ЛъэпкъылI телъыджэ

А зэманым лэжьапIэр хуабжьу зэпэубыдат. Псом хуэмыдэжу зи щIыбагъым благъэ къулей е къулыкъущIэшхуэ гуэр къыдэмытхэм я дежкIэ. Сэри сащыщт ап­хуэдэхэми, университетыр къызэрызухамкIэ диплом къысIэщIалъхьэу уэрамым сыкъыдаутIыпщхьами, си щхьэр здэсхьынур сымыщIэу а сыкъызыдаутIыпщхьа уэрам дыдэм сыдэтт. Ауэ, Iуэхур зэрымыхъун хуейм хуэдэу хъущ, насып шэрхъыр щыуауэ къекIэрэхъуэкIри, «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм редактору сыкъыщIэхутащ. Си щIалэгъуэт, батэр схуэгъэшыну зыкъысщыхъужуи, си пащхьэ къралъхьа Iэрытх Iэмбатэ зыбжанэм си Iэщхьэлъащхьэр дэхьеяуэ сетIысылIащ. АрщхьэкIэ, шы зыгъуэт нэху тещхьэркъым жыхуаIэрати, папцIэу пызупсыкIа си къэрэндащхэр стIол къыдэгъэжым къыдэзнэри, военкоматым къикIа повесткэр сIыгъыу мыгувэу тхылъ тедзапIэр къэзбгынащ.

КъызэрыщIэкIамкIэ, дзэм къулыкъу щыпщIэныр IэджэкIэ нэхъ тыншт, лэжьапIэ къэплъыхъуэу уэрамым удэтын нэхърэ: уи шхыныр хьэзырт, узыщIэлъын уиIэт, щыптIэгъэнури арат. Ап­хуэ­дэ гъащIэри куэдрэ екIуэ­кIынт, ари иухри, аргуэру уэрамым сыкъыдэхутэжащ сылэжьапIэлъыхъуэу. Зы илъэс ныкъуэфIым щIигъу­кIэ бжэIупэ Iэджэ IузутыкIауэ Шэджэм къыщыдэкI «Красное знамя» район газетым сыкъащтащ, ягу сримыхьмэ сыкъыIуагъэкIыжыну къызаухылIэри. Тхьэм ещIэт ягу срихьауэ арами, е къызаухылIар ящыгъупщэжами, сытми, абы сыкъы­Iунэжауэ сылажьэрт. Ди газетыр къыщыдэкIыр Налшык дэт типографиерати, абы тхьэмахуэм зэ, тIэу сы­щыIэн хуей хъурт. Зы пщы­хьэщхьэ гуэрым «Ленин ­гъуэгу» газетым и редактор нэхъыщхьэ ЛIыбекъуэ Хьэбас къызбгъэдохьэри, хуабжьу сызэпиплъыхьурэ, къызжеIэ: «Уэ щIалэ цIыкIур зыкъом щIауэ мы цехым ­ущы­кIэрахъуэу солъагъу, сып­­щIэуп­щIати, Къэрмо­къуэ Мухьэ­мэд лэжьакIуэ къыпхэкIын хуэдэу къызжиIащ, зы лэ­жьа­кIуэ ды­хуейщи, уигурэ уи щхьэрэ зэтелъмэ, пщэдей жэуап къы­зэтыж».
Апхуэдэ къоуэлIэным узэгупсысыжын лей хэмылъми, занщIэу зыри схужеIакъым. ЕтIуанэ махуэм жьыуэ сы­къа­кIуэри, япэщIыкIэ Къэ­р­мокъуэм деж сыщIыхьащ. Пэжыр жыпIэмэ, сэ Му­хьэ­мэди зэрысцIыхушхуэ щыIэ­тэкъым, дыщыстудентым щыгъуэ редакцэм дыкъа­кIуэ-дыкIуэжурэ мащIэу цIыхуг­ъэ схуэхъуауэ арат, си тхыгъэ гуэрхэри зэригъэзэ­хуэжурэ газетым къытрыригъэдзат. СыкъызытекIухьар щыжесIэм, къэтэджри си Iэр къикъузащ: «Уи кIэныр къикIащ, щIалэ цIыкIу! Мы­бы щылэжьэну щIэхъуэпсу щыIэр дапщэми пщIэрэ уэ? Иджыпсту занщIэу кIуэи заявленэ тхы, щIемыгъуэж щIы­кIэ. Дэтхэнэ отделыр къып­хуигъэлъагъуэми, хьэуэ къыхыумыгъэкI, иужь­кIэ си деж укъэсшэжынщ».
Къэрмокъуэм апхуэдэу жи­Iауэ укъикIуэтыжынт! Езыр симыныбжьэгъу щхьэ­кIэ, фIыуэ сыщыгъуазэт абы редакцэм щиIэ пщIэм, и псалъэ зэрыпхыкIым. Арати, а махуэм щыщIэздзащ «Ленин гъуэгу» газетым и редакцэм щылэжьэн. Дауи, «гуп­хыхьэр» зэфIэзгъэкIа нэужь. Ар зэрекIуэкIынум и унафэр зыщIари Мухьэмэдт.
Мыбдеж и гугъу щысщIынкъым сызыхыхьа гупым ядэслъэгъуа псом. Ар зы тхылъми пхуимыгъэхуэнкIэ хъу­ну­щ­. Ауэ апхуэдизу гъэщIэгъуэн гуп телъыджэм ад­рей­хэм къахэщхьэхукIыж­хэри яхэтт. Абыхэм ящыщт Къэрмо­къуэри. Къызэрихьыр нэхъыжьыгъэкIэу щы­мытми, абы и пщIэр редакцэм щыинт.
Газетыр махуэ къэс къы­дэкIын щыхуейкIэ, абы щы­лажьэу хъуами махуэ къэс тхыгъэ зырыз ягъэхьэзырыну я пщэ къыдэхуэрт. Псори зэхуэдэу пхуэтхынт? Тхыгъэхэм нэхъыфIи, нэхъыкIи къахэкIырт. Секретариатым нэсрэ «кIуэркъым» жиIэу къытрадзамэ, уи махуэ лэ­жьыгъэр псыхэкIуадэ хъуауэ арат. А псалъэр нэхъыбэрэ зыхуагъэфащэри нэхъ щIалэхэм я тхыгъэхэрт. Iуэхум нэхъ елIалIэу ирагъэсэну ара­гъэнт. НэгъуэщI щхьэу­сыгъуи иIэнкIэ хъунт, тхьэм ещIэ. Си тхыгъэхэми «кIуэркъым» псалъэр къытехуэ зэры­хъуам гу лъитэри, Му­хьэмэд махуэ гуэрым къызжиIащ «мыкIуахэр» сIыгъыу и деж сыщIыхьэну. Абыхэм псынщIэу ирижэщ, зыгуэрхэри тIэкIу зэригъэзэхуэжри, унафэ къысхуищIащ ахэр щIэ­рыщIэу трезгъэдзэжу хуэсхьыжыну. Сэ абы и отделым сыщымыщми, «Седжащ» жиIэу си тхыгъэхэм тритхэщ, Iэ щIидзыжри, сэ сыкъиутIыпщыжащ, кIуэи лажьэ, дяпэкIэ птхыхэр япэщIыкIэ си деж къэхь, жиIэри. Абы иужькIэ си тхыгъэхэм зэи «мыкIуэ» къахэкIыжакъ­ым.
ЦIыху нэхъ къызэмэщIэкI отделхэм садзурэ зэма­ныфIкIэ сылэжьауэ, махуэ гуэрым редактор нэхъыщ­хьэм сриджэри къызжиIащ: «Нобэ щыщIэдзауэ культу­рэмкIэ отделым удогъакIуэ, дяпэкIэ уи унафэщIынур Къэрмокъуэращ, уи стIолыр хьэзырщ, зызыщIэкъуи Iэпхъуэ». Редакторым деж сыкъызэрыщIэкIыжу, псом япэу Мухьэмэд деж сыщIы­хьащ. Ар пыгуфIыкIыу къыспежьащ: «ЗэфIэкIа уи Iуэхур? ЗэфIэкIамэ, аращ. Дя­пэкIэ щхьэкъэмыIэту узэ­ры­лэжьэнум зыхуэгъэ­хьэ­зыр». Сэ щIэх дыдэу фIыуэ къыз­гурыIуащ Мухьэмэд «щхьэкъэмыIэтым» къригъэкIар. Ар ауэ сытми гуп­сысэ гъэщIэрэщIа къудейуэ аратэкъым, къригъэкIар а псалъэм къикI дыдэрат. Апхуэдэут адрейхэри зэры­лажьэр. Отделым щIэс цIыху зыплIытхур пщэдджыжь къэс зэхэтIысхьэрт Мухьэмэд я пашэуи, а махуэм хэт сыт къитынуми, пщэдей сытым елэжьынуми яубзыхурт. А яубзыхуар гъэ­зэщIэным Къэрмокъуэр ап­хуэдизкIэ ткIийуэ кIэ­лъып­лъырти, ар Iэпэдэгъэлэл пщIы хъуну зыми игу къэ­кIыххэртэкъым. Арат культурэмкIэ отделым и лэжьыгъэр сыт щыгъуи адрейхэм щапхъэу щIыхуагъэ­лъа­гъуэр. Ауэ лэжьыгъэм щызэ­хуэткIийми, отделым щIэс­хэм я зэныбжьэгъугъэм, зэхущытыкIэм ар зы­кIи зэран хуэхъуртэкъым. Тхьэмахуэ щIагъуэ къэ­мынэу, щхьэусыгъуэ гуэр­хэр къагупсысурэ, къакъэ-пщIып­щIу зэхэст. ГуфIэгъуэ е гузэвэгъуэ зыгуэрым иIэ­мэ, фэрыщIагъ лъэпкъ хэмылъу зэкъуэувэрт. Псори зэре­кIуэкIри Мухьэмэд ищIа унафэм тетут. Унафэ щIыкIи ищIэрт. Ефэндыжьым жи­Iащ, жаIамэ - зэфIэкIат. И нэщIыбагъкIэ псори зэ­ре­джэ а цIэ лейр щIыкIэ­рып­щIари адыгэ хабзэм пщIэ лей зэрыхуищIыр арагъэнт.
И лэжьыгъэкIи, и цIыху хэтыкIэкIи щапхъэ зытепхын адыгэлIу дунейм тетми, а зэманыр езы Къэрмокъуэм дежкIэ тыншу пхужыIэнутэкъым. И щхьэгъусэр дунейм ехыжри, и быниплIым и закъуэу къахэнат, еплIанэр сабий быдзафэу. Абы и щIы­Iуж­кIи, зыми зыкъримыгъащIэми, нэгъуэщI бэлыхьи хэхуат. Ари зищIысыр мырат: унагъуэмкIэ къыдэIэпыкъун имыIэу къыщынэм, и къуэш нэхъыщIэм и щхьэгъусэр ­къеувэлIат, сэ сыпхуеп­лъынщ сабий цIынэм, жи­Iэри. Абы щхьэкIэ и къуэ­шым­ и уна­гъуэр езым пэгъу­нэ­гъуу къигъэIэпхъуэн хуейт.­ Къилъыхъуэурэ къигъуэтащ ап­хуэдэ фэтэр гуэри. Хэ­кIы­пIэу яIэ псор къагъэсэбэпри, фэ­тэрыр зейр езыр зэры­хуейм хуэдэу ягъэIэпхъуащ, ар зыщIэкIар зыхуей хуа­гъазэри, и къуэшым и уна­гъуэр абы къэIэпхъуащ. И Iуэхур тIэкIу зэтеувэж хуэдэ хъуауэ къекIуэкIыурэ, фэ­тэ­рыр къе­зыхъуэжа цIыхубзыр езыр щIегъуэжа, е зыгуэрхэм къы­зэщIагъэплъа, сытми мыдрейхэм яхузэфIэ­мыкIын гуэрхэр къапиубыду хуе­жьащ. Ахэр щыхуамы­щIэфым, цIыхубзым хамэ къэрал гуэрым и паспорт иIэу къыщIэкIри, Iуэхур къэрал Iуэху ищIащ. Абы щыгъуэ Мухьэмэд и фэм икIар къэпIуэтэжкIи пхужы­Iэнукъым. Абы щыгъуэ фIэ­кIа Къэрмокъуэр гъащIэм къыщигъэдзыха къэхъуауи къыщIэкIынкъым. Ауэ абыи хэкIыпIэ къыхуигъуэтат.
Газет лэжьыгъэм хъар­зынэу сыхэзэгъауэ, Мухьэ­мэд и ткIиягъэми сесэжауэ, сызыпэмыплъа гукъеуэ къыс­лъыкъуэкIащ: Къэрмокъуэр редактор нэхъыщхьэу яшэжащ япэми унафэщIу щылэжьа адыгэ радиом. ЩыщIэкIыжми, бжэщхьэIум нэсауэ зыкъригъэзэкIыжри, унафэ къысхуищI щIыкIэу, къызжиIащ: «Уэри унэкIуэнущ абы». Пэж дыдэуи, тхьэмахуитI хуэдиз нэхъ мы­лэжьауэ къэпсэлъащ, Дыдур къыпхуейщи къех, ­жи­Iэри. Къоджэр щы­нэ­хъыжькIэ сыт пщIэнт, сы­кIуащ. ЗэрызысIыгъынумкIэ, жысIэнухэмкIэ унафэ къысхуищIщ, Дыдум деж сыщIишэри, езы Мухьэмэд къыщIэкIыжащ. Дыду Владимир и IуэхущIафэхэм сыщыгъуазэ, и цIэр сщIэ щхьэкIэ, езым зэи срихьэлIатэкъым. Зэ Iуплъэ­гъуэкIэ ар ещхьт асыхьэтым шым къепсыхыу уи пащхьэм къитIысхьа дзэзешэм, ауэ и пащхьэм илъыр ручкэрэ блокнотрэт. Къыздэуэршэру щIидзэри, псомкIи къыспкъ­рыупщIыхьащ, си адэшхуэм деж къыщыщIэдзауэ си ­къуэш нэхъыщIэм деж щиу­хыжу, Iуэху Iэджэм я щхьэ­фэ иIэбащ, и блокнотым зыгуэрхэри иритхэурэ. Ар хэIущIыIу сымыщIыфами, сэ сигукIэ сегупсысащ: «Мы сэ слъагъур Мухьэмэд нэхърэ нэхъ ткIииж гуэрщ». А жызмыIэфам псалъэкIэ къы­пыс­щащ: «Сэ сыщыпсэун сиIэкъым, редакцэм япэу къратыну фэтэрыр сэ къыслъагъэсын хуейуэ щытщ. Си дежкIэ иджыпсту псом нэхърэ нэхъыщхьэр аращ». «Газетым нэхърэ дынэхъ пыIэ хуабэу щхьэ фэ къыдуплърэ?» - зригъэIэтащ Дыдум и макъым, къалэ исполкомым и унафэщIу зэ­рыщытар игу къэкIыжа къы­щIэкIынт. ИтIанэ, псалъэмакъыр зэрыдухам и щыхьэту, секретаршэр къриджэри, Къэ­рмокъуэр къыщIигъэ­хьэну жриIащ. ПсынщIэ дыдэу къэса редактор нэхъыщхьэм кIэщIу жриIащ: «Шэи яхэгъэтIысхьэ уи щIалэхэм, лэжьэфын хуэдэщ. Мыхъумэ, зи фэм дэсхыжынур уэращ».
Къэрмокъуэм и кабинетым сыщIишэри, илъэс зыбгъупщкIэ сызрикъун чэнджэщ зэуэ къызитащ. ИтIанэ нэхъ пыухыкIауэ къыщIи­гъуащ: «Жьэгу пащхьэ» жиIэу радиожурнал къы­зэIут­хынущи, ар уэ къыппоплъэри щытщ, ауэ ар иужькIэщ. Иджыпсту къып­пэплъэр нэгъуэщI зыгуэрщ: Москва еджакIуэ укIуэнущ мазитIкIэ. Уи кIэныр къикIауэ фIэкIа сщIэркъым. КIуэжи, зыгъэхьэзыр».
Радиомрэ телевиденэмрэ я лэжьакIуэхэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ институтыр, пэж дыдэу, еджапIэ телъыджэт. Ауэ ар къэзухыу къэзгъэзэжа нэужь «си кIэныр» абдеж зэрыщиухар псынщIэ дыдэу къызгуры­Iуащ: тхьэмахуэм эфирым тхуэ сыкъихьэн хуейт, зэманкIэ сыхьэтитI хуэдиз къиубыду. Мухьэмэд махуэ къэс жыхуаIэм хуэдэу жэрдэ­мыщIэ гуэрхэр къыхилъ­хьэрт. Утригъэгушхуэрт, укъы­зэщIигъаплъэрт, пружинэм хуэдэу ущIиIуэнтIэ­жырти, укъиутIыпщыжырт. Иныкъуэхэм деж иригъэлейми, зэи губгъэн хуэтщIыртэкъым, радиом и лэжьыгъэр иригъэфIэкIуэну фIэкIа, лей къыптригъэхьэну зэры­хэмытыр тлъагъурти. Пэж дыдэуи, Мухьэмэд радиом псэщIэ къыхигъэхьэжат. Езыри ешыртэкъым, дэри дригъэтIысэхыртэкъым. И кабинетым зэблэкIыу дыIутт ттхахэм къедгъэджэжу, пленкэм теттхахэм едгъэ­дэIуэжу. Къыщытщытхъуи къыхэкIырт. Ауэ арэзы щIыгъуейт. Радиом едаIуэхэм нэхъ япыщIа дыхъуати, абыи ди нэтынхэр нэхъ щIэщы­гъуэ ящIырт. Зы мази дэ­кIыртэкъым зэ, тIэу къуажэ гуэрхэм дымыкIуэу. ЦIыху­хэм дахэпсэлъыхь, езыхэми дедаIуэ къудейтэкъым, радиом щылажьэ ди артист нэхъыфI дыдэхэри здэтшэрти, къуажэдэсхэм я нэгу зедгъэужьырт. Мухьэмэд и фIыгъэт ахэри ди гъусэу сыт щыгъуи нэкIуэн хуейуэ Дыдум унафэ зэрищIар. Езы Дыдури къыщытригъэхьэ щыIэт ди гъусэу нэкIуэну. Къэрмокъуэр я пашэу нобэ радиом и лэжьакIуэхэр къэкIуэнущ жаIамэ, дэтхэнэ зы къуажэми цIыхур уэру къыщызэ­хуэсырт, дыздэкIуэр къущ­хьэхъурамэ - зы районым и Iэщыхъуэхэр къызэхуа­шэ­сырт. Гухэхъуэт апхуэдэ зэIущIэхэм деж Къэрмокъуэм уедэIуэну. Бысымхэм я мызакъуэу, дэри ди жьэр Iурыхуауэ дыкъигъанэрт.       И гуми, и псэми къабгъэдэ­кIыу, фэрыщIагъ хэмылъу зэрыпсалъэр арагъэнт – и псалъэхэр сыт щыгъуи уи фIэщ ищIыфырт, абыи фIэ­кIыжырти, гунэс пщищIырт. Апхуэдэ лъабжьэ яIэу арауэ къыщIэкIынут Къэрмокъуэр и художественнэ тхыгъэхэмкIи цIыхум я гум щIыды­хьэфыр.
ЦIыху гупыфI щылажьэ дэтхэнэ лэжьапIэми Iуэху­гъуэ зэмылIэужьыгъуэ Iэджэ щызэблокI, уи гукъыдэжыр къэзыIэти, бампIэгъуэм ухэ­зыдзи хэту. Радиори апхуэ­дэт. Дауи, нэхъыбэр гукъы­дэж къозытхэрт. Ауэ псори апхуэдэ защIэу екIуэкIынт. МыхъумыщIагъэ гуэр утыку Iуэху тщIамэ, къыкIэлъыкIуэ махуэм абы кърикIуэну псалъэмакъым хуэхьэзыру ущы­тын хуейт. Псом хуэ­мыдэжу «Аркъэныр» эфирым кIуамэ. Абы и гъэхьэ­зырынри си пщэм къыдилъ­хьат Къэрмокъуэми, япэ уафэгъуагъуэр зыщхьэ­щы­хьэр сэрат. Ауэ зэдухылIат унажэ къакIуэхэр езым и деж занщIэу сшэнуи, и кабинетым щIэзутIыпщхьэрти, сы­къыIукIыжырт. СщIэртэкъым яжриIэри, зэрепсалъэ щIыкIэри, ауэ зи джатэ къихауэ къытхуэкIуахэр щэху ­хъуауэ, гуапэу сэлам ирахыжурэ Мухьэмэд деж ­къы­­щIэкIыжырт. Зэи къэ­хъуртэкъым ар къы­­щытщ­хьэщымыжи, хэутэн дыщригъэщIи. КIыхьу гугъуу екIуэ­кIа апхуэдэ псалъэмакъхэм яужькIэ къыджи­Iэжышхуи щыIэтэкъым. «Си фэр ифхащ!» - жиIэрти абыкIэ зэ­фIигъэкIырт. Ари ящыщт Мухьэмэд хэлъ хьэлыфI-хэм.
Зигу утIыпщауэ дунейм тетыф цIыхум и сытри бе­рычэтщ. Апхуэдэт Къэрмокъуэри. Абы и унэм и ныбжьэгъуу щызэблэкIымрэ шы­гъупIастэу щызэ­блахымрэ къэлъытэгъуейт. Ди щыгу итыр етIуанэуи щхьэгъусэфIкIэ къыхуэупсат абыи, Iэсият хуэдэу зи ерыскъы берычэтрэ зи шхын IэфIрэ уигъэлъыхъуэнут. «Сэ псэуэ схэтыр Iэсиятщ», - жиIэрейт езыми. «Дауэ ущыт?» жы­пIамэ, гушыIэу къыщыппи­дзыжи къэхъурт: «Iэсият и лэкъумым сыхуэ­дэщ». Нэхъ ­гукъыдэж щиIэхэм деж абыи къыпигъэувэжырт, «КIыщокъуэм зэрыжиIауэ» жиIэрти. Ди ныбжьэгъухэм ящыщ куэд фIыуэ щыгъуазэт КIыщокъуэ Алим, пэж дыдэу, Ася и лэкъумым ­хуабжьу щытхъуауэ зэрыщы­там. Абы Алим фэрыщIагъ зэрыхимылъхьари пэжт.
Къэрмокъуэ Мухьэмэд теу­хуа гукъэкIыжхэр езым зэрыхуэфащэм хуэдэу бу­къуэдиину ухуежьэмэ, зы тхылъым пхуимыгъэзэгъэн­ри Iуэхум хэлъщ, сыту жыпIэмэ, Мухьэмэд цIыху къызэрыгуэкIыу къызыщыбгъэхъуныр шэч къызы­тумыхьэжын щыуагъэщ. ТхакIуэр, дауи, тхакIуэ ­хъунуи къыщIэкIынкъым, и щIэ­ныгъэкIэ, и гупсысэкIэ, и гупсысэр къызэриIуатэ щIы­кIэкIэ, и хьэл-щэнкIэ, и цIыху хэтыкIэкIэ, и гу пцIанагъэкIэ, и лIыгъэкIэ адрей цIыхухэм къащхьэщымыкIмэ. А псом и щIыIужкIи, Къэрмокъуэр икIи лъэпкъылIт. Лъэпкъым и къэкIуэнум, и бзэм, и щIэнхабзэм, и хабзэм, и псэм тегузэвыхь къудей мыхъуу, абыхэм и къару щымысхьыжу езыри телажьэу, дэри сыт щыгъуи а псоми дыкъыхуриджэу.

Джэрыджэ Арсен и гъусэу.  2002 гъэ

Джэрыджэ Арсен, «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм и редактор нэхъыщхьэ.
Поделиться:

Читать также:

25.03.2024 - 15:30 Си жэнэт
21.03.2024 - 11:30 Ахъмэт и фо изщ