ГъащIэм и нэхунэ

ЛIэщIыгъуэ блэкIам и 50 гъэхэм ди къэралым ще­кIуэ­кIа щIэныгъэ-техникэ революцэм къигъэува къалэнхэм ящыщт зызыужь экономикэр зыхуэныкъуэ IэщIагъэлIхэр гъэхьэзырыныр. ГъащIэм и бэуэкIэр псэкIэ зыхэзыщIэ Бэрбэч ХьэтIутIэ, хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, а Iуэхум егупсысакIэщ иджыри кандидат лэжьыгъэр щигъэхьэзыр зэманым.

1956 гъэм и бадзэуэ­гъуэ мазэм КъБАССР-м и ­Министрхэм я Советым
СССР-м и унафэщIхэм я деж игъэхьауэ щытащ Къэбэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъур республикэм щыгъэ­лъэпIэн зэ­рыхуейм теу­хуа тхылъ, абы ирихьэлIэу гъэзэщIапхъэу ­къалъытэхэр иту. А тхылъым щхьэхуэу къыщыщыгъэлъэгъуат пединститутыр къэрал университет щIыжын зэры­хуейм ­теухуа жэрдэмри. Нэ­ры­лъа­гъут зызыужь лъэпкъ экономикэмрэ жылагъуэмрэ апхуэдэ зэхъуэкIыныгъэ зэ­рыхуэныкъуэр.
Ар фIы дыдэу къызыгурыIуа политик Iэзэт  Бэрбэч ХьэтIутIэ. IэщIагъэлI­хэр нэгъуэщI щIыналъэ­хэм ща­гъэхьэзырурэ респуб­ли­кэм лэжьакIуэ къагъэ­кIуэжыфыну жаIэрт абы къыпэщIэувэхэм, арщхьэкIэ ХьэтIутIэ лIыгъэ къыкъуэкIащ и гупсысэм лъаб­жьэшхуэ зэриIэр абыхэм къагуригъэIуэну, и мурадхэр зригъэхъулIэну. Бэрбэчым и Iуэху еплъыкIэр къыдэзы­Iыгъхэри мащIэтэкъым. Лъэпкъ интеллигенцэм щыщ щIэныгъэлIхэр, IэщIагъэлIхэр мызэ-мытIэу тхащ щIыналъэ, къэрал унафэщIхэм я деж, Бэрбэчым къыхилъхьа жэрдэмыр зэрыIэмалыншэ Iуэхур къыхагъэщу.
1957 гъэм мэлыжьыхьым и 5-м СССР-м и Министрхэм я Советым унафэ къищтащ Къэбэрдей пединститутыр и лъабжьэу, ди республикэм Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университет къызэрыщызэ­Iуахым теухуауэ. РСФСР-м и Министрхэм я Советми а зэман дыдэм унафэ ищIащ Налшык мэкъумэш техникумым и унэр, общежитыр, еджапIэм и мылъку-техникэ базэр псори КъБКъУ-м етын хуейуэ. Куэд дэмыкIыу нэгъуэщI зы укази къаIэрыхьащ республикэм и унафэщIхэм: «Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и ректору гъэувын тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат Бэрбэч ХьэтIутIэ МутIэ и къуэр», - жиIэу иту.
И къулыкъум щыпэрыува япэ махуэхэм къыщыщIэ­дзауэ ХьэтIутIэ лъэкIыныгъэу, зэфIэкIыу бгъэдэлъ псори ирихьэлIащ еджапIэ нэхъыщхьэм и щIэныгъэ, техникэ лъабжьэр егъэфIэкIуэным, ар нэхъри гъэбыдэным. Абы фIыуэ къыгурыIуэрт щIэныгъэм и зыужьыныгъэм щIыналъэм къыхуихьыну ехъу­лIэныгъэ лъагэхэр, икIи еджапIэм занщIэу лэжьапIэ къригъэблэгъащ къэралым и математик, физик, химик, филолог цIэрыIуэхэр. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Бэрбэчым игъэтIылъащ университетым и егъэджэныгъэ-щIэныгъэ лъабжьэ быдэр. Нобэ ди еджапIэм зыIэригъэхьэ ехъу­лIэныгъэхэми я лъабжьэ, ­къежьапIэ пэж хъуащ Бэрбэчым абы щыгъуэ иубзыхуа Iуэху зехьэкIэр.
Къызэригъэпэща университетым Бэрбэч ХьэтIутIэ нэхъыбэм зэреджэр «гъащIэм и нэхугъэ», «зыужьыныгъэм и джэлэс» псалъэхэмкIэт. ИпэжыпIэкIэ е еджапIэ нэхъыщхьэр хъуащ щIэныгъэм и нэхум ди цIыхубэр хуэзыша нэхугъэ.
Къэбэрдей-Балъкъэр къэ­рал университе­тыр къы­зэрызэIуахым щымыгуфыкI зы цIыхуи ису къыщIэкIын­тэкъым ди щIыналъэм. КъБКъУ-р къызэрызэIуахым теухуа гуфIэгъуэ зэIущIэ ин республикэм щекIуэкIащ 1957 гъэм жэпуэгъуэм и 12-м. Ди республикэм и щIэныгъэ-творческэ интеллигенцэм, ди цIыху псоми гуфIэгъуэш­хуэр даIыгъыну щIыналъэм къеблэгъат Москва, Ленинград, Кавказ Ищхъэрэ щIыналъэм я лIыкIуэхэр, къэрал унафэщIхэр. Махуэшхуэ зэ­хуэсым и утыкум доклад щищIат абы и ректор Бэрбэч ХьэтIутIэ МутIэ и къуэм.
Ди еджапIэ нэхъыщхьэм щыдохъумэ а гуфIэгъуэм щыжаIа псори, зэIущIэм къы­хуагъэхьа хъуэхъухэр зэрыт стенограммэхэр. Абыхэм уащыхэплъэжкIэ, уигури уи псэри къызэщIеIэтэ а тхыгъэхэм къапкърыкI дэрэжэ­гъуэмрэ гукъыдэжымрэ. Ап­­хуэдиз зэман дэкIа пэтми, псэкIэ зыхыбощIэ совет цIыху­бэм яку дэлъа зэныбжьэгъугъэ лъэщымрэ зэгурыIуэ дахэмрэ.
КъБКъУ-р къызэрызэ­Iуахрэ илъэс 60-м нэсащ. 1957 гъэ ­лъандэрэ блэкIа илъэсхэм абы хэпщIыкIыу зиужьащ, зэлэжь унэтIыныгъэхэми хэхъуащ. ЕхъулIэныгъэщIэхэр зыIэригъэхьэу, лъа­гапIэщIэхэр къищтэу ноби мэлажьэ а еджапIэ нэхъыщхьэр, Бэрбэч ХьэтIутIэ и гъащIэр тыхь зыхуищIа а ­гъащIэ нэхугъэр.