Зыужьыныгъэм хуича лъэбакъуэ ин

Уи анэ къилъхуам утетхыхьыну ­гугъущ: абы хужыпIэфынур фIыщи, узыщытхъужу уакъыщыхъун­кIэ хъунущ, арщхьэкIэ а къалэныр сэ сщегъэпсынщIэ си шынэхъыжь Хьэ­тIутIэ цIыху нэIурыту, и IуэхущIафэхэмрэ дуней тетыкIэмрэ куэд щыгъуазэу зэрыщытам. Абы кIэ­рымылъаи пхукIэрылъхьэнукъым, бгъэдэлъаи пхубгъэдэхынукъым.

ЗэрыгурыIуэгъуэщи, сэ фIыуэ сыщыгъуазэт ХьэтIутIэ и жыла­гъуэ, политикэ IуэхущIафэхэм. «Европэм ихъуреягъкIэ» зыплъыхьакIуэм щежьэм, абы къысхуигъэнат университетыр къызэрызэригъэпэщам, абы и зэфIэувэныгъэм, и зыужьыныгъэм теухуа тхыгъэхэр зэрыт тхылъ Iувышхуэ. Абы и мурадт «ГъащIэм и нэхугъэ» фIэщыгъэр иIэу тхылъ щхьэхуэ къыдигъэкIыну. А тхыгъэхэр тхылъ телъхьэпIэм къыщытрихым, ХьэтIутIэ къызжиIат: «Ди гъуэгуанэр тенджызымкIэ кIуэцIрокI, къэхъу­нур зыми ищIэркъым… Сэ зыгуэр къыс­щыщIмэ, мы тхыгъэхэр дунейм къытегъэхьэн хуейщ».
Университетыр къызэрызэIуахар Къэ­бэрдейр Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 зэрырикъур зэрагъэлъэ-пIам къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ. Тхыдэ мыхьэнэ зиIэ а Iуэхугъуэшхуэм тетхыхьахэм ящыщт ХьэтIутIи. Абы и къалэмыпэм къыпыкIа тхыгъэхэр Москваи Налшыки къыщыдэкIащ. Абы щыгъуэ Бэрбэчым хузэфIэкIащ урыс-адыгэ зэхущытыкIэхэм я тхыдэр къэхутэным, езыхэм яфIэфIу ­Урысей къэралыгъуэм хыхьа нэ­гъуэщI лъэпкъ цIыкIухэми я гъащIэм игъуэ­та зыужьыныгъэр къыщыгъэлъэгъуэ­ным щIэныгъэлIхэм гулъытэ хуегъэ­щIыныр.
Махуэшхуэр щагъэлъэпIауэ щытащ Москваи Къэбэрдей-Балъкъэрми. Крем­лым щекIуэкIа гуфIэгъуэ зэIущIэм хэтащ партым, правительствэм я унафэщIхэр, нэгъуэщI къулы­къущIэшхуэхэр. А пшыхьым ХьэтIутIэ къызэрыщыпсэлъар Совет Союзым и щIыналъэ псоми къыщагъэлъэгъуэжат.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм, абы и цIыхухэм я гуныкъуэгъуэхэм фIы­уэ щыгъуазэ ХьэтIутIэ Къэбэрдейр езыр фIэфIу Урысейм зэрыгухьэрэ илъэс 400 щрикъу махуэшхуэм зы­щы­хуагъэхьэзырым, университетым и къызэгъэпэщынри къыхилъ­хьауэ щы­тащ. Партым и обкомым къыбгъэ­дэкIыу абы КПСС-м и Комитет Нэхъыщхьэм и Президиумым зэры­зы­хуигъэза тхыгъэм итт Къэбэрдейр ­Урысейм щыхыхьа, тхыдэ мыхьэнэ зиIэ а махуэшхуэм и щIыхькIэ зэгу­хьэныгъэм хуэгъэпса фэеплъ егъэ­щIын, Налшык къалэ Музыкэ театр, КъБАССР-м и район псоми ЩэнхабзэмкIэ унэхэр щыухуэн, Ленинымрэ Къалмыкъ БетIалрэ фэеплъхэр яхуэгъэувын, къэрал пед­институтым и пIэкIэ къэрал университет, апхуэ­дэу мэкъумэш техникум, колхоз уна­фэщIхэр щагъэхьэзыр Къэбэрдей мэ­къумэш курыт еджапIэ къызэгъэ­пэщын зэрыхуейр, нэгъуэщIхэри.
Партым и Комитет Нэхъыщхьэр ­университетыр къызэгъэпэщыным фIэ­кIа къэмынэу, адрей Iуэхугъуэ­хэм арэзы техъуат. Ауэ ХьэтIутIэ къикIуэ­такъым, атIэ ди республикэм еджапIэ нэхъыщхьэ къыщызэгъэ­пэщыным теухуауэ къиIэта Iуэхур зэрыпхигъэкIыным емызэшу яужь итащ. Абы теухуауэ партым и бюром зэхи­ша зи мычэзу зэIущIэм абы щыжи­Iащ: «Ди республикэм и щIалэгъуа­лэр зэпеуэм хэмыту къэралым и адрей вузхэм зэрыщIагъэтIысхьэнур пIа­лъэ гуэркIэщ. Республикэм щIэныгъэ и лъэныкъуэкIэ щытыкIэ тэмэм щызыIэрыдгъэхьэнумэ, дэ лъабжьэ быдэ дыхуейщ - дызыхуэныкъуэ Iэ­щIагъэлIхэр щыдгъэхьэзырын къудамэ зэмылIэужьыгъуэхэр иIэу университет. Фигу къэзгъэкIыжынщи, 1956 гъэм ирихьэлIэу ди республикэм щIэныгъэ нэхъыщхьэ яIэу адыгэ инженеру 20, дохутыру 21-рэ, агроному, зоотехникыу, Iэщ дохутыру ­28-рэ диIауэ аращ. Нэхъыбэу республикэм щылажьэр нэгъуэщI щIыпIэхэм къитша IэщIагъэлIхэрщ, уеблэмэ зи лэжьыгъэм фIыуэ хэзыщIыкI IэщIагъэлIхэм дахущощIэ».
ХьэтIутIэ жиIэрт ар къэрал мыхьэнэ зиIэ Iуэхугъуэ нэхъыщхьэу гъэувын ­хуейуэ, уеблэмэ къилъытэрт университетыр къызэIуахыныр ямыдэмэ, абы СССР-м щыпсэу лъэпкъхэр зэрызэхуамыгъадэр къигъэлъагъуэу. «Адыгэ лъэпкъым къыхэкIа щIалэ­гъуалэр нэгъуэщI щIыналъэхэм кIуэуэ зэремысар, ахэр еджэну здэкIуэну ­къалэшхуэхэм зэрыщыпсэунум те­кIуэдэну мылъку куэдым зэрамыIэ-       ри Iуэхум къыхыумылъытэу хъунукъым», - жиIэрт абы. Апхуэдэ зэ­дауэ гуащIэм иужькIэ IэIэткIэ унафэ къащ­тэну зэгурыIуащ, икIи бюром хэтхэм я нэхъыбапIэм ХьэтIутIэ и Iуэху еп­лъыкIэр даIыгъащ.
АдэкIэ Бэрбэчым зэригъэпэщащ зыхуеину тхылъхэр икIи Москва кIуащ.­ Ар яхуэзащ къэрал къулыкъу­щIэ цIэ­рыIуэхэм. А зэманым, 1957 гъэм­ щIышылэм и 9-м, СССР-м и Со­вет­ ­Нэхъыщхьэм и Президиумым и указ­кIэ «Къэбэрдей АССР-р Къэбэрдей-Балъкъэр АССР-кIэ зэхъуэкIыным теу­хуауэ» унафэр къащтауэ щытащ. «Абы ипкъ иткIэ, - жиIэрт ХьэтIутIэ, - лъэпкъ IэщIагъэлIхэу республикэм хуэд­гъэхьэзырынухэм я бжыгъэм хэ­хъуэ­нущ, университет къызэIухынри нэ­хъ­ри Iэмал зимыIэ Iуэхугъуэу ­къо­­ув».
Къэрал къулыкъущIэхэм ядригъэ­кIуэкIа зэдауэ кIыхьхэм, псалъэмакъ куухэм яужькIэ, а зэманым къэралым и пашэу щыта Хрущёв Никитэ уна­фэ ищIащ партым и Комитет Нэхъыщхьэм и Президиум замыгъэгувэу зэхашэну. Хрущёв абы щыгъуэ Югос­лавием кIуэн хуейти: «Си къэкIуэ­жыгъуэм ирихьэлIэу Къэбэрдей-­Балъкъэр къэрал университетым ­еп­ха Iуэхур зэфIэфх, ар къызэIухыныр ­къикIыу», - жиIэри ежьащ.
КъыкIэлъыкIуэ махуэм партым и ЦК-м и Президиумым, Бэрбэчри хэту, щекIуэкIащ Кавказ Ищхъэрэм япэ университет къызэрыщызэIуахынур щауб­зыху зэIущIэ. Абы хэта псоми а IуэхумкIэ арэзыуэ Iэ яIэтащ.
Зэман дэкIауэ, ХьэтIутIэ Москва ­ираджэри, партым и Комитет Нэхъыщхьэм и секретарым къыжри­Iащ: «Сыно­хъуэхъу, Iуэхур узэры­хуейм хуэдэу хъуащ. ТхылъымпIэхэр зэ­фIыхьащ. Иджы адэкIэ ар гъащIэм хэпщэн хуейщ. Хэт ар къызэ­зыгъэпэщыфынур? Хьэмэрэ нэ­гъуэщI щIыпIэхэм къифшыну фи ­мурад IэщIагъэлIхэм ректор къулыкъур ягъэзэщIэну фыщыгугърэ?» ХьэтIутIэ абы занщIэу жэуап иритащ: «Сэ псори къызэзгъэпэщынущ, а Iуэхум епха ­жэуаплыныгъэ псори си пщэ дызолъхьэж. Егъэджэныгъэм дызыщыхуэныкъуэну IэщIагъэлI зыбжанэ мыхъумэ, нэ­гъуэщI зыри къе­дгъэблэгъэнукъым».
Поспеловым игъэщIагъуэу жиIащ: «Уэ партым и обкомым и секретарь къулыкъу лъагэр апхуэдэ лэжьыгъэ гугъукIэ пхъуэжу, уздыIукI къулыкъущIапIэм и унафэм ущIэту улажьэмэ нэхъ къапщтэу ара?» ХьэтIутIэ жиIащ апхуэдэ Iуэхур игу къызэремыуэр, абы и дежкIэ нэхъыщхьэр къытщIэ­хъуэ щIэблэм щIэныгъэ етыныр зэ­рыа­рар.
Республикэм и цIыху псоми ягъэ­лъэпIащ университетыр къы­щы­зэ­Iуаха махуэр. Ар Къэбэрдей-Балъкъэ­рым и зыужьыныгъэм хуича лъэбакъуэ иным и лъэпкъпсо махуэш­хуэт. Уни­верситетыр къызэIуаха нэужь, Хьэ­тIутIэ абы и ректору ягъэуващ.
Си шынэхъыжьыр къэувыIэртэкъым зы Iуэху къехъулIа къудей щхьэкIэ. Адрейхэм къазэрыхэщ хьэлу абы хэлът зрихьэлIэ лъэпощхьэпохэм запыIуимыдзу ахэр зэфIэхыным жыджэру яужь зэрихьэр. Республикэм доху­тыр зэрахуримыкъур къыщищIэм, КъБКъУ-м­ медицинэ факультет къы­щы­зэIуихыну мурад ищIащ. Абы пы­щIа Iуэхугъэ псори зэфIигъэкIыу, медицинэ факультет университетым къы­зэрыщызэIуахам иужькIэ псори щы­гуфIыкIащ.
И къару илъыгъуэу, и ныбжьыр илъэс 49-рэ фIэкIа мыхъуауэ, «Европэм и хъуреягъкIэ» зыплъыхьакIуэм къикIыжу, дунейм ехыжащ си къуэ­шыр - Москва къэсауэ Дзержинскэм и цIэр зезыхьэ утыкум деж щыт сымаджэщым и дзэм иригъэплъыну щIыхьауэ, къыхаIуа мастэр езэгъакъым…
1965 гъэм щэкIуэгъуэм и 2-м республикэм и мызакъуэу, Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэ псоми я лIыкIуэхэр хэту ХьэтIутIэ иужьрей гъуэгуанэ тедгъэувэжауэ щытащ. ХэщIы­ныгъэшхуэт ар псом ди дежкIи. Абы щыгъуэ ди гуауэр къыддэзыIыгъахэ­ми ХьэтIутIэ къы­щалъхуа махуэм абы гукъыдэж IэфIхэмкIэ хуэупса дэтхэнэми фIы­щIэ ин яхузощI.
Бэрбэчым и щапхъэм ири­кIуащ ­гъунэгъу щIыналъэхэм я щIэ­ны­гъэлI­­хэри. ХьэтIутIэ зэфIигъэкIа лэ­жьыгъэ иным и фIыгъэкIэ адрей автоном республикэхэми университет къыщызэIухыныр, абы зегъэужьыныр нэхъ тэрэзу зэтеубла хъуащ. Абы и кхъащхьэм фэеплъ сын щыщагъэувым щыгъуэ, ХьэтIутIэ и ныбжьэгъуу, а зэманым КПСС-м и Осетие Ищхъэрэ обкомым и япэ секретару щыта Кабалоев Биляр жиIащ: «Бэрбэч ХьэтIутIэ и пщIэ лъа­гэр къызэрилэжьар фэ университет къызэрыфхузэIуихам и закъуэкъым. Кавказ Ищхъэрэм щып­сэу псоми я деж фIыщIэ ин щиIэщ а цIыху щэджащэм. Къэбэрдей-Балъкъэр къэ­рал университетыр къызэ­Iуаха нэужь, ар лъэпкъ, политикэ ­Iуэ­ху нэхъыщхьэу щагъэуващ Кавказ Ищхъэрэм и автоном республикэхэм икIи абыхэм еджапIэ нэхъыщхьэ ­къы­щызэIухыныр нэхъ тынш ­хъуащ. Фэеплъ мыкIуэдыжын къытхуигъэнащ абы псоми. Си щхьэр пхузо­гъэщхъ, фIыуэ слъагъу си ныбжьэгъу лъапIэ. Уэ пасэу дунейм уе­хыжащ, ауэ уи лъэпкъым и мыза­къуэу, Кавказ Ищхъэрэм и цIыхубэм папщIэ Iуэхушхуэ куэд зэфIэбгъэ­кIыну ухунэсащ».
ХьэтIутIэ и фэеплъыр дохъумэ абы къыдалъхуахэм, благъэхэм, Iыхь­лыхэм. Абы фIэфIт и ныбжьэгъу­хэм, благъэ-Iыхьлыхэм я гъусэу зыгъэпсэхугъуэ зэманыр игъэкIуэну. Ау­шыджэр дэс ди адэ-анэм я де­жи щIэх-щIэхыурэ кIуэжырт ар, ахэр ­Налшык къишэрти, адыгэ театрым, музейхэм зэгъусэу кIуэрт, къалащхьэм и нэ­гъуэщI щIыпIэ дахэхэри яригъэлъагъурт.
Унагъуэ хъарзыни иIащ ХьэтIутIэ. Абы и щхьэгъусэ Грудцинэ Антонинэ экономикэ щIэныгъэхэм я канди­датт. А тIум хъыджэбзищ зэдапIащ, псоми къаухащ Москва дэт къэрал ­университетыр. Тамарэ политикэ щIэныгъэхэм я докторщ, профессорщ, Маринэрэ Иринэрэ экономикэ щIэныгъэхэм я кандидатщ. Хъыджэбз­хэм зэрахьэ я адэм и унэцIэр. Абыхэм я щIэблэу ХьэтIутIэ иIэщ ­пхъурылъхуу 6.
Къэбэрдей-Балъкъэрым и тхыдэм теухуа щIэинышхуэ къигъэнащ Хьэ­тIутIэ. Абы дунейм къытригъэхьа щIэ­­ныгъэ лэжьыгъэ 40-м щIи­гъум нэмыщI, КъБР-м и Архив нэхъыщ­хьэм щIэлъщ нэгъуэщI и Iэдакъэ­щIэкIхэри. КъБКъУ-м и архивми сэ щы­зэхуэсхьэсыжащ япэ ректорым и лэжьыгъэр 1957 гъэм къыщыщIэ­дзауэ 1965 гъэ пщIондэ къыщыгъэлъэгъуэжа дэфтэрхэр. Псом ­нэхърэ нэхъыщхьэращи, абы «гъа­щIэм и нэхугъэ» университетыр лъэужь мыкIуэдыжу къытхуигъэнащ.
КъытщIэхъуэ щIэблэм захуэзгъазэу жысIэну сыхуейт: университетыр адэкIэ зыхуэдэнур зэлъытар фэращ. Ар тыншу икIи псынщIэу къызэIуахакъым, абы и къызэгъэпэщыным ­Бэрбэч ХьэтIутIэ къаруушхуэрэ и гъа­щIэм и иужьрей илъэсхэмрэ хилъ­хьащ. Фхъумэ ар! ХьэтIутIэ ху­зэ­фIэкIащ КъБР-м университет къы­щы­зэгъэпэ­щыныр мыхьэнэ ин зиIэ Iуэхугъуэу зэрыщытыр къулыкъущIэ куэдым я фIэщ ищIыфын икIи ар къызэIуихын. Дэ адэкIэ ди къалэнщ абы кърихьэжьа IуэхуфIым нэхъри зедгъэужьыну.

Лъэпкъым и нэхъыжьыфIхэр.
СэмэгумкIэ щытыр Бэрбэч МутIэщ. 1911 гъэ

Аушыджэр дэт адэжь лъапсэр. 1960 гъэ

Студент илъэсхэр.
Ленинград, 1936 гъэ