Согуэ Данил «Мадинэ» оперэм щоджэгу. 1971 гъэ
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэм гъуазджэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ, Урысей Федерацэм щыпсэу лъэпкъхэм я артиадэм и лауреат Согуэ Данил Жамболэт и къуэм и ныбжьыр иджыблагъэ илъэс 80 ирикъуащ.
Композитор, Музыкэ театрым и артисту илъэс куэдкIэ лэжьа Согуэ Данил Зеикъуэ къуажэм къыщалъхуащ. Курыт еджапIэ нэужьым Налшык дэт Музыкэ училищэр къиухащ.
Зэрысабийрэ макъамэмрэ уэрэдымрэ дихьэха Данил и къалэмыпэм къыщIэкIащ тхылъиплI: «Дахащэу си адыгэщI» (1991 гъэ), «Жьэгу пащхьэ» (1995 гъэ), «Сэ уэрэдыр къыхызох» (2000 гъэ), «Зэ уадыгэну сыт и уасэ!» (2012 гъэ).
Къыхэгъэщыпхъэщ Согуэм и уэрэдхэм адыгэ лъэпкъым, хэкум, лъахэм гулъытэ хэха зэращыхуищIыр. Апхуэдэу абы иIэщ «Адыгэ хабзэ», «Адыгагъэ», «Си адыгэщI», «Адыгэ лIэужьхэр», «Адыгэ хэхэсым и лъэIу», «Адыгэ фащэ», «Адыгэ къафэ», «Си адэ лъахэ - си анэ куэщI», «Адыгэ псалъэ» уэрэдхэр, нэгъуэщIхэри.
Согуэм и уэрэдхэр цIыхубэм фIыуэ ялъэгъуащи, ахэр щIэх-щIэхыурэ радиокIэ къат, теплъэгъуэхэр трахыурэ телевиденэмкIэ къагъэлъагъуэ. Макъамэ гуакIуэрэ усыгъэ купщIафIэрэ зыщIэлъ а уэрэдхэм апхуэдэ цIэрыIуагъ щIагъуэтар ахэр зи IэдакъэщIэкIым и гуапагъэ Iыхьэ зэрахилъхьар арагъэнщ.
И япэ уэрэдыр дунейм къызэрытехьэрэ куэд щIами, Данил и цIэр лъэпкъ эстрадэм нобэми щыпэрытщ, абы и IэдакъэщIэкIхэм зэманыр зыпэмылъэщ мэгъу къару яхэлъщ. Яхэлъщ, купщIэ яIэщ, цIыхугум лъоIэсыфри.
Ди уэрэджыIакIуэ пажэхэу Нэхущ Чэрим, Сокъур Ольгэ, Кърым Иринэ, Даур Иринэ, Зеущэ Iэуес, Хъупсырджэн Альберт, Мэремыкъуэ Хъусен сымэ, нэгъуэщIхэми ягъэзащIэ Согуэм и IэдакъэщIэкI куэд.
Согуэ Данилрэ Даур Зоерэ я жьэгу пащхьэр адыгэ хабзэр щытепщэ унагъуэу зэрыщытыр я бжэщхьэIум узэребакъуэу гурыIуэгъуэ мэхъу. Данил сыт и лъэныкъуэкIи зыдезыгъэкIу, зыщIэзыгъакъуэ Зое къыгуэхыпIэ имыIэу щэнхабзэм и хьэуам зэрыхэсыхьыр нэрылъагъущ. Данил дыщепсалъэм, къыщыгъупщэхэр гузавэу щIегъуж абы е мыхьэнэ иIэу къыщыхъу Iуэхугъуэ гуэрхэм щыгъуазэ дещI. Шэч къызытумыхьэжынуращи, нобэми макъамэ телъыджэхэр зи Iэдакъэ къыщIэкI композиторым ар къызэрехъулIэр, творческэ къару зэриIэр куэдкIэ зи фIыгъэр абы щхьэгъусэ нэсу къыбгъэдэтырщ.
ЗанщIэу къыхэзгъэщынут - Данил псэлъэрейхэм ящыщкъым. Ар гупсысакIуэу, лэжьакIуэу Тхьэм къигъэщIащ. ИтIанэ, мыбыи сегупсысащ, ар дунейм псалъэкIэкъым, уэрэдкIэщ зэрепсалъэри, абыкIэ адыгэ лъэпкъым дахагъэу жриIамрэ цIыхугуу игъэгуфIамрэ къыпхуэмылъытэн фIыгъуэу бгъэдэлъщ. Иджыблагъэ Согуэм дедгъэкIуэкIа псалъэмакъыр фи пащхьэ идолъхьэ.
- ЛIыпIэ иува ди адыгэ усакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэм ящыщу сэ уэрэдыпкъ зыхуэзмытха куэд щыIэкъым, - къригъэжьащ Данил. - Абыхэм яхэтт зи IэдакъэщIэкIхэр уэрэд хьэзыру къакIуэхэри, гугъу сехьу фIэкIа сызыхуэмытхэфхэри. Иджырей усакIуэхэм я усэ газетхэм, журналхэм къатехуауэ слъагъурэ, сигу ирихьмэ, езы тхакIуэм семычэнджэщу, щыстх щыIэщ. Усэм макъамэ щIэслъхьэн ипэ, хьэрф, псалъэ къэс нэрынэ-нэрынэу зэрызох, абы авторым щIилъхьа гупсысэр зыбжанэрэ си щхьэм щызызогъэзахуэри, итIанэщ макъамэр къыщыкIуэр. Къыщыхъу щыIэщ, усэр къызэрымыкIуэу уигу ирихьу, уеблэмэ и сатырхэр гум кIэрыпщIэу, ауэ уэрэд къыпхухэмыщIыкIыу.
- Данил, утхэну сытым къару къуитрэ?
- Сэ сымытхэу схуэшэчынукъым. Ауэ нэхъыбэу сытхэн гуращэ къызэзытыр, шэч хэмылъу, усэ дахэхэрщ. Ди тхакIуэхэм я усэхэр къытезгъэзэжурэ щIызоплъыкI, гупсысэ гъэщIэгъуэнхэр къыщызогъуэт. Дауи, усэ псори уэрэд хъуркъым. Усэм и купщIэм, абы и мыхьэнэм, щIагъыбзэм елъытакъым уэрэд къыхэкIынрэ къыхэмыкIынрэ. Макъамэ хуэмыныкъуэ усэфIхэр щыIэщ, ауэ и нэхъыбэм макъамэ ящIэлъу тхащ, къахуэгъуэтын хуейуэ аращ армыхъумэ.
- Уи уэрэдылъэ цIыкIухэм сапхыплъати, гу зылъыстаращ, ахэр адыгэ усыгъэм и курыххэр къыщыбгъуэтыну къыдэкIыгъуэ хьэлэмэтщ, ари лэжьыгъэфIу къэплъытэ хъунущ.
- Иджыпсту хуей дэтхэнэри матхэри, фIыр и лъащIэм макIуэ. Ауэ абыхэм къагурымыIуэр зыщ, Iэпэм къыпыкI псори уэрэд хъуркъым. Ди уэрэджыIакIуэхэм я нэхъыбэм къалэну зыхуагъэувыжыр нэхъыбэрэ утыкум итынырщ, цIэрыIуэ защIынырщ, а Iуэхум, Iэмал зэриIэкIэ, нэхъ псынщIэу мылъку къыхахынырщ. Ар гъуэгу нэпцIщ. Лэжьыгъэм апхуэдэу убгъэдыхьэ хъунукъым, абыи хуэпщI пщIэращ щыбгъуэтыжынур.
- Иджырей ди адыгэ эстрадэр сыт хуэдэу къэплъытэрэ?
- Сыт хуэдэ IэнатIэми хуэдэу, нэхъапэм цIыхухэр зэрылажьэу щытамрэ иджырей зэманымрэ зэбгъапщэмэ, зэщхьэщыкIыныгъэшхуэ яIэщ. Иджыпсту цIыхухэр нэхъыбэу я щхьэ Iуэхущ зэгугъур. Нэхъапэм лэжьыгъэм пщIэ иIэт, псом хуэмыдэу, усэмрэ уэрэдымрэ хуащI гулъытэр лъагэт. Иджы уи сом хэплъхьэн, уэ езым уи къару къызэрихькIэ а унэтIыныгъэм зебгъэужьыжын хуейщ. Ауэ мыри къыхэгъэщыпхъэщ. Тхэну хуей цIыхум щхьэусыгъуэ къилъыхъуэр- къым. Зэманыр хьэлъэ хъуами, абы IэнатIэм хуэпэж, гурэ псэкIэ ета цIыхухэр къыхигъэкъэбзыкIыу аркъудейщ. Лъэпкъым хуэлажьэ цIыхум и гуащIэм зыми хухэгъэщIынукъым.
Си уэрэд жызымыIэ щIагъуэ яхэткъым ди эстрадэм и лэжьакIуэхэм. Iуэхуракъэ, иджы псори тхакIуэ, усакIуэ, уэрэджыIакIуэ хъуащ. Ауэ уи цIэр нобэ бгъэIукIэ зэфIэкIрэ. «Иджыри зэ дедэIуэжащэрэт!» - уэрэдым хужамыIэмэ, си дежкIэ а лэжьыгъэм мыхьэнэ иIэкъым. Ауэ ахэри бгъэкъуэншэныр щыуагъэу къыщIэкIынщ, псоми я щхьэ Iуэху зэрахуэ, зэрыхъум хуэдэу мэпсэу. Къэралым творческэ Iэужьым пщIэ хуищIу щытамэ, а псори къэхъунутэкъым.
- Сэ сызэрыщыгъуазэмкIэ, уи творческэ гъуэгуанэм и къежьапIэм Москва Агитационнэ бригадэхэм я урысейпсо зыкъэгъэлъэгъуэныгъэм фыщыIащ. Абы мащIэу и гугъу уэзгъэщIынут.
- Зеикъуэ дэт ЩэнхабзэмкIэ унэм и унафэщIу сылажьэрти, 1964 гъэм Агитбригадэ къызэдгъэпэщат. ЛэжьакIуэфIхэр къыхэщу сценарийр стхыри, щIыналъэ зэпеуэм япэ увыпIэр къыщытхьат. Налшык щекIуэкIа зэпеуэм етIуанэ дыщыхъуащ, Солдатскэ щIыналъэм къикIа урыс гупым япэ увыпIэр иратри. Республикэм къыбгъэдэкIыу зы гуп Москва ягъэкIуэн хуейти, урысхэр лIыкIуэ ямыщIу, дэ дагъэкIуат. Къашыргъэ Билал, Бер Хьэбалэ, НэщIэпыджэ Ибрэхьим сымэ мазэкIэ дагъэхьэзырри дагъэкIуат. Ди гупым хэтащ «Адыгэ псалъэ» газетым иджы и редактор нэхъыщхьэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэди. Абы дыкIуэу дыкъэкIуэжыху Мухьэмэд и нэр къытримыгъэкIыу, нэпсейуэ газетрэ журналу къигъуэтыр щIиджыкIырт. Абдежым сэркIэ гурыIуэгъуэ хъуат журналист телъыджэ къызэрыхэкIынур. Зэрытлъагъущи, сыщыуатэкъым!
Зеикъуэ Агитбригадэр абы лауреат дыщыхъури, дыгуфIэу дыкъэкIуэжауэ щытащ.
- 2012 гъэм «Зэ уадыгэну сыт и уасэ!» уи тхылъыр дунейм къытехьащ. Лъэпкъым ухуэлажьэу къэпкIуа гъуэгуанэм уриплъэжмэ, уадыгэну сыт и уасэ?
- Ар уасэншэ фIыгъуэщ. Гугъущ, ауэ зы лъэныкъуэкIи тыншщ. Адыгэлъ пщIэту укъалъху къудейкIэ зэфIэкIыркъым - адыгагъэ зыхэбгъэлъын, абы зытебгъэпсыхьын, адыгэ гупсысэкIэм, псэукIэм утетын хуейщ. Сэ Iэджэрэ къысхуохуэ сызэрыадыгэм сыщыщыгуфIыкIыж. НэгъуэщI щIыпIэхэм сыщыIауэ гуемыIу гуэрхэр си нэгу щIэкIмэ, ди хабзэ дахэхэм, ди цIыху щыпкъэхэм си гур къызэрагъэгъуэтыж. Уадыгэным нэхъ лъапIэ щыIэкъым!
- Адыгагъэм и IэфIыр щIэблэм къедгъэщIэн, яIурытлъхьэн папщIэ, сыт щIапхъэу къэплъытэрэ?
- Ар хуабжьу Iуэху инщ, лъэпкъыр зыгъэгузавэхэм ящыщщ. Унагъуэм, хьэблэм, къуажэм деж къыщежьэ Iуэхущ ар. АдыгэбзэкIэ псалъэ сабийм и адэ-анэм щыIэпыщIаудри мащIэкъым. Сэ сызэреплъымкIэ, мы Iуэхур иджыпсту псори дызэлэжьыпхъэщ, адэ-анэм я закъуэ ябгъэдэтлъхьэмэ, яхуэгъэкъаруунукъым.
- Уи псалъэхэм къыхэбгъэщащ уи творчествэр фIыуэ зылъагъухэр зэман гъунэгъум тхылъыщIэкIэ бгъэгуфIэну…
- Усэ нэхъыфIу къэслъытэхэм яхуэстха уэрэдхэр щызэхуэхьэсауэ, щIэ куэди иту «Лъагъуныгъэм и хьэтыркIэ» фIэщыгъэм щIэт тхылъ мыгувэу дунейм къытезгъэхьэну сыщогугъ.
- Уи IэдакъэщIэкI псоми хэбгъэфIыкIыу, зэманми гъащIэми хуэмыгъэкIуэщIу сыт хуэдэ уэрэд уиIэ?
- «Адыгэр зы дыхъужарэт!» фIэщыгъэм щIэту Зеущэ Iэуес жиIэу уэрэд сиIэщ. Мис ар фIы дыдэу солъагъу, си хъуэпсапIэри аращ - лъэпкъыр зы дыхъужынырщ.
- Уи гукъеуэр-щэ?
- Художественнэ совет, фIымрэ Iеймрэ зэхэзыгъэкI IэщIагъэлI гуп дызэримыIэрщ си гукъеуэр. лъэпкъ гъуазджэм сытым хуэдэу зригъэужьынут абы.
- Илъэс 80 гъуэгуанэ къызэбнэкIащи, гъащIэм къыщыхэпха IэщIагъэм насыпыфIэ уищIауэ пхужыIэну?
- Мэршэнкъул Iэдэм тхьэмыщкIэм къызжиIауэ щытащ: «Уи насыпщ, Данил! Уэ дунейм уехыжми, умылIа пэлъытэ ухъунущ. Уи Iэужьыр уи яужькIи псэунущ».
- Уарэзы-тIэ абыкIэ?
- Си унагъуэр схуэузыншэмэ, ди щIэблэм я гуфIэгъуэ тлъагъумэ, абыхэм иджыри тIэкIурэ сакIэлъыплъыфмэ, сынасыпыфIэщ!
- ИлъэсыщIэ къихьам ди щIэджыкIакIуэхэм сыт хуэдэ псалъэкIэ захуэбгъэзэнт?
- ЦIыхум и зэфIэкI, щIэныгъэ, IэщIагъэ, къулыкъу емылъытауэ, къызыхэкIа лъэпкъым пщIэ хуищIын, ар фIыуэ илъагъун хуейщ. Армырамэ, абы бгъэдэлъ, иIэ псоми мыхьэнэ яIэкъым. Дэтхэнэ унагъуэри узыншагъэ, дэрэжэгъуэ щымыщIэу, гукъеуэр я мащIэу псэуну си гуапэщ.