкъым…Зи щIэр щIэуда кхъухьлъатэр куэдрэ псы щIыIум тетынт? Сэ ар, тезгъэлъэтыкI хуэдэурэ, тенджызым тезгъэтIысхьати, занщIэу щIилъэфакъым. Иджы хуэмурэ щIотIысыкI, сэ къикIыпIэм сыкъозауэ. Псы щIагъ дызэрыхъуу, бжэр мэхъей, ауэ псым къытрикъузэ хъуащи, плъэкIмэ - Iух. Къарууэ сиIэр зэхуэ­схьэсри, зэ сыкъекъуащ. Си къуп­щхьэ зэрытыпIэхэр зэрылъэ­лъы­ным нэсауэ аргуэру сыкъекъуащ... Тенджыз абрагъуэм сыщIипIытIэну кабинэр къыстрикъузэу къысщы­хъурт... Ещанэм сыкъыпэлъэщащ. СыкъыIэщIэкIащ ныкъуэзэIух сщIа бжэмкIэ... Арат си гугъэр. АрщхьэкIэ кабинэр щызэхуищIыжым си кIэрахъуэр адэкIэ къанэри, ар зыпыщIа фэ тхьэмпэ цIыкIухэр диубыдащи, кхъухьлъатэм сыздрелъэфэх. ЖьыIурыхьэгъуэм гур ­щIохъуэпсри, сыкъызэгуэудыным сынэсащ. Зы тэлайкIэ псыр къызжьэдэуэнущ. ЗезундэкIыу щIэздзащ. Зэ силъащ япэкIэ... ЕтIуанэу сыщилъым, фэр зэпычащ. Хуит сыхъуауэ сыкъыдосеиж. Сыкъыдо­сеиж нэху здэщыIэмкIэ, дыгъэмкIэ, хьэуамкIэ... Ауэ гъуни нэзи ямыIэ­жыххэм хуэдэт псы къатхэм, зэи дуней нэху сымылъагъужыным хуэдэт, си гур зэгуэудыным нэсат, лъыр си щхьэм къыдэуеяуэ, тхьэкIумэхэр вурт…
Сытми, сыкъэсыжащ нэху здэ­щыIэм, хьэуа здэщыIэм... Уэху! Сыту фIы хуиту убауэу мы дунейм утетыну!.. Псы шыугъэр фIыуэ къызжьэ­дэуауэ тенджыз щхьэфэм сыкъы­щысам, къаруи сиIэжтэкъым, псэи схэмытыжым хуэдэт. ЗысщIэжуи къыщIэкIынтэкъым, апхуэдизкIэ сы­ундэрэщхъуати. Ауэ дыкъыщехуэ­хым парашюткIэ къелъауэ хьэфэ гъэпщар и кхъуафэжьейуэ псым тета Стрижок - абырэ сэрэ зауэ куэд дызэдыIутащ - сыкъригъэлащ».
Кузнецов аргуэру хэгупсысыхьащ. Дауи, тыншкъым а псори псэкIэ щIэрыщIэу бгъэвыжыну. «СокIуэд» щыжыпIэ дакъикъэм укъелыныр зыхуэдэр зымыгъэунэхуам ищIэнукъым. Ар хъунт езыр-езыру укъелтэмэ. ГъащIэм укъыщIэбэнурэ, хьэзабыр птелъурэ мащэм уезылъэфэх къару шынагъуэм уIэщIэкIыныр - ар текIуэныгъэшхуэщ. Ар псэм зезыгъэузэщI, гур хэзыгъахъуэ текIуэныгъэщ. Ар цIыхум щыгъупщэжыркъым... Кузнецов Георгий апхуэдэ гукъэкIыжхэр и куэдщ...
А лъэхъэнэм дзэм къыщыдагъэкIыу щыта газетхэм ящыщ зым, «Балтикэм и кхъухьлъатэзехуэ» газетым, Кузнецов Георгий теухуа тхыгъэхэр къыщыбгъуэтынущ. Абыхэм ящыщ зыр мыпхуэдэу къыщIидзэрт: «...Уэгур зыхъумэ зениткэхэм я мафIэ гуащIэм пхрыкIхэри, ди бомбэзехьэхэр бий кхъухьхэм ящхьэ­щы­хьащ икIи абыхэм ятехуэу бомбэхэр ирадзыхащ. А зэхэуэм къыхэжа­ныкIащ лейтенант нэхъыжь Кузнецов - бомбэкIэ еуэурэ, тонн миниплI зэрыхуэ кхъухьыр щIезыгъэлъэфар».
А газет дыдэм и нэгъуэщI къыдэкIыгъуэм укъыщоджэ: «Гвардием и капитан Кузнецоврэ гвардием и лейтенант Красовскэмрэ дры­рагъэхуеящ бийм и топ зыбжанэ, автомашинэ 50, гу зэщIэщIа 19, зэт­раукIащ фашист 250-рэ».
Абы и ужькIи Георгий нэхъ ехъу­лIэныгъэшхуэ къехь. 1944 гъэм фокIадэм и 21-м абы щIрегъэлъафэ тонн мини 8 зэрыхуэ хьэлъэзешэ кхъухь абрагъуэр.
Зэ еуэгъуэкIэ ар псым хущIэгъэтIысыкIакъым, зыбжанэрэ ебгъэрыкIуащ... Кхъухьым ит уэгу­хъумэ пулемётхэм шэр къыхудрагъэлъэлъейрт, кърагъэпсыхын му­радкIэ. Ауэ езым Iэзагъышхуэ хэлъу кхъухьлъатэр уэгум «щигъэджэ­гуурэ», шэхэри зылъимыгъэIэсу, и мурадыр зригъэхъулIащ. И ныбжьэгъухэми, и унафэщIхэми къалъытащ Кузнецов батэр игъэшауэ. Абы щыгъуэ зэрихьа лIыгъэхэри, нэхъапэхэм хахуэу зэрызэуари гулъы­тэншэу къэнакъым. 1945 гъэм и гъатхэпэ мазэм Кузнецов Георгий Совет Союзым и ЛIыхъужь ящIри, Дыщэ Вагъуэри и бгъэм къыхалъхьащ. Абы и пэкIи, и ужькIи Георгий дамыгъэ лъапIэ куэд къратащ. Абыхэм яхэтщ Ленин ордену тIу, Бэракъ Плъыжь орденыр, Алек­сандр Невскэм и цIэкIэ щыIэр.