Кавказ Ищхъэрэм хыхьэ  щIыналъэхэм я УнафэщI, адыгэлI щыпкъэ

XIX лIэщIыгъуэм и кIэм - XX лIэщIыгъуэм и пэщIэ­дзэм Урысей империем ис лъэпкъхэм я тхыдэр гъуэгущIэкIэ зыунэтIа щхьэусыгъуэ зыбжанэ къыкъуэкIат. Абыхэм язщ къэралыгъуэм и щэнхабзэм хэпщIа ­хъуа кавказ лъэпкъхэм я утыку «бгырыс интеллигент» зыфIаща нэрыбгэщIэ къызэрихьар. Зи гугъу тщIыр XIX - XX лIэщIыгъуэхэм я зэпылъыпIэм Урысеймрэ Европэмрэ ит еджапIэ нэхъыщхьэхэм дохутыр, егъэджакIуэ, юрист, агроном, инженер IэщIагъэхэр щызрагъэгъуэту, Кавказ Ищхъэрэмрэ Дагъыс­тэнымрэ ­къекIуэлIэжа щIалэгъуалэ гупращ.

ЕджапIэхэмрэ IэнатIэхэмрэ

ЩIэныгъэ зыбгъэдэлъ а цIыхухэм я хъуреягъкIэщ 1917 гъэм и мазаем щIыналъэм щекIуэкIа зэщIэхъееныгъэхэр къызэрежьар. А гуп махуэм щыщщ Кавказ Ищхъэрэм пщIэ нэхъ щызиIэу революцэмрэ граждан зауэмрэ я зэманым къацIыхуа Куэцэ Пщымахуэ ТIэмашэ и къуэри.
Ар 1884 гъэм мэлыжьыхьым и 12-м Налшык округым хыхьэ Тэрч областым щыщ къэбэрдей уэркъ Куэцэ ТIэ­машэ и унагъуэм дунейм къыщытехьащ.
Екатеринодар (иджы - Краснодар, Бжьэдыгъукъалэ) хейщIапIэм хеящIэу ягъэувыну зыхуагъэфащэхэм я шыфэлIыфэм щытепсэлъыхь дэфтэрым щыгъуазэ дещI Пщымахуэ «и адэ-анэм Псыхуабэ унэ зэрыщаIэм, Налшык округым щыщу дестынэ 600-м нэблагъэ щIы ­Iы­хьищ зэрабгъэдэлъым». Бабыгуей (иджы - Сэрмакъ) дэса абы и адэ Куэцэ ТIэмашэ Хъусин и къуэр Кавказ ­Ищхъэрэм щэн-къэщэхун Iуэхухэр щызэфIэзых хьэ­ры­чэтыщIэ жану щытащ.
Краснодар крайм и архивым щIэлъщ Пщымахуэ 1905 гъэм Новороссийск дэт гимназиер къызэриухам щыхьэт техъуэ тхылъ. А гъэ дыдэм щIалэм Бабыгуей ­къуажэм и унафэщIым лъэIукIэ зыхуегъазэ еджапIэ нэхъыщ­хьэ щIэтIысхьэн папщIэ хуит къэзыщI тхылъ къритыну икIи и лъэIур 1905 гъэм шыщхьэуIум и 4-м хуагъэзащIэ.
1905 гъэм Пщымахуэ Бытырбыху дэт университетым и КъуэкIыпIэ факультетым щIотIысхьэ, ауэ куэдрэ ще­мы­джэу, а университет дыдэм и юридическэ къудамэм зрегъэдзыж. Ар къызыхэкIар Пщымахуэ япэ урыс революцэм хэпщIа студентхэм яхэтауэ зэрыхуагъэфащэрат. Ауэ а гурыщхъуэм щыхьэт техъуэу зы дэфтэри дрихьэлIакъым.
Бабыгуей щыщ Куэцэхэ я унагъуэм полицэр кIэлъыплъу зэрыщытам и щыхьэту къэув тхылъымпIэ щыIэщ. Ар къызыхэкIар Пщымахуэ гупсысэкIэ убгъуа зэрыбгъэдэлъарауэ къытфIощI, армыхъумэ къэралым ены­къуэкъун Iуэху зэрихуэу щIалъытэн гуэр далъэгъуауэ ­аракъым. ЖытIэм и щыхьэтщ Налшык округым и унафэщI Къылышбий СулътIанбэч и Iэр щIэлъу Тэрч областым и нэхъыщхьэм хурагъэхьа хъыбарегъащIэр: «Куэцэ ТIэмашэрэ студенту щыта, иджыпсту Екатери­нодар дэт судым уэчылым и къуэдзэу щылажьэ абы и ­къуэ Куэцэ Пщымахуэрэ хуащI гурыщхъуэхэм тегъэщIапIэ иIэкъым».
1910 гъэм Пщымахуэ Бытырбыху дэт университетым и юридическэ къудамэр япэрей нагъыщэр зиIэ дипломкIэ къеухри, а Iуэхугъуэм хуит зыхуищI лъэкIыныгъэхэри къыIэрохьэ. ЩIалэм иджыри дипломыр къратыжатэкъым Екатеринодар дэт хейщIапIэм хеящIэ нэхъыщIэу ягъэувынкIи хъунухэм щыхабжам. Абы и пэ къихуэу Тэрч областым и нэхъыщхьэм Куэцэ Пщымахуэ теухуа дэфтэрым ар цIыху зэпIэзэрыту, къэралыгъуэм гурыщхъуэ къыщIыхуищIын щхьэусыгъуэ бгъэдэмылъу къы­щегъэлъагъуэ.
1910 гъэм дыгъэгъазэм и 1-м Куэцэр щIэпхъаджащIэхэм я Iуэху зэхэзыгъэкI хейщIапIэм и къудамэм ­ягъакIуэри, 1911 гъэм мазаем и 11-м тхьэрыIуэ ирагъэт. А илъэс дыдэм мазаем и 17-м Пщымахуэ унафэкIэ цIыхубэ Iуэхухэр щызэхагъэкI хейщIапIэм и етIуанэ къудамэм ягъакIуэ. КъыкIэлъыкIуэу щIалэр накъыгъэм и 13-м ­Екатеринодар дэт хейщIапIэм щIэпхъаджащIэхэм я Iуэху щызэхагъэкI къудамэм ягъэIэпхъуэри, мэкъуауэгъуэм и 30-м езым и лъэIукIэ лэжьапIэм къыIуокI. Дэ дыщы­гъуазэкъым абы IэнатIэр къыщIигъэна щхьэусыгъуэм, ауэ зэман дэкIа нэужь, ар щIэрыщIэу хейщIапIэ Iуэхухэм хохьэж, иджы нэгъуэщI пщэрылъ зэрихьэу.
1911 гъэм фокIадэм и 4-м Новочеркасск дэт хейщIапIэ палатэм и зэхуэс екIуэкIащ. Абы Куэцэ Пщымахуэ 1911 гъэм мэкъуауэгъуэм и 27-м щегъэжьауэ уэчылым (а зэманым а IэнатIэм зэреджэу щытар - «присяжный поверенный», иджы - «адвокат») и къуэдзэу щыхах, Екатеринодар щыпсэун хуейуи къыхуагъэув.
Гу лъытапхъэщ хейщIапIэм щызекIуэ къулыкъухэр    гъэ къэс унафэщIэкIэ къащтэжу, уэчылым и къуэдзэм деж щегъэжьауэ IэнатIэкIэ удэIэбеиху, дэтхэнэ зыри ­юстицэмкIэ министрым къабыл ищIын хуейуэ зэрыщы­тами. Аращ Екатеринодар хейщIапIэм 1912 гъэм мэлыжьы­хьым и 5-м щекIуэкIа зэхуэсым къыщащта унафэм зи ­гугъу ищIыр: «ЮстицэмкIэ министрым и арэзыныгъэ къызэрытIэрыхьам ипкъ иткIэ, уэчылым и къуэдзэ ­ Куэцэ Пщымахуэ Екатеринодар хейщIапIэм къе­­кIуалIэ Iуэхухэм хэлэжьыхьыну хуитыныгъэ етын». ЩIалэм а ­къулыкъур 1916 гъэм гъатхэпэм и 31 пщIондэ зэрихьащ.
1916 гъэм и мазаем Новочеркасск дэт хейщIапIэ палатэм хыхьэ Уэчылхэм я зэхуэсым жэрдэм къыхелъхьэ Куэцэ Пщымахуэ щIыналъэм и уэчылхэм я гупым хагъэхьэну. Ар я щхьэусыгъуэу Куэцэм и хьэл-щэнымрэ IэнатIэм зэрыбгъэдэт щIыкIэмрэ теухуауэ тхыгъэ утыку ­кърахьэ. А тхыгъэм Куэцэр къыщыгъэлъэгъуащ IэнатIэм къыхуигъэув къалэнхэм напэ къабзэкIэ бгъэдэт, и лэжьыгъэм фIыуэ хэзыщIыкI IэщIагъэлIу.
1916 гъэм мэлыжьыхьым и 31-м Новочеркасск щыIэ хейщIапIэ палатэм и лэжьакIуэхэр щыхьэту, Екатеринодар хейщIапIэм кърита щытхъу тхылъым ипкъ иткIэ, Куэцэ Пщымахуэ Бгырыс хейщIапIэм и къадыуэ ягъэувыну унафэ къещтэ, зэрыхабзэуи, IэнатIэм зэрыхуэпэжы­нумкIэ тхьэ ирагъаIуэ.

Къалэм жанымрэ цIыхубэ Iуэхухэмрэ

Куэцэ Пщымахуэ цIыхубэ IуэхукIэ и зэфIэкIыр Бытырбыху дэт, императорым и университетым щыщIэсымрэ Екатеринодар хейщIапIэм щыщы-     ­­лэ­жьа  зэманымрэ  наIуэ  къэхъуащ.
Иджыри хабзэхъумэ факультетым и еджакIуэу щыщыта зэманым, Куэцэм Хьэжылъашэ Мухьэмэд-Бэч зи пашэ адыгэ гупым Париж къыщыдагъэкIыу щыта «Муслъымэн» газетым тхыгъэхэр къытрыригъадзэу щытащ. Абы и тхыгъэхэм къыхощ ар «псори зыщIэувэфыну, цIыхубэр зэ­къуэзыгъэувэфыну ныпыр Iэта зэрыхъуам» дамыгъэ ­хуэ­хъуа газетым гурэ псэкIэ зэрыщыгуфIыкIыр. «ГуфIэ­гъуэшхуэкъэ-тIэ ар гъащIэр нэху къыщызыщI, фIым те­зыгъэгушхуэ дакъикъэхэр зэмэщIэкI, акъылэгъу зы­­гъуэтыгъуей, щIэныгъэ зыбгъэдэлъ гъунэгъухэм я зэ­хуаку зи закъуэу зыщызылъытэж муслъымэн еджам дежкIэ?!» - етх Пщымахуэ газетым. «Абы фIыуэ кърикIуэнум занщIэу гу лъумытэнкIи хъунущ, - пещэ щIалэм и гупсысэм, - ауэ къэщIэрэщIэжыныгъэм, къызэщIэушэныгъэм и япэ нэщэнэхэр слъагъуныр апхуэдизкIэ си гуапэщи, щIэныгъэм­ лъэмыIэсыф ди къуэшхэм апхуэдэ IуэхушхуэкIэ яхуэупса ди лъахэгъухэм я Iуэху фIы ирикIуэну сохъуэхъу». Къы­зэрыкIуэ Iуэхууи пхужыIэнукъым Пщымахуэ и тхыгъэм «щIэныгъэ зыбгъэдэлъ гъунэгъухэм къакIэрыху» лъэпкъым папщIэ зэрыгузавэр къызэрыхигъэщри.
Куэцэ Пщымахуэ Бытырбыху щыщеджа илъэсхэм ирихьэлIэу, а зэманым къыдэкIыу щыта хъыбарегъащIэ Iэ­малхэм «Къэбэрдей П.» зи псевдоним тхакIуэ гуэрым и ­IэдакъэщIэкIхэр утыку къихьэрейуэ щытащ. Ди тхыдэм ­теухуа а тхыгъэхэм уахэплъэмэ, ахэр зи IэдакъэщIэкIыр Къэбэрдей тхыдэм фIыуэ зэрыщыгъуазэр уолъагъу.
Дэ дызыщыгъуазэ тхыгъэхэм ящыщу «Къэбэрдейм щIы IуэхукIэ къыщыхъея зэрызехьэр» зи фIэщыгъэр ­«Братская помощь» журналым къытехуат. Тхыгъэр зи Iэ­дакъэщIэкIыр арэзыкъым щIы гуэшыкIэр захуагъэм зэ­рытемытымкIэ: нэрыбгищ-плIы фIэкIа зэрымыс унагъуэ цIыкIухэм дестынэ 14-16 ябгъэдэлъщ, нэрыбгэ пщыкIутхум нэс зэрыс унагъуэшхуэхэми лъагъэсыр ардыдэращ.
Къэбэрдей П. щапхъэ къыщихьым деж зи гугъу ищI хабзэр Бабыгуей къуажэращ, абы шэч къигъанэркъым тхыгъэр зи IэдакъэщIэкIым теухуауэ.
«Къэбэрдей лъэпкъ щIэныгъэм и Iуэхур зыIутыр» ­тхыгъэм ар щытопсэлъыхь адрей лъэпкъхэм япэ ищу ­еджапIэхэр къызэIуихын, мылъкушхуэ щIэныгъэм тригъэкIуэдэн щIэзыдза Къэбэрдейм къуажэ еджапIэхэр щыщIызэхуащIыжым, езы щIэныгъэми и пщIэр щIехуэха щхьэусыгъуэхэм. ТхакIуэм зэрилъытэмкIэ, щхьэусыгъуэхэр куэд мэхъу, ауэ нэхъыщхьэр «пэщIэдзэ еджапIэр щIыналъэр зыхуэныкъуэ, абы къыщезэгъ щIэныгъэм зыкIи зэ­рыбгъэдэмыхьэращ». Абы къызэрилъытэмкIэ, дерсхэр ­Iэмал имыIэу анэдэлъхубзэкIэ ирагъэкIуэкIын хуейщ, иужькIэ хуэм-хуэмурэ урысыбзэри къыхагъэхьэу.

1910 гъэм «УрысеищIэ» газетым и 109-нэ къыдэкIыгъуэм Къэбэрдей П. къытрырегъадзэ «Тэрч, Псыжь областхэм ­    ис муслъымэнхэм я гукъеуэхэр» тхыгъэр. Ар зи IэдакъэщIэкIыр топсэлъыхь 1908 гъэм и бжьыхьэм Екатеринодар щекIуэкIа муслъымэн зэхуэсым къыщащта унафэхэм. Абы къызэрилъытэмкIэ, щхьэпагъ хэлъкъым Тэрч, Псыжь областхэм щыпсэу муслъымэнхэр Оренбург дэт мус­лъымэн IуэхущIапIэм и жьауэ щIэбгъэувэным. Апхуэдэ унафэ къащтэпауэ щытми, игъащIэм къэхъуакъым бгырысхэр Уфа къалэм нэс кIуэуэ я муслъымэн Iуэху щы­зэхагъэкIыу.
Къэбэрдей П. зэрыжиIэмкIэ, ар Тэрч, Псыжь областхэм ис муслъымэн мелуан ныкъуэм нэсым яфI къызэрыкIын Iуэхукъым, Псыжь областым и муслъымэнхэм Кавказ ­Ищхъэрэм и дин IуэхущIапIэ щхьэхуэ яIэныр нэхъ игъуэщ.
КъинэмыщIауэ, абы фIэкъабылщ къэралым и ахъшэкIэ Тэрчкъалэ (Владикавказ) муслъымэн еджапIэ къыщызэ­Iуахыныр: «щIэныгъэ зиIэ молэхэр ягъэхьэзырын папщIэ, динми цIыхубэ хабзэми мыхьэнэ щызиIэ щIэныгъэ къудамэхэм хьэрыпыбзэрэ анэдэлъхубзэкIэ щрагъаджэу, урысыбзэри зрагъащIэу». Зи бжыгъэр куэд мыхъу интеллигенцэр абы къыхуреджэ щIэныгъэ зиIэ гъунэгъухэм къа­кIэрымыхун папщIэ динми дунейми щыщхьэпэ щIэныгъэм зегъэубгъуным къару халъхьэну.
«Муслъымэн» газетым къытрыригъэдзам хуэдэ дыдэу, мы тхыгъэми къэбэрдей адыгэхэр «щIэныгъэ зиIэ гъунэгъухэм къазэрыкIэрыхур» игу къызэреуэр къыхощ.
Езыр зыщыщ Бабыгуей щекIуэкI щIы Iуэхухэм фIыуэ зэрыщыгъуазэми тхыгъэм къыщыхьа гупсысэхэр зэрызэ­техуэми зы шэчи къытрыуагъэхьэркъым «Къэбэрдей П.» унэцIэр Куэцэ Пщымахуэ и псевдониму (цIэ-унэцIэ нэпцIу) зэрыщытам.
Къэбэрдей П. и къалэмыпэм къыщIэкIащ нэгъуэщI лэжьыгъэхэри: «Адыгэхэмрэ армэ дэкIынымрэ», «Бгырыс бзылъхугъэхэм сакъыщхьэщыжу», «Муслъымэн Iуэхур ­хамэ къэралым укъиплъу зэрыплъагъур», «Налшык ­округым». А псоми Къэбэрдейм щызекIуэ гъащIэр лъэ­ныкъуэ зэхуэмыдэхэмкIэ къыщыгъэлъэгъуащ.

Куэцэхэрэ шы Iуэхумрэ

Куэцэ Пщымахуэ зыхэта жылагъуэ Iуэхухэр и гъащIэ тхыдэм IупщIу къыхощ. КъулыкъукIэ ар Екатеринодар ­къалэм епхауэ къекIуэкIами, Къэбэрдейм пэIэщIэ дыдэу зэи щытакъым. Пщымахуэ лIыкIуэу хэтащ 1910 гъэм и шыщхьэуIум екIуэкIа Урысей шыхъуэхэм я съездми.
КъызэгъэпэщакIуэхэм пщIэ яхуищIу, Куэцэм и псалъэр Къэбэрдейм ис шыхъуэхэм къабгъэдэкI фIэхъус-сэламкIэ иришэжьат. ЖиIа псоми и купщIэт Урысейм и шы­хъуэхэм я съездым къэбэрдей шы лъэпкъым хуэфэщэн ­гулъытэ хуищIыну гугъэ зэриIэр. Съездым и зэхуэсхэм я зым Пщымахуэ къэбэрдей шы зехуэкIэм убгъуауэ щытепсэлъыхьащ, абы къыхилъхьа Iуэхугъуэ зыбжани ­съездым къищта унафэхэм хагъэхьащ.
Куэцэр жану зыхэтар цIыхубэ Iуэхухэм я закъуэкъым, атIэ къыщалъхуа къуажэм и гъащIэр ефIэкIуэнми хэлэжьыхьащ. А лъэныкъуэмкIэ мыхьэнэшхуэ иIащ 1914 гъэм екIуэкIа къуажэ зэхуэсым. Дэфтэр гуэрым дыкъыщоджэ: «Налшык округым и япэ Iыхьэм хыхьэ Бабыгуейм     и япэ зэхуэсым къуажэ старшынэ Пщымахуэ Хъызыр дзыхь зыхуищI уэчылым и къуэдзэ Куэцэ Пщымахуэ съезд екIуэкIынум и лIыкIуэу хихащ».
Гу лъытапхъэщ Куэцэ Пщымахуэ шы куэд зезыхуэ шы­хъуэ ехьэжьауэ щытауэ къызэралъытэр зэрымыпэжыр. Пщымахуэ къэрал къулыкъущIэт, кавказ интеллигенцэм и вагъуэ лыдт, щIыналъэм нэхъ юрист Iэзэу исхэм язт, ауэ шыхъуэу щытар абы и адэ ТIэмашэщ. Куэцэ ТIэмашэ «хуэмыбжыж мылъкум» и гугъу пщIымэ, ари фIыуэ щIэгъэтхъа Iуэхущ. Iуэхур зыIута дыдэр жыпIэмэ, пасэ зэманымрэ етIощIанэ лIэщIыгъуэмрэ шыхъуэ цIэрыIуэу лъэпкъым хэта Тамбийхэ, Трамхэ, къинэмыщIхэри текIуэтри, абыхэм я пIэ Шалбарыр, Лафыщыр, Куэцэр къызэриувар арат.
1903 гъэм Куэцэ ТIэмашэ шыщхьэ 342-рэ иIэт, Инал ­къуажэм щыщ прапорщик Шалбар ХьэкIашэ - 376-рэ.
1917 гъэм гъатхэпэм и 6-м Бабыгуей къуажэм и старшынэ Куэцэ Хъызыр Налшык округым и унафэщIым шы гъэхъун Iуэхур и къуажэм зэрыщекIуэкIым теухуауэ хъыбар щри­гъащIэм, Куэцэ ТIэмашэ-хьэжым шыбзу - 67-рэ хакIуэу 11-рэ зэриIэм и гугъу ещI.
Экономикэм къыщыхъуа зэхъуэкIыныгъэхэм къэгъазэ имыIэжу къэбэрдейхэм я шыхъуэ Iуэхухэр къыщызэпиудым, шыхэм я бжыгъэм хэщIат. А зэман дыдэм ирихьэлIэу я уасэр дэуеят. Дэфтэрхэм къызэрыхэщымкIэ, аращ щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэ хуэхъуар шы гъэхъуным къы­дэкIуэу, «дзэм шы щыхузэрагъэпэщкIэ, мылъкушхуэ зе­зыгъакIуэ Куэцэм, Мыдым щэн-къэщэхуэн IуэхукIэ зыпащIэу щIыщытар». Гу лъытапхъэщ шы куэд зезыхуэу щыта Куэцэ ТIэмашэ экономикэм здиунэтIа гъуэгущIэм Iэмал къызэрыхуигъуэтыфам.
Езы Куэцэ Пщымахуэ адыгэш гъэхъуным зэры­хэлIыфIыхьам и гугъу пщIымэ, ар нэхъыбэу шы лъэпкъым и пщIэр гъэIун, ар зехуэн Iуэхур хабзэкIэ пхыгъэкIыныр аращ.
Пщымахуэ 1905 - 1910 гъэхэм Бытырбыху зэрыщеджам, 1910 - 1917 гъэхэм хейщIапIэм къулыкъу зэрыщызэрихьэм къыхэкIкIэ Екатеринодар щыпсэууэ икIи щылажьэу зэрыщытам ущыгъуазэмэ, узыхуэкIуэр а гупсысэхэращ.

ЦIыхубэ ущиякIуэ

Куэцэ Пщымахуэ цIыхубэ Iуэхур дэгъэкIынымкIэ къигъэлъэгъуа хэлъэтыр Кавказ Ищхъэрэм революцэмрэ граждан зауэмрэ я зэманым наIуэ къэхъуащ.
1917 гъэм и гъатхэпэм и етIуанэ Iыхьэм Пщымахуэ Къэ­бэрдейм къэкIуэжат. Апхуэдэу щIыхуэдгъэфащэм щхьэ­у­сыгъуэ иIэщ. 1917 гъэм гъатхэпэм и 5 - 6 махуэхэм Владикавказ щекIуэкIа, бгырыс интеллигенцэм и зэхуэсым ар ­хэтакъым, Кавказ Ищхъэрэмрэ Дагъыстэнымрэ я Бгырыс зэгухьэныгъэм пIалъэкIэ игъэува Комитет нэхъыщхьэм ­хахахэми ящыщкъым.
Ауэ ар хахащ гъатхэпэм и 27-м къэунэхуа Налшык округым и Жылагъуэ гъэзэщIакIуэ комитетым. КъинэмыщIауэ, Къэбэрдеишхуэм, Джылахъстэнейм, бгырыс лъэпкъ зэгухьэныгъэхэм лIыкIуэу къагъэлъэгъуа нэрыбгэ 32-м язу Куэцэр хэтащ накъыгъэм и 1-9-хэм екIуэкIа, Кавказ ­Ищхъэрэмрэ Дыгъыстэнымрэ я Бгырыс съездым. Пщы­махуэ абы и лэжьыгъэм жан дыдэу хэлэжьыхьащ, щIэрыщIэу ­хахыжа Комитет нэхъыщхьэми хагъэхьащ.
1917 гъэм накъыгъэм и 18 - 20-хэм Владикавказ Тэрч ­областым и лIыкIуэхэм я зэхуэс щекIуэкIащ. Зэхуэсым ­къыщащтат «Тэрч областым зэманкIэ и щхьэ Iуэху зэрызэрихуэжынум» теухуа унафэ. Тэрч областым и унафэщI къалэнри ­хуитыныгъэри зэрыщыту ГъэзэщIакIуэ комитетымрэ областым и комиссарымрэ я IэмыщIэ ­иралъхьат, областым и комиссарым ищI унафэхэр гъэзэщIакIуэ комитетым ечэнджэщурэ къищтэн хуейуэ. А съездым уэчылым и къуэдзэ Куэцэ Пщымахуэ Тэрч областым и ГъэзэщIакIуэ комите­тым и унафэщIу щыхахауэ щытащ.
А зэман дыдэм ирихьэлIэу мэкъумэшыщIэхэм, сэлэтхэм, рабочэхэм я лIыкIуэхэм я Советхэр къызэфIэувэрт. Псоми хуэмыдэу а Iуэхур щIэхуэбжьащ Корниловыр зи пашэ зэ­щIэхъееныгъэм и ужькIэ.

Корниловымрэ Бгырыс республикэмрэ

Корниловыр къежьауэ зэрызэхахыу, 1917 гъэм шыщ­хьэуIум и 28-м Тэрч областым и рабочэхэмрэ совет депу­татхэмрэ икIэщIыпIэкIэ съезд зэхуашэсат, революцэр ­къегъэлынымкIэ комитетым и пашэ Скрынников С. и унафэщIу. Адрейхэм я гъусэу а комитетым Куэцэ Пщымахуи хыхьат.
А махуэ дыдэм Куэцэр зи унафэщI, областым и ГъэзэщIакIуэ комитетым щекIуэкIа зэхуэсым унафэ къыщащтащ: «Хуитыныгъэм щIэбэн адрей зэгухьэныгъэхэм я гъусэу, революцэр кърагъэлын папщIэ зыхуэпIащIэ Iуэхухэр Комитетым и Президиумым и пщэ дэлъхьэн». Абы къегъэлъагъуэ Корниловым и Iэуэлъауэр къыщыхъея ­зэман гугъум Куэцэр Тэрч областым мамырыгъэм щыщIэбэнахэм зэрахэтар.
Дэтхэнэ зы зэгухьэныгъэми цIыхухэр къигъэдэIуэну ­хэту, кIуэ пэтми политикэри, экономикэри, цIыхубэ гъащIэри щызэхэзэрыхьым, Комитетым и унафэщIхэм я Iуэхур ­«зыбгъэхъеинкIэ Iэмал иIэтэкъым» жыхуаIэм хуэкIуащ. 1917 гъэм жэпуэгъуэм и 20-м Тэн, Псыжь, Тэрч, Iэщтырхъан щыщ къэзакъхэр, Кавказымрэ Дагъыстэнымрэ щыщ бгырысхэр, нэгъуейхэр, къалмыкъхэр, Iэщтырхъанрэ Ставрополрэ я Iэхэлъахэм щыпсэу бруклинхэр, адрей лъэпкъхэри яхэтыжу зэхыхьэхэри, «Къэзакъхэм я ипщэ-­къуэкIыпIэ зэгухьэныгъэ» жыхуаIэр къэунэхуащ.
А Зэгухьэныгъэм и мурад нэхъыщхьэр Кавказ лъэпкъ­хэр зэрыхуа политикэ щытыкIэ гугъум кърашынырт. Абы Кавказ Ищхъэрэм (Дагъыстэныр хэмыту) щыпсэу бгырысхэм я лIыкIуэу Джабагиев Вассан-Джэрийрэ Куэцэ Пщымахуэрэ хэтащ.

Совет властыр Кавказым щытекIуа нэужь

1917 гъэм и жэпуэгъуэм революцэр Петроград щытекIуэу къэралым зыщиубгъун щIидза нэужь, Кавказ Ищхъэрэр зэрыт щытыкIэр нэхъ гуащIэ хъуат. Абы и щхьэусыгъуэкIэ Бгырыс зэгухьахэм я союзым Iуэхум зэрызихъуэжам ипкъ иткIэ унафэщIэ къамыщтэу хъунутэкъым. Областым и ГъэзэщIакIуэ комитетым и унафэщI къалэным мыхьэнэ иIэжтэкъым. Ипщэ-КъуэкIыпIэ зэгухьэныгъэми къэрал унафэ хузехьэн хуэдэу зыкъигъэлъэгъуэфатэкъым. ИпэжыпIэкIэ Кавказ Ищхъэрэр унафэншэу къэнат. Абы къыхэкIыу Бгырыс зэгухьэныгъэм и Комитет нэхъыщхьэм езым щыщхэм къахихри, 1917 гъэм и щэкIуэгъуэм Бгырыс тетыгъуэ къызэригъэпэщащ.
Тетыгъуэм и нэхъыщхьэу Бгырыс зэгухьэныгъэм и унафэщIу щыта Чермоев Абдулмэжид трагъэуващ; къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министру Куэцэ Пщымахуэ хахащ, Бамматов Гайдар - хамэ къэрал IуэхухэмкIэ министру, Джаба­гиев Вассан-Гирей - мылъку IуэхухэмкIэ министру ягъэуващ.
А зэман дыдэм ирихьэлIэу Тэрч-Дагъыстэн тетыгъуэ зэгухьа къызэрагъэпэщри, цIыхубэм я мамырыгъэ Iуэхухэр Куэцэ Пщымахуэ и пщэ далъхьэ. Тэрч областымрэ округымрэ щыщ комиссархэм, комитетхэм, къалэ унафэщI­хэм, гъущI гъуэгу лэжьакIуэхэм, милицэм мамырыгъэр ­хъумэн IуэхукIэ Пщымахуэ зэрызахуигъэза дэфтэрхэм ­къагъэлъагъуэ абы хабзэмрэ мамырыгъэмрэ цIыхубэ гъащIэм хэпщэнымкIэ зэфIэкIышхуэ зэрыбгъэдэлъар. Куэцэм Iулыджышхуэ зэриIам и щыхьэтщ Налшык округым ис адыгэхэми, балъкъэрхэми, урысхэми ар Учредительнэ собранэм лIыкIуэу зэрыхахар.
1918 гъэм Тэрч областым Совет властыр щытекIуа нэужь, Бгырыс зэгухьахэм я союзым и нэхъыщхьэхэр Iуэхум нэхъ ерыщу тегушхуахэщ. Чермоев Абдулмэжид зи пашэ лIыкIуэхэр 1918 гъэм накъыгъэм и 11-м Батуми кIуа нэужь, абы щекIуэкIа конференцым и утыкум Бгырыс (Кавказ ­Ищхъэрэ) республикэр щхьэхуиту ягъэIуащ. А конференц дыдэм Бгырыс республикэм Уэсмэн къэралыгъуэм и те­тыгъуэмрэ Нэмыцэ (Герман) къэралыгъуэм и тетыгъуэмрэ зэгурыIуэныгъэкIэ ябгъэдэуващ. Уэсмэн правительствэм Бгырыс республикэр зэрыщхьэхуитыр къабыл ищIащ, ­Герман республикэр абыкIэ арэзы хъуакъым.

Бгырыс республикэ щхьэхуит

Бгырыс республикэр щхьэхуиту ягъэIуа нэужь, Пра­вительс­твэм и унафэщIу ягъэува Чермоев Абдулмэжид Константинополь къикIыжри Тифлис къыщыувыIат. Гъэ­зэщIакIуэ комитетым щыщхэу абы и деж кIуахэт къэбэрдей адыгэ Куэцэ Пщымахуэрэ ингуш Джабагиев Вассан-Джэрийрэ. Ахэр абдеж дыдэм Бгырыс республикэм и министрхэу ягъэувахэщ. Чермоевым и Правительствэм ми­нистру щылэжьэху, Куэцэр жану къэрал щIыб политикэ Iуэхухэм яужь итащ. Псалъэм папщIэ, Германиер респуб­ликэщIэм IэщэкIэ къыдэIэпыкъун папщIэ Пщымахуэ фон Крейс гурыIуэну хэтащ.
1918 гъэм и гъэмахуэмрэ бжьыхьэмрэ къыщыхъуахэм тепсэлъыхьыжу Куэцэ Пщымахуэ етхыж: «Хаб­зэншагъэм­рэ унафэншагъэмрэ ди щIыпIэхэм къэса нэужь, къызгурыIуат дэ ди къарукIэ Iуэхур зэрытхузэмыгъэзэхуэ­жынур. А зэманыр зэрыщыту тедгъэкIуэдащ дэIэпыкъуэгъу тхуэ­хъун къару къэдгъуэтыным. Къэд­гъуэта дэIэпыкъуэ­гъу­х­эм щхьэж езым и Iуэху зэрахуэжырт, ауэ зэрахузэфIэкIкIи къыддэIэпыкъухэрт. Хуэмурэ зы гупыр те­кIуэтри, нэгъуэщI гуп къытеуващ. Лъым щIигъэ­на Къэ­бэрдейм сихьэну Iэмал сыщылъыхъуэ дыдэм ­ири­хьэлIэу, инджылыз уна­фэщIхэм унафэ къызэдэт­щтэн папщIэ Баку сраджащ».
Лъэныкъуэхэм 1918 гъэм щэкIуэгъуэм и 26-м зэпсэлъэн щIадзащ. А зэIущIэм Инджылыз тепщэгъуэм къабыл щищIащ Бгырыс республикэр зэрыщхьэхуитыр, ауэ пыухыкIа унафэр къащтэну Париж щекIуэкIыну мамырыгъэ конференцым ягъэIэпхъуэри, Куэцэ Пщымахуэ ПравительствэщIэ зэгухьа иухуэн хуейуэ къыхуагъэуващ. Пщымахуэ ар захуагъэу къызэрилъытэр жиIащ, ауэ Кавказ Ищхъэрэм ис лъэпкъхэм я унафэ хэмылъу апхуэдэ пщэрылъ къищтэну арэзы хъуакъым. Дыгъэгъазэм и 18 - 22-хэм Темырхъан-Шурэ щекIуэкIащ Дагъыстэным, Шэшэным, Осетием къикIа лIыкIуэхэмрэ къэбэрдей адыгэ зыбжанэрэ зэкIуэлIа Зэхуэс. А Зэхуэсым Чермоевыр зэрытекIыр къабыл ищIри, унафэр Куэцэ Пщымахуэ IэщIилъхьащ. Абы ипкъ иткIэ Куэцэм и Правительствэм дэлэжьэну инджылыз къэралыгъуэм и унафэкIэ полковник Роуландсон зи унафэщI зауэлI гуп къаутIыпщащ.

1919 гъэм щIышылэм и 20-м Темырхъан-Шурэ Бгырыс республикэм и Парламентыр ­къы­щызэIуахащ. Абы къыщыпсэлъащ Тепщэгъуэм и нэхъыщхьэ (Правительствэм и Уна­фэщI) Куэцэ Пщымахуэ. Зэхуэсым хэтхэр абы къыхуриджащ республикэ щIалэм хуэщ­хьэпэн лэжьыгъэм щызэкъуэувэну. Бгырыс республикэм иубыд щIыналъэм Деникин и дзэ­хэр къыщиужьгъа а зэманым нэхърэ нэхъ гугъу ­хэгъэгум къыхуихуатэкъым.
Большевикхэр зэрапэщIэтымкIэ Бгырыс ­республикэмрэ Деникинымрэ я плъапIэхэр зэтехуэрт. Ауэ «Добрармия» зи фIэщыгъэ ­Деникиным и дзэм Тэрч областым большевикхэр иригъэкъэбзыкIкIэ зэфIэмыкIыу, щIыналъэм унафэщIу къыщхьэщыувэжыну хуе­жьат. Абы и мурадт Тэрч областымрэ Дагъыстэнымрэ езым и генерал-губернаторхэр тригъэувэжу «Тэрч-Дагъыстэн край» иухуэну. Бгырыс республикэм ар езым и хэгъэгу Iуэхухэм пхъашэу къебгъэрыкIуэ IэбэкIэу къилъытащ.
Абы ипкъ иткIэ Парламентым унафэ къищтащ Тепщэгъуэм и Нэхъыщхьэ Куэцэ Пщы­махуэ «Бгырыс республикэм мыхьэнэ зрит Iуэхухэр зэхигъэкIыну Деникиным епсэлъэн ­папщIэ» Екатеринодар ягъэкIуэну.
Деникинымрэ Куэцэмрэ зэхуэзауэ зэрыт тхылъ Кавказ Ищхъэрэм илъ дэфтэрхэм щыдгъуэтакъым. Ауэ Бгырыс республикэм и уна­фэщI гупым хэта Джабагиев Вассан-Джэрий «Кавказ Ищхъэрэм революцэмрэ граждан ­зауэмрэ зэрыщекIуэкIар» тхыгъэм щетхыж: «Тепщэгъуэм ищIэ псомкIи а зэманым жэуап зыхьыр Куэцэ Пщымахуэти, Добровольческэ армэм и унафэщIым гурыIуэн мурадкIэ, аргуэру и деж кIуащ».
1919 гъэм мазаем и 26-м Куэцэр Парламентым къыщыпсэлъащ Баку щыIэ Добрармэм и лIыкIуэхэм зэраIущIам теухуауэ. Баку Куэцэр щыхуэзащ инджылыз армэм и дзэзешэ ­нэхъыщхьэ генерал Томсон. Абы Куэцэр къигъэгугъат «Мамырыгъэ конференцыр къэсыху ди республикэм зыкъыщIигъэкъуэну, ­Деникинми унафэ хуащIат Бгырыс республикэм и щIы­налъэм къимыхьэну».
ИтIани Добрармэр ипщэкIэ къэкIуатэурэ щIыналъэм нэхъ гъунэгъу къыхуэхъуху, цIыху­бэр Тепщэгъуэм нэхъ къыхуэмыарэзы хъурт. Езы Тепщэгъуэм и кIуэцIкIэ Куэцэм и телъ­хьэхэмрэ Каплановым и телъхьэхэмрэ щы­зэ­ныкъуэ­къурт. ЛъэныкъуитIми езым я пашэр Тепщэ­гъуэм и нэхъыщхьэу трагъэувэну хэтт. Iуэхур нэхъ гугъуж ищIырт цIыхубэр акъы-              лэгъу зыхуэхъун программэ узыншэ утыкум зэримылъыр.
А псом ищIыIужкIэ, социалистхэмрэ боль­шевикхэмрэ, Бгырыс тепщэгъуэм и пщIэр ­ирагъэхуэхын папщIэ, цIыхухэр ягъэщ­хьэ­рыуэрт. Зэраныгъэшхуэ къихьырт тепщэгъуэр шэрихьэтым еныкъуэкъу хуэдэу дин Iуэхузехьэхэм зэрагъэIуми.
1919 гъэм мэлыжьыхьым и 10-м Куэцэ Пщымахуэ Деникин генералым хуэзэну Грознэ ­къалэм ирагъэблагъэ. Куэцэм кIуэн щимы­дэм, абы и пIэкIэ Парламентым Каплановымрэ шэ­рихьэт IуэхухэмкIэ унафэщI Гоцинскэмрэ еу­тIыпщ. Деникиным Бгырыс республикэм и лIы­кIуэхэм къажриIащ Кавказ ­Ищхъэрэм и щIыналъэхэр езым и жьауэ ­къы­зэрыщIэувам ипкъ ­иткIэ я щхьэхуиты­ныгъи я тепщэгъуи къабыл зэримыщIыр.
Езы Деникиным ар къызэриIуэтэжыр нэ­гъуэщIущ: «ДызэгурыIуэн папщIэ Бгырыс ­республикэм Грознэм лIыкIуищ къиутIыпщат, урысхэр зылъагъу мыхъу Каплановыр я пашэу. Ауэ лIыкIуэхэм Шэшэным щекIуэкIыр ­зэхаха нэужь, Шали къуажэм къыщыувы­Iэ­хэри, Гроз­нэм къэкIуэну тегушхуахэкъым».
1919 гъэм накъыгъэм и 12-м Куэцэм и Тепщэгъуэм хэтхэр зэгурыIуэри текIащ. Ар къы­щIэ­хъуам щхьэусыгъуэ нэхъыщхьэ хуэхъуар Куэцэм 1919 гъэм накъыгъэм и 18-м екIуэкIа Бгырыс конференцым хэта Къантемыр Али­хъан хуригъэхьа письмом къыщеIуатэ. Ар зыщIыпIи къытехуакъым икIи Бгырыс республикэм теухуауэ дымыщIэ гуэрхэм щыгъуазэ ­дещI.
Абы етх: «Си унафэ щIэт Тепщэгъуэм хэтхэр дызэгурыIуэри накъыгъэм и 12-м дытекIащ. ­Къаугъэшы гупщ. КъинэмыщIауэ, зы пIэм ­симыкIыу сиуджыхьынри къысIэщэужэгъуат. Сэ мурадыр къызэрызгурыIуэр мыпхуэдэут: Бгы­рыс республикэм и фейдэ зыхэлъ Iуэху жану зыдохуэ е дыIуокI. Зыр мэшынэ, адрейр пщIэ щIонэцI, ещанэр и фейдэ мэлъыхъуэ, псалъэ зэрахьэ, икIагъэ дыдэу Iуэху мы­хьэ­нэншэхэр щызокIуэ… Аращ и щхьэусыгъуэр япэ ит мурадыр дгъэзэщIэну Iэмал щIэдмы­гъуэтам».
Кавказ Ищхъэрэмрэ Кавказ ЩIыбымрэ Совет властыр щыува нэужь, бгырыс щхьэхуитыныгъэм щIэбэна куэдым ещхьу, Куэцэ Пщымахуэ Тыркум Iэпхъуащ. ЗэманкIэ ар Самсун дэсащ, иужькIэ Истамбыл Iэпхъуэри, дунейм ехыжыху абы щыпсэуащ.
Зауэ нэужьым адыгэ хэхэсхэм Нью-Йорк ­къалэм «Коммунистхэм япэщIэт муслъымэн зэгу­хьэныгъэрэ» «Бгырыс зэгухьэныгъэрэ» къы­щызэрагъэпэщауэ щытащ. Истамбыл «Бгы­рыс зэгухьэныгъэ» щылажьэрт, Кавказ Ищхъэрэм икIа гупым я гъусэу абы жану щылэжьащ Куэцэ Пщымахуи.
«Кавказ Ищхъэрэ: хуитыныгъэм папщIэ екIуэкIа зауэм теухуа напэкIуэцIхэр» и фIэщыгъэу 1961 гъэм Истамбыл Куэцэм и тхылъ ­къы­щыдэкIауэ щытащ. Бгырыс республикэм  и ­Тепщэгъуэм и унафэщIым и нэкIэ еплъыжурэ, абы тхакIуэр щытопсэлъыхь илъэс 40-кIэ и пэкIэ екIуэкIа бэнэныгъэм.
Куэцэр 1962 гъэм щIышылэм и 8-м и ныбжьыр 78-рэ хъууэ дунейм ехыжащ. Ар щIалъ­хьащ къэралыгъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэхэм  хуащI пщIэр хуащIу. «Кавказ Ищхъэрэ республикэм и УнафэщIу щыта», - тетхащ абы и ­кхъащхьэм.

СОБЛЫР  Мухьэрбий,
тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор.
КЪАРМЭ  Iэмырбий,
тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат.

Куэцэ Пщымахуэрэ абы и щхьэгъусэ Нафисэтрэ.

Трабзон къалэм (Тырку Республикэ) щекIуэкIа конференцым хэтахэм я сурэт. Ику итыр Куэцэ Пщымахуэщ. 1918 гъэ

Куэцэ зэкъуэшхэр: Аслъэмырзэ (нэхъыжьыр, щысщ), Пщымахуэ (сэмэгумкIэ щытщ), Исмэхьил. 1915 гъэ

ЛIэужьыр  бжьиблкIэ  мауэ

Куэцэ Пщымахуэ псоми зи цIэр зэхаха, ауэ зыми фIыуэ имыцIыху цIыху цIэрыIуэхэм ящыщщ. Ауэ щыхъукIэ Кавказыр Урысейм зэ­рыхэт лъандэрэ къэралыгъуэм узэрыдекIуэкIын Iэмалу Бгырыс республикэм нэхърэ нэхъыфI ­къагупсысауэ тхыдэм ищIэжыркъым. Кавказ республикиплI къы­зэщIэзыубыда а тепщэгъуэ цIыкIум и президенту ди лъэпкъэгъу зэрытетаращ и щхьэусыгъуэр ­Урысей Федерацэмрэ Азербайджанымрэ теннисымкIэ щIыхь зиIэ я тренер Куэцэ Руслан дыщIы­хуэзам.

- Ахэр зэкъуэшиплI хъууэ щытащ. Си адэшхуэ дыдэр Аслъэмырзэт, ар зэкъуэшиплIым я нэхъыжьт, Пщы­махуэ абы къыкIэлъокIуэ, Исмэхьил нэхъыщIэт. Иджыри къуэш еплIанэ яIащ, ауэ ар сурэтым щIимытыр сщIэркъым. Сэ Пщымахуэ и къуэш нэхъыжьым срикъуэу аращ.
- УзэрыцIыкIурэ зэхэпха гуэрхэр…
- ЖызыIэжар ди адэрами ди анэ­рами сщIэжыркъым, ауэ зэхэсхыжахэм ящыщу сигу къинэжар мыращ. Бгырыс республикэм и Тхьэмадэу щылажьэм, Пщымахуэ здэщыIэр Тэрчкъалэт (Владикавказ). Арати, Сэрмакъ (абы щыгъуэ - Бабыгуей) дэс и адэ ТIэмашэ и деж къэкIуэжри, мыпхуэдэу къыжриIащ: «Ди адэ, мы гъунэгъу къэхъуауэ къакIуэ властым дэ фIыуэ зыри къытхуздихьынукъым. Сытри къыдищIэфынущ. Хэкум дигъэкI, дызыхуеину псори згъэхьэзыращ». Республикэм щриунафэщIкIэ, Iуэхур къыхузэгъэпэ­щыну къыщIэкIынт. «Сыхъум деж кхъухь къыщытпоплъэ, абы нэс шыкIэ дыкIуэнщ», - къыжриIащ. Ауэ ТIэмашэ идакъым. «Си хэкум сикIыу зыщIыпIи сыкIуэнукъым. Уэ ухуеймэ кIуэ», - къритащ жэуапу. Мис апхуэ-дэ щIыкIэкIэ езыр хэкум икIри и адэмрэ и къуэшхэмрэ къэнат жаIэ. Зэман дэкIри, зэадэзэкъуэхэр ягъэ­тIысащ. Ауэ зэкъуэшхэм яз, Исмэ­хьил, щIэпхъуэжыну хунэсат. Лъэп­къыр къыщежьауэ жыхуаIэр Псыжь адрыщIкIэщ. Инжыдж щыгу жыхуаIэ щIыпIэм дыкъикIауэ жаIэ. Сэрмакъи занщIэу къэунэхуакъым-тIэ. ЕгъэджакIуэ гуэр си хэгъэрейщ универ­ситетым щылажьэу. Абы Гумкъалэ жыгей гуэр дэтщ жи иджыри, абдежым ди къуажэр зэрыщытам и фэеплъу. Мис апхуэдэу ди адэшхуэм и адэм ежьэн щимыдэм, Псыжь адрыщI кIуэхэри зыщагъэпщкIуат.
- ЯгъэтIысу къаутIыпщыжа нэужь загъэпщкIуауэ арат?
- Хьэуэ. ЯгъэпIейтеин щIадза нэ­ужь, щIэпхъуэжхэри илъэс зыхыблкIэ къэтахэщ. «Нэхъ Iэуэлъауэншэ хъуа хуэдэщ» жаIэу, къыщекIуэлIэжхэм, епхъуэри яубыдахэщ. СыщыуэнкIи хъунущ, ауэ цIыхуищ зэрагъэтIысар сощIэж: си адэшхуэм и адэ ТIэмашэрэ иджыри цIыхуитIрэ. КГБ-м сыщыщIэупщIэри тхылъымпIэ къе­Iысхауэ щытащ. Абы итщ сэ си адэшхуэр, си адэшхуэм и адэ ТIэмашэ, иджыри ещанэу зыгуэр Налшык щIыунэ гуэрым зэрыщаукIар.
- Адэм и къуэхэр и гъусэу?
- Адэм и къуэхэр и гъусэу. Щхьэу­сыгъуэр гурыIуэгъуэкъым. Бэнэныгъэм хэтакъым, нэгъуэщIкъым.
- Пщымахуэ зэриблагъэра къы­щIэкIынт?
- Ари еныкъуэкъуакъым Совет влас­тым. Еныкъуэкъупауи сощIри, иджыпсту екIуэкI псалъэмакъхэр зэхэп­хыркъэ? Хужьхэмрэ плъыжь­хэмрэ зэрагъэкIужын Iуэху зэрахуэ. Иджы Франджым, Париж, адэ-модэкIэ къыщагъуэтыжу зи хьэдащхьэ къашэж урыс лIыщхьэхэм ­нэхърэ нэхъ зэраныгъэ нэхъыбэ Пщы­махуэ Урысейм къыхуихьыпауэ сощI. Пащтыхь Николай нэгъунэ теухуауэ тобэ къахьыжахэщ, и щIэблэм щыщ­хэр Урысейм къокIуэ. Пщы­махуэ хуэфащэкъэ апхуэдэ пщIэ? Ар сэ си Iуэху еплъыкIэу аращ, зыри хэзгъэ­зыхьыркъым.
- И кхъэлъахэр хэкум зэримытым абы и пщIэр нэхъ цIыкIу ищIыркъым.
- Мы Iуэхухэр къезыхьэжьэу сэри япэу сыкъэзыгъуэтар Хьэтэжьыкъуэ Валерэт. Арат гупыж зыщIари и хьэдэр хэкум къашэжыныр. Захуа­гъэкъэ-тIэ ар? Хуэфащэкъэ? Дэ хэкум папщIэ зыгуэр зылъэкIа ди цIыху­хэм къалэжьа пщIэр яхуэт­щIы­жы­фыркъым. Пщымахуэ ифI Кавказ псом екIат. Кавказ псом и Тхьэмадэу щыщытакIэ, и хэкум папщIэ абы ищIар зэрынэхъыбэжым шэч хэлъкъым. Тыркум зыщIыпIэ деж щы­щIэлъщ, сыт хуэдизкIэ ямыгъэлъапIэми, и хэкум щыIэжкъым.
- Тыркум дыщынэсакIэ, Бэрзэдж Сэфэр и IэдакъэщIэкIыу Пщы­махуэ теухуауэ тхылъ псо тыркубзэкIэ къыдэкIауэ зэхэтхащ.
- СфIэфI дыдэу къэсщэхунт.
- Баку сыт фыIэпхъуэн хуей щIэхъуар, уи адэр дзэм зэрыхэтара?
- Хьэуэ. Пщыти уэркъти жаIэурэ цIыхухэр ягъэкIуэдын щIадза нэужь, ди адэри щысауэ жаIэ, ауэ и пэжы-пIэр нэгъэсауэ сщIэркъым. 1910 гъэм къалъхуат ди адэр. А Iуэхухэр къыщежьар 1925 - 1926 гъэхэм ирихьэ­лIэущ. Соловки жыхуаIэм исащ. Илъэс пщыкIухым ит щIалэжь цIыкIуу, уи нэгу къыпхущIэгъэхьэрэ? ИтIанэ «сабийщ» жаIэри къаутIып­щыжа къыщIэкIынщ. КъызэрыкIуэжаи къыздэкIуэжаи тщIэркъым, ди адэм жиIэжыртэкъым ахэр. СщIэр а Iуэхум зэи тепсэлъыхьу зэрыщымы­таращ дэ зэхэтхыу. Зауэм теухуауи мащIэ дыдэт жиIэжыр. Сытми, хьэп­сым къикIыжри Сэрмакъ къэкIуэжа нэужь, благъэ гуэр къигъуэта къы­щIэкIынщ. МазитI-щы, нэхъыбэ ды­дэу илъэс докIри, жэщым зыгуэр къокIуэ: «Ислъам, щIэпхъуэж, пщэдджыжь къэкIуэнурэ уагъэтIысынущ», - къыжреIэ. Илъэс бжыгъэхэмкIэ сы­щыуэнкIи хъунущ, зыми зыри къызжиIэжыртэкъым, псори шынэрт. Ди анэри сыт щыгъуи шынэрт…
- Аращ тхыдэр. Шынэр, и кIэм нэс жамыIэр… Тхылъхэм ит тхыдэ зэ­щIэлыдэр нэгъуэщI зыгуэрщ, щы­Iам темыхуэу.
- Iуэхум щымыщми сщIэркъым, ауэ ди анэм теухауэи бжесIэжынт.
- Псори сфIэгъэщIэгъуэнщ.
- Щхьэлыкъуэ Щэрданхэ ящыщт ди анэмрэ ди анэ шыпхъумрэ. Ахэри уэркъ лъэпкът. Къэбэрдей уэрамым мыин дыдэу унэ гуэр тетащ, хьэрф «Ш» и гупэ блыным тету. Унэ зэтету си нэгум къыщIоувэж.
- Лъэпкъ щIапIэжьу арат?
- НтIэ. Ауэ езыхэр нэгъуэщIыпIэт щыпсэур. А унэм IуэхущIапIэ гуэр къэралым щызэрихьэрт. Хъыджэбз цIыкIухэм я ныбжь нэсри школым еджакIуэ ягъэкIуат жаIэ Совет властым и зэманым. Зы илъэситI хуэдэ щеджа нэужь, красноармеец гуэр къокIуэри, «Щэрданхэ ейр хэт?» - жеIэри щIоупщIэ. Зыр илъэсипщI, адрейр илъэсий хъуми арат. «Дэращ», - жаIэри къотэджхэ. «Пщыхэм я бынхэрат иджы едмыгъэджэжу къэнэжар. Фи хьэпшыпхэр зэщIэфкъуи, зевгъэхь!» - жаIэри къыщIахуж. И адэ Щэрдан Мурат, си адэшхуэр, гупсысэ хэхуат. Сабийхэр емыджэу хъунутэкъым. Лъыхъуэм-лъыхъуэу­рэ, урыс бзылъхугъэ гуэр егъэджа­кIуэу пщIэкIэ къахуещтэ. Аргуэру илъэс-илъэситI докIри, егъэджакIуэр пщыхьэщхьэм бзыщIауэ къокIуэ жи, зыми зыкъримыгъэлъагъууи, къаж­реIэ: «АфIэкIа сыкъэкIуэфынукъым. Сра­джэри, «Пщыхэм я бынхэр ебгъэджэну иджыри зэ укIуэмэ, мыр, мор уэтщIэнущ», - къызжаIащ». Мис апхуэдэу къэнащ ди анэр илъэситI-щы фIэкIа емыджэу, апхуэдэ гуп­сы­сэкIэ куу иIэу. Ауэ ар иджыщ къыщызгурыIуэр.
Адыгэхэр дызэрыIыгъыфыркъым-тIэ. Гугъу дызэрегъэхьын тфIэфIщ. 1952 гъэм ди адэм зыгуэр «къы­кIэ­щIэтхыхьат». Нобэми тщIэркъым зытхар хэтми. Пщым и къуэти, езыри пщы лъэпкъти сытти жаIэурэ. Ди адэр ­подполковникт, нобэ-пщэдей полков­ник ящIын хуейуэ. НтIэ, ди адэм къыкIэщIэтхыхьын щыщIа­дзэм, ди анэр «Дыдеи къэсынущ», - жиIэри шынащ. «Грамотэ» жаIэу тхылъ гуэр унэм щIэлъауэ жаIэж. ­Пащтыхьым Iэ щIидза хьэмэрэ и ­мыхъур тетт, сытми, уэркъ лъэпкъым дыкъызэрыхэкIар зэрыт тхылъ, сэ слъагъуххакъым. МыбыкIэ «унэ лъап­сэ» зэ­ры­жытIэм хуэдэу, Баку «пщIантIэ» жаIэ. Псынэм ещхьу хъурейуэ унагъуэ зыбжанэ зэхэст, зы куэбжэ зэдагъэбыдэжу. Ди анэшыпхъум и унагъуэмрэ дэрэ дызэбгъурыс зэ­пытт. Арати, зэрыжаIэжымкIэ, жэщу, зыми имы­лъагъун хуэдэу, а «Грамотэ» зэкIуэ­цIы­шыхьамрэ ар зэрагъэ­сын гъущI тепщэчрэ здыщIахри, ди анэмрэ (и цIэр Лейлэт) и шыпхъу Кърымхъанрэ тхылъыр дунейм трагъэбзэхыкIауэ щытащ.
- Баку фыщыщыIэм?
- Абы дызэрыщыIэм хуэдэу ныт­лъэ­Iэсхэрт. Хэкум дызэрикIам хуэдэу.
- Пщымахуэ Тыркум унагъуэщIэ щиухуэжауэ итщ тхылъхэм?
- Пэжщ, Нафисэтт и щхьэгъусэм и цIэр. Псыхуабэ Пщымахуэ ипхъу дэсащ, Заирэ и цIэу. Сипхъуми Заирэ фIэсщащ абы и фэеплъу. Ари доху­тыру зауэм хэтащ. И анэм Пщымахуэ теухуауэ къитха письмохэр сигъэ­лъэгъуауэ щытащ. Нэмыцэу тхылъ­хэм иратхащ, ауэ урыс бзылъ­хугъэт. Хьэтэжьыкъуэр си гъусэу Заирэ ипхъу Ваякинэ Аллэ тлъагъуну ды­кIуауэ щытащ Псыхуабэ. Плъагъуркъэ, ар нэгъунэ Къэбэрдей-Балъкъэрым къы­дэтIысхьэжын шынэри, Псыхуа-бэ щытIысат.
- Тыркум щыпсэуху, дауи, фызы­лъэIэсу щытакъым.
- Дауэ дызэлъэIэсынт, уагъэкIуэ­дынут. А зэманым «Хамэ къэралым благъэ щыуиIэ?» - жаIэу иратхэу щытакъэ къэрал дэфтэрхэм. «СиIэкъым», - истхэрт сэри, партым сыхэтти. Ауэ иужькIэ, 1990 гъэхэм, тIэкIу нэхъ хуит хъуа нэужь, къэдгъуэтыжат зыгуэрхэр.
Си анэ дэлъху Батырбэч Америкэм щыпсэуащ, 1993 гъэм дунейм ехы­жауэ аращ. Зауэ зэманым нэмыцэ-хэм гъэру зэраIыгъам щхьэкIэ къэ­мыкIуэжу къэнат. Пэжу ищIат икIи ягъэпсэунутэкъым. Баку, сощIэж, ермэлы щIалитI илъэсищкIэ Сыбырым хьэпсым щрагъэсат, зывмыукIыжу нэмыцэхэм гъэр зевгъэщIащ, жаIэ­ри. Арати, си анэ дэлъхум и пхъум IуэрыIуатэжурэ къигъуэтыжри, хьэ­щIапIи кIуауэ щытащ и деж. Мис абы зыгуэрхэр къыджиIэжауэ аращ.
Пщымахуэ Тыркум щыпсэуащ икIи щылIэжащ. Къулыкъушхуи иIыгъащ, зэрыжаIэжымкIэ. Нобэ «ООН» жы­хуэтIэм щхьэкIэ а зэманым «Лъэпкъ­хэм я лигэ» жаIэу щытащ. НтIэ, мис а Лигэм Тыркум и лIыкIуэу хэтауэ жаIэ Пщымахуэ.

Епсэлъар  Чэрим  Марианнэщ.

Куэцэ-зэщхьэгъусэхэмрэ  я  ныбжьэгъухэмрэ.

Хуитыныгъэм пщIэ щIат

Пщымахуэ и къалэмыпэм тхыгъэ куэд къы­щIэкIащ. Псалъэм папщIэ, 1953 гъэм, Бгы-рыс (Кавказ Ищхъэрэ) республикэр илъэс 35-рэ щрикъу илъэсым, абы утыку ­кърихьауэ щытащ «Хуитыныгъэм пщIэ щIат» тхыгъэр. Абы тхакIуэр щытопсэлъыхь Кавказым и ­хуитыныгъэмрэ и дуней тетыкIэмрэ ихъумэ­жын папщIэ иригъэкIуэкIа бэнэныгъэм.

Накъыгъэр гъащIэ къыздэзыхь мазэщ. Тхьэм къигъэщIа псоми гъатхэм псэ къахохьэж. Дахагъэри, удз гъэгъахэри, щхъуантIагъэри, мэ гуакIуэхэри щIылъэм къыхобыргъукI. Апхуэдэу ехъулIэри, зэман кIыхькIэ гъэрыпIэм щIэта кавказ лъэпкъхэм а мазэ дыдэм хуитыныгъэ ­ягъуэтыжащ. Дахагъэ нэсымрэ Iущыгъэмрэ я щапхъэщ Кавказыр. Ауэ абыхэми ­кърагъэлыфакъым а щIыналъэр теплъэгъуэ гущIыхьэхэм хэплъэным.
Зи гугъу тщIы Iуэхугъуэхэр къежьэн ипэ илъэс 40-кIэ кавказыдж цIэрыIуэ Услар жиIэгъат: ­«Кавказымрэ абы щызекIуэ бзэхэмрэ ятеу­хуауэ дуней хъурейм апхуэдизкIэ куэд щатхащи, а ­тхыгъэ псори зэхуэпхьэсыжамэ, Iуащхьэ абра­гъуэ къыхэкIынт. ДяпэкIэ Кавказым теухуа тхыгъэхэр нэхъри нэхъыбэж хъунущ». Ар захуэт. Мис, сэри си фIэщу сыдихьэхыу, тхылъеджэхэм я гъусэу Кавказым и тхыдэм зэ сриплъэжыну сигу къихьащ.
Урысейм XIX лIэщIыгъуэ лъандэрэ Кавказыр и щхьэ хуигъэфэщэжын щIидзат. Псори къыщежьар Пётр Езанэм КъуэкIыпIэм и «гъущI куэбжэхэр» зэIуихын гукъыдэж щигъуэтам ­щыгъуэщ. А зэманым дагъыстэн лIы хахуэхэм къызэрагъэпэща къару зэрыIыгъым тепщэ ­залымыр IэщIэкIауэ щытащ.
Ауэ Пётр Езанэм и щхьэр ихъумэу щIэп­хъуэжыфам къыщымынэу, Дербент и «IункIыбзэIуххэр» зыдрихьэжьэну хунэсат. ЕкIуэ­кIар зи нэгу щIэкIахэм ящIэж абы уэсят хуэдэу къызэринэкIа унафэр: Кавказым тепщэ зы­хуащIу Урысейм гуагъэхьэн. Пётр и Iуэхум Екатеринэ ЕтIуанэм пищащ. Пащтыхьым и уэсятыр игъэпэжу, абы Кавказыр иутIыпщын идакъым.
Император бзылъхугъэм а зэманым зыри ­къехъулIатэкъым. ИтIани Урысейм мурад пыу­хыкIа игъэпсат - сыт хуэдэ IэмалкIи Кавказыр зыIэщIилъхьэн. Илъэс 75-кIэ дуней псор зыгъэ­пIейтея Iуэхугъуэхэр апхуэдэ щIыкIэкIэ гъуэгу къытехьащ.
Сыт хуэдиз дзэзешэ Iэзэхэр къыщыунэхуа Кавказым а зэманым лъандэрэ. Иужьрейр ­Щамил Iимам щэджащэрт. Илъэс 25-кIэ абы иригъэкIуэкIа бэнэныгъэм и пщIэри нэхъ инт, бийри зыгъэгулэзт. Iимамыр гъэр щащIа 1859 гъэм шыщхьэуIум и 29-р бэнэныгъэм и иужь­рей махуэ хъуакъым, ауэ псори урысхэм бжыгъэкIэ ирагъэкIуэтащ.
Япэ дунейпсо зауэм тхыдэм зыздигъэзэну ­гъуэгур иубзыхуауэ жыпIэ хъунущ. 1917 гъэм мэлыжьыхьым и 2-м Урысей империер лъэ­лъэжащ. Хуитыныгъэм нэхъуеиншэу щIэхъуэп­са лъэпкъ куэдым яхуэдэу, кавказ хэкурысхэми зэманым къарит Iэмалыр къагъэщхьэпащ. Гъатхэпэмрэ мэлыжьыхьымрэ Iэуэлъауэншэ хуэдэу екIуэкIащ. Псоми накъыгъэм екIуэкIы-ну Хасэм зыхуагъэхьэзырырт. А зэхуэсым хы ФIыцIэмрэ Каспий хымрэ я зэхуакум лъэп­къыу щыпсэухэм я лIыкIуэхэр кърагъэблэгъат. Лъэпкъ щхьэхуитыныгъэ IуэхукIэ зэхаубла апхуэдэ зэхуэсышхуэ абы ипэ Кавказым ще­кIуэкIакъым.
Владикавказ дэт театрым и унэм лIыкIуэ 500 щызэхуэсат. Абыхэм я нэхъыбэр ныбжьэгъу республикэхэу Азербайджанымрэ Куржымрэ щыщхэт.
Мыхьэнэ нэхъ зиIэ унафэхэр къыщащта Хасэм и етхуанэ махуэ лэжьэгъуэм псоми пщIэ зыхуащI Сулеймэн-Хьэжы жьакIэхур къэтэ­дж­ри, лIыкIуэхэм захуигъэзащ: «Алыхьталэм фIыщIэ хузощI махуитху хъуауэ ди нэгу щIэкI Iуэху зэфIэхыкIэм папщIэ. Шэч къытесхьэркъым мы дакъикъэм щыщIэдзауэ ди лъэпкъхэр къуэш хуэдэу зэхущытын, зэкъуэтын зэ­рыщIадзэнуми, абы и фIыгъэкIэ хуитыныгъэрэ ехъулIэныгъэрэ зэрыдгъуэтынуми». Абы и ужь­кIэ Хасэм къекIуэлIахэм зэхуэпэжыну тхьэ ­яIуащ.
Гум имыхуж махуэт ар. Нэхъыжь къетхъуха­хэу нэрыбгищэм щIигъум я нэпсыр щIэту ­КъурIэным ба хуащIурэ IэплIэ зэрызэрашэкIыжыр плъагъурт. Апхуэдэ щIыкIэкIэ 1917 гъэм и кIэ, 1918 гъэм и пэщIэдзэ щIымахуэ мазэхэр псоми ягу хигъахъуэу екIуэкIащ.
Гъатхэм щIидза нэужь, ущIэгузэвэн щхьэу­сыгъуэ къыкъуэкIащ. Зы лъэныкъуэкIэ, Лениным и кIуэгъужэгъу Коркмасов Джэлалуддин и хэкур коммунизмэм и щхъухьым ири­гъафэу, къуэш зауэ зэхиублэн мурад ­игъуэджэр къылъыкъуэкIат. Мыдрей лъэ­ны­къуэмкIэ - генерал хужь къаугъэшыхэм кавказым ищIхэр, Мейкъуапэ, Адыгейм, Къэрэшейм щыIэ щIыдагъэ къыщIэшыпIэхэр зыIэщIалъхьэну хуе­жьахэт. Коркмасовыр зыхуей гуэрхэм теIэбэри, «етхуанэ колоннэр» къызэрагъэпэщащ.
Коммунизмэм и тегъэщIапIэхэм дин лэжьа­кIуэхэм я гупсысэр игъэутхъуэри, нып удзыфэ зыIэщIэлъ цIыхубэр утыкум къихьащ. Дагъыстэным абыхэм Али-хьэжы пашэ щахуэ­хъуащ, Къэбэрдейм - Назир-ефэнды. А къо­мыр, гува-щIэхами, лъэпкъ Iуэху зезыхуэ зэщIэхъееныгъэхэм гулъэф яхуэмыхъункIэ Iэмал иIэ­тэкъым. ЛъэпкъылI нэсу (а псалъэм и мы­хьэнэ пэжым тету) зэрыщытым къыхэкIыу, ­абыхэм большевизмэр зэрыщыт дыдэр ялъагъуртэкъым. Уеблэмэ псоми пщIэ зыхуащI дин пашэхэу Шарипов Арслани Эффендиев Аб­баси большевикхэм Iэщэ папщIэу къагъэщхьэпэфащ.
Комитет нэхъыщхьэр щытыкIэ гугъум иуват. ДэIэпыкъуэгъурэ щIэгъэкъуэнрэ зыщIыпIэ икIэщIыпIэкIэ къыщыгъуэтын хуейт. Тыркум фIэкIаи абыкIэ узыщыгугъын зыри щыIэтэкъым. Хамэ къэралхэм зыпащIэн папщIэ Чермоев Абдулмэжид, Къады Мэхьмэт, Бэммат Гайдар сымэ зи пашэ лIыкIуэхэр Трабзон яутIыпщащ. Тыркум а зэманым Кавказым щыщ нэгъуэщI лIыкIуэ гупи щыIэт. А Iуэхухэр къезыхьэжьар иджыри щхьэхуитыныгъэ зыбгъэдэмылъ республикэхэрат. Тырку лъэны­къуэм епсэлъа нэужь, кавказ республики-плIым щхьэхуиту зыкъызэралъытэжым теу­хуауэ хъыбар ягъэIуащ. Тхыдэм мыхьэнэшхэ щызыубыда а Iуэхугъуэр къыщыхъуар 1918 гъэм накъыгъэм и 18-рщ. А унафэр Анди къуа­жэм щекIуэкIа ЕтIуанэ Хасэм къабыл щащIащ.
Куэд дэмыкIыу Истамбыл аргуэру зы лIыкIуэ гуп яунэтIащ. ЛъэныкъуитIыр зэпсэлъа нэужь, зэныбжьэгъугъэрэ зэдэIэпыкъуныгъэкIэ зэбгъэдэтыну зэгурыIуахэщ. А зэгурыIуэныгъэм ипкъ иткIэ, дэ щIэгъэкъуэнышхуэ дгъуэтын ­хуеящ, ауэ дызыхуэбэлэрыгъа плъыжьхэм дя­пэ зрагъэщри, я дзэхэр Дагъыстэным ирашащ.
Къалэн гугъу къытлъыкъуэкIат: ахэр Тыркум гурыIуэным хунэдгъэс хъунутэкъым, абы щхьэ­кIэ Iэмал нэхъыщхьэу щыIэр зэпыщIапIэ Iэмалхэр япэдубыдынырт.
ЗауэлIхэм пыIэ щIыхухэр ящхьэрыгът. Иужь­кIэ «будёновкэ» плъыжьхэр щхьэрызытIэ­гъэнухэм зэкIэ ислъам диным и хъумакIуэу ­зыкъагъэлъагъуэрт. Ауэ дагъыстэнхэр къып­хуэгъэпцIэнутэкъым.
А зэман дыдэм хужьхэми Iэуэлъауэ къагъэ­Iуащ. Абыхэм Кавказ Ищхъэрэм Бичераховыр зи пашэ урыс-къэзакъыдзэ зэгуэт (нэрыбгэ мин 12) къраутIыпщащ. Апхуэдэ щIыкIэу ди щIыналъэм фэкIэ зэмылIэужьыгъуэу урыс армитI къищхьэрыуат.
Жэпуэгъуэм икухэм дежщ 15-нэ тырку дивизэр къыщыкIуар. Абы Иззэт Сулеймэн и ­пашэт. Тиксавилу Кузаффер, Курбан Тимур сымэ яхуэдэу куэд хэтт а дивизэм. Муслъымэн къару псоми я пашэр Чунэтыкъуэ Иззэт-пэщэрат.
ЛъэныкъуитIыр зэрызэгурыIуам ипкъ иткIэ кавказ ищхъэрэ хэкурысхэм къыхашу дзэ къызэрагъэпэщын хуейт, ауэ апхуэдэ зэман диIэжтэкъым. Дербентрэ Петровскрэ зэзауэ гуащIэхэр щекIуэкIырт. Дуней псом хахуагъкIэ щыцIэрыIуэ тырку зауэлIхэр дызэрыщыгугъам хуэдэу къыщIэкIахэщ. Дэ зэи дигу ихужынукъым къуэш хуэдэу къыдбгъэдэта тыркухэри, Кавказ Ищхъэрэм шэхьид щыхъуа щIалэхэри.
ЩэкIуэгъуэм и кум хъыбар гуауэ къэIуащ. Антантэм и дзэхэм Истамбыл яубыдат. Абы къыхэкIыу, Тырку къэралыгъуэм Кавказым щыIэ и зауэлIхэр имышэжу хъуакъым. Дэр-дэру нэгъэсауэ зыдгъэхьэзырыну зэман къытхуэнатэкъым.
ЩэкIуэгъуэм и кIэм Инджылызым и къару­-хэр Баку дохьэ. Абыхэм я пашэ генерал Томсон ди хуитыныгъэм и унафэр, Париж щекIуэкIыну конференцыр къэмысауэ, къабыл зэрамы­щIынур хэIущIыIу ищIакIэт. Ди лIыкIуэхэр Париж конференцым дымыгъакIуэу хъунутэкъым. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Париж Чермоев ­Абдулмэжид, Хайдар Ибрэхьим, дохутыр Хьэ­сэн сымэ зи пашэ лIыкIуэхэр дутIыпщащ. ­Бамматов Гайдар а зэманым Европэм щыIэт, ауэ конференцым хэтыну зэримурадымкIэ хъыбар яригъэщIат.
Абы ирихьэлIэу Кавказ республикэхэм я ­хуитыныгъэр къабыл зыщI унафэр кърамы­гъэщтэн мурад фIэкIа зимыIэ урысыдзэхэм Кавказым зыщаубгъу. ИщхъэрэмкIэ - плъыжь­хэр, къухьэпIэ ищхъэрэмкIэ - хужьхэр, Кавказ кIуэ­цIым - «етхуанэ колоннэр». Арат Iуэхур зыIут дыдэр. ЩIыналъэм къытеуа армэм Iэгъуэ­благъэм ит къуажэхэм щыпсэу урысхэмрэ къэзакъхэмрэ къадэIэпыкъурт.
ТхьэмахуитIкIэ Корниловымрэ Алексеевым­рэ депсэлъа нэужь, хэкум абыхэм я дзэхэр ­ирашыжыну дызэгурыIуащ. Большевикхэм я зэуэкIэр егъэлеяуэ гущIэгъуншэт.
Деникиным и унафэ щIэт дзэхэм апхуэдэу тыншу дызэрызэтрамыкъутэфынур къыгуры­Iуэрти, 1919 гъэм и мэлыжьыхьым Воронеж ­къришри нэхъыфIу зэгъэпэща корпуситI Кавказым къишат. Зэрыкавказу бэлыхьышхуэ  хэхуат. Апхуэдэу щыхъум, Правительствэм ­хэтхэм ятеухуауэ жэуаплыныгъэ къызэрыс­хуэмыщтэнум къыхэкIыу, си пщэрылъхэр зы­щхьэщезгъэхащ.
Дагъыстэным большевик корпуситI ебгъэрыкIуэрт. Ауэ а щIыналъэр бийм зэры­пэщIэувэну къарухэр зэригъэпэщыну хунэсат. ШыщхьэуIум и кум Кавказ Ищхъэрэм Щамил щэджащэм и къуэрылъху Саид Щамил къэ­кIуэжри бэнэныгъэм и пашэу уват.
А зэпэщIэтыныгъэр мазибгъум нэблагъэкIэ екIуэкIащ. Большевикхэм Азербайджаныр, Куржыр, Армениер яубыда нэужь, Кавказ Ищхъэрэм абыхэм япэщIэувэфыну къинэжар щIыпIэ щхьэхуэхэм зыкъыщызыIэт, куэд къэ­зэмыгъэхъуфын къарухэрат. Апхуэдэ щIыкIэ-кIэ Кавказым Совет властым зыщиубгъуащ.
Мыбдежым дигу къэдгъэкIыжыпхъэщ урыс тепщэгъуэм и щIэпхъаджагъэ нэхъ инитIыр. Япэрейр къыщыхъуар 1864 гъэращ. Пащтыхь унафэм цIыхухэр мин бжыгъэкIэ я хэкум ­ирихури абыхэм гуапэу къапежьа Тыркум щхьэхуимыту игъэIэпхъуат. ЕтIуанэр къыщы­хъуар илъэс 80 дэкIа нэужьщ - плъыжьхэм я унафэ ерум Сыбырым и щIыуэпс гуащIэмрэ тутнакъэщхэмрэ сабийхэр, бзылъхугъэхэр, зи ныбжь хэкIуэтахэр мелуан бжыгъэкIэ щриутIыпщхьа 1944 гъэм. Ар Шэшэн, Ингуш, Къэрэшей, Балъкъэр лъэпкъхэрат.
ЩIэджыкIакIуэ щхьэмахуэхэ! Хуитыныгъэм сыт щыгъуи уасэшхуэ щIат. Шэч хэлъкъым ди лъэпкъхэм ар езыхэм я щхьэкIэ зэрызыха-щIам. Ауэ къэсынщ тутнакъэщхэм я бжэхэр щыIуахыну зэманри. ПщIэ леи къалэжьауэ, ди лъэпкъхэри адрей хуитыныгъэ зыгъуэтыжа лъэпкъхэм яхуэдэ хъунщ. Сэ си фIэщ мэхъу ар. Кавказым ис лъэпкъ псоми зыкъаужьыжыну сохъуэхъу. Алыхьым и нэфI къыфщыхуэ!

Тхыгъэр инджылызыбзэм къизыхар «Дагъыстэным теухуа хъыбархэр» тхылъыр зэхэзыгъэува Дугричилов  Муртазалищ.
Мэхъэчкъалэ

Куэцэ Пщымахуэ теухуауэ Тыркум къыщыдэкIа тхылъым и жинтыр. Зытхар  Бэрзэдж Сэфэрщ. Анкара, 2011 гъ.