А зэманым лэжьапIэр хуабжьу зэпэубыдат. Псом хуэмыдэжу зи щIыбагъым благъэ къулей е къулыкъущIэшхуэ гуэр къыдэмытхэм я дежкIэ. Сэри сащыщт апхуэдэхэми, университетыр къызэрызухамкIэ диплом къысIэщIалъхьэу уэрамым сыкъыдаутIыпщхьами, си щхьэр здэсхьынур сымыщIэу а сыкъызыдаутIыпщхьа уэрам дыдэм сыдэтт. Ауэ, Iуэхур зэрымыхъун хуейм хуэдэу хъущ, насып шэрхъыр щыуауэ къекIэрэхъуэкIри, «Эльбрус» тхылъ тедзапIэм редактору сыкъыщIэхутащ. Си щIалэгъуэт, батэр схуэгъэшыну зыкъысщыхъужуи, си пащхьэ къралъхьа Iэрытх Iэмбатэ зыбжанэм си Iэщхьэлъащхьэр дэхьеяуэ сетIысылIащ. АрщхьэкIэ, шы зыгъуэт нэху тещхьэркъым жыхуаIэрати, папцIэу пызупсыкIа си къэрэндащхэр стIол къыдэгъэжым къыдэзнэри, военкоматым къикIа повесткэр сIыгъыу мыгувэу тхылъ тедзапIэр къэзбгынащ.
КъызэрыщIэкIамкIэ, дзэм къулыкъу щыпщIэныр IэджэкIэ нэхъ тыншт, лэжьапIэ къэплъыхъуэу уэрамым удэтын нэхърэ: уи шхыныр хьэзырт, узыщIэлъын уиIэт, щыптIэгъэнури арат. Апхуэдэ гъащIэри куэдрэ екIуэкIынт, ари иухри, аргуэру уэрамым сыкъыдэхутэжащ сылэжьапIэлъыхъуэу. Зы илъэс ныкъуэфIым щIигъукIэ бжэIупэ Iэджэ IузутыкIауэ Шэджэм къыщыдэкI «Красное знамя» район газетым сыкъащтащ, ягу сримыхьмэ сыкъыIуагъэкIыжыну къызаухылIэри. Тхьэм ещIэт ягу срихьауэ арами, е къызаухылIар ящыгъупщэжами, сытми, абы сыкъыIунэжауэ сылажьэрт. Ди газетыр къыщыдэкIыр Налшык дэт типографиерати, абы тхьэмахуэм зэ, тIэу сыщыIэн хуей хъурт. Зы пщыхьэщхьэ гуэрым «Ленин гъуэгу» газетым и редактор нэхъыщхьэ ЛIыбекъуэ Хьэбас къызбгъэдохьэри, хуабжьу сызэпиплъыхьурэ, къызжеIэ: «Уэ щIалэ цIыкIур зыкъом щIауэ мы цехым ущыкIэрахъуэу солъагъу, сыпщIэупщIати, Къэрмокъуэ Мухьэмэд лэжьакIуэ къыпхэкIын хуэдэу къызжиIащ, зы лэжьакIуэ дыхуейщи, уигурэ уи щхьэрэ зэтелъмэ, пщэдей жэуап къызэтыж».
Апхуэдэ къоуэлIэным узэгупсысыжын лей хэмылъми, занщIэу зыри схужеIакъым. ЕтIуанэ махуэм жьыуэ сыкъакIуэри, япэщIыкIэ Къэрмокъуэм деж сыщIыхьащ. Пэжыр жыпIэмэ, сэ Мухьэмэди зэрысцIыхушхуэ щыIэтэкъым, дыщыстудентым щыгъуэ редакцэм дыкъакIуэ-дыкIуэжурэ мащIэу цIыхугъэ схуэхъуауэ арат, си тхыгъэ гуэрхэри зэригъэзэхуэжурэ газетым къытрыригъэдзат. СыкъызытекIухьар щыжесIэм, къэтэджри си Iэр къикъузащ: «Уи кIэныр къикIащ, щIалэ цIыкIу! Мыбы щылэжьэну щIэхъуэпсу щыIэр дапщэми пщIэрэ уэ? Иджыпсту занщIэу кIуэи заявленэ тхы, щIемыгъуэж щIыкIэ. Дэтхэнэ отделыр къыпхуигъэлъагъуэми, хьэуэ къыхыумыгъэкI, иужькIэ си деж укъэсшэжынщ».
Къэрмокъуэм апхуэдэу жиIауэ укъикIуэтыжынт! Езыр симыныбжьэгъу щхьэкIэ, фIыуэ сыщыгъуазэт абы редакцэм щиIэ пщIэм, и псалъэ зэрыпхыкIым. Арати, а махуэм щыщIэздзащ «Ленин гъуэгу» газетым и редакцэм щылэжьэн. Дауи, «гупхыхьэр» зэфIэзгъэкIа нэужь. Ар зэрекIуэкIынум и унафэр зыщIари Мухьэмэдт.
Мыбдеж и гугъу щысщIынкъым сызыхыхьа гупым ядэслъэгъуа псом. Ар зы тхылъми пхуимыгъэхуэнкIэ хъунущ. Ауэ апхуэдизу гъэщIэгъуэн гуп телъыджэм адрейхэм къахэщхьэхукIыжхэри яхэтт. Абыхэм ящыщт Къэрмокъуэри. Къызэрихьыр нэхъыжьыгъэкIэу щымытми, абы и пщIэр редакцэм щыинт.
Газетыр махуэ къэс къыдэкIын щыхуейкIэ, абы щылажьэу хъуами махуэ къэс тхыгъэ зырыз ягъэхьэзырыну я пщэ къыдэхуэрт. Псори зэхуэдэу пхуэтхынт? Тхыгъэхэм нэхъыфIи, нэхъыкIи къахэкIырт. Секретариатым нэсрэ «кIуэркъым» жиIэу къытрадзамэ, уи махуэ лэжьыгъэр псыхэкIуадэ хъуауэ арат. А псалъэр нэхъыбэрэ зыхуагъэфащэри нэхъ щIалэхэм я тхыгъэхэрт. Iуэхум нэхъ елIалIэу ирагъэсэну арагъэнт. НэгъуэщI щхьэусыгъуи иIэнкIэ хъунт, тхьэм ещIэ. Си тхыгъэхэми «кIуэркъым» псалъэр къытехуэ зэрыхъуам гу лъитэри, Мухьэмэд махуэ гуэрым къызжиIащ «мыкIуахэр» сIыгъыу и деж сыщIыхьэну. Абыхэм псынщIэу ирижэщ, зыгуэрхэри тIэкIу зэригъэзэхуэжри, унафэ къысхуищIащ ахэр щIэрыщIэу трезгъэдзэжу хуэсхьыжыну. Сэ абы и отделым сыщымыщми, «Седжащ» жиIэу си тхыгъэхэм тритхэщ, Iэ щIидзыжри, сэ сыкъиутIыпщыжащ, кIуэи лажьэ, дяпэкIэ птхыхэр япэщIыкIэ си деж къэхь, жиIэри. Абы иужькIэ си тхыгъэхэм зэи «мыкIуэ» къахэкIыжакъым.
ЦIыху нэхъ къызэмэщIэкI отделхэм садзурэ зэманыфIкIэ сылэжьауэ, махуэ гуэрым редактор нэхъыщхьэм сриджэри къызжиIащ: «Нобэ щыщIэдзауэ культурэмкIэ отделым удогъакIуэ, дяпэкIэ уи унафэщIынур Къэрмокъуэращ, уи стIолыр хьэзырщ, зызыщIэкъуи Iэпхъуэ». Редакторым деж сыкъызэрыщIэкIыжу, псом япэу Мухьэмэд деж сыщIыхьащ. Ар пыгуфIыкIыу къыспежьащ: «ЗэфIэкIа уи Iуэхур? ЗэфIэкIамэ, аращ. ДяпэкIэ щхьэкъэмыIэту узэрылэжьэнум зыхуэгъэхьэзыр». Сэ щIэх дыдэу фIыуэ къызгурыIуащ Мухьэмэд «щхьэкъэмыIэтым» къригъэкIар. Ар ауэ сытми гупсысэ гъэщIэрэщIа къудейуэ аратэкъым, къригъэкIар а псалъэм къикI дыдэрат. Апхуэдэут адрейхэри зэрылажьэр. Отделым щIэс цIыху зыплIытхур пщэдджыжь къэс зэхэтIысхьэрт Мухьэмэд я пашэуи, а махуэм хэт сыт къитынуми, пщэдей сытым елэжьынуми яубзыхурт. А яубзыхуар гъэзэщIэным Къэрмокъуэр апхуэдизкIэ ткIийуэ кIэлъыплъырти, ар Iэпэдэгъэлэл пщIы хъуну зыми игу къэкIыххэртэкъым. Арат культурэмкIэ отделым и лэжьыгъэр сыт щыгъуи адрейхэм щапхъэу щIыхуагъэлъагъуэр. Ауэ лэжьыгъэм щызэхуэткIийми, отделым щIэсхэм я зэныбжьэгъугъэм, зэхущытыкIэм ар зыкIи зэран хуэхъуртэкъым. Тхьэмахуэ щIагъуэ къэмынэу, щхьэусыгъуэ гуэрхэр къагупсысурэ, къакъэ-пщIыпщIу зэхэст. ГуфIэгъуэ е гузэвэгъуэ зыгуэрым иIэмэ, фэрыщIагъ лъэпкъ хэмылъу зэкъуэувэрт. Псори зэрекIуэкIри Мухьэмэд ищIа унафэм тетут. Унафэ щIыкIи ищIэрт. Ефэндыжьым жиIащ, жаIамэ - зэфIэкIат. И нэщIыбагъкIэ псори зэреджэ а цIэ лейр щIыкIэрыпщIари адыгэ хабзэм пщIэ лей зэрыхуищIыр арагъэнт.
И лэжьыгъэкIи, и цIыху хэтыкIэкIи щапхъэ зытепхын адыгэлIу дунейм тетми, а зэманыр езы Къэрмокъуэм дежкIэ тыншу пхужыIэнутэкъым. И щхьэгъусэр дунейм ехыжри, и быниплIым и закъуэу къахэнат, еплIанэр сабий быдзафэу. Абы и щIыIужкIи, зыми зыкъримыгъащIэми, нэгъуэщI бэлыхьи хэхуат. Ари зищIысыр мырат: унагъуэмкIэ къыдэIэпыкъун имыIэу къыщынэм, и къуэш нэхъыщIэм и щхьэгъусэр къеувэлIат, сэ сыпхуеплъынщ сабий цIынэм, жиIэри. Абы щхьэкIэ и къуэшым и унагъуэр езым пэгъунэгъуу къигъэIэпхъуэн хуейт. Къилъыхъуэурэ къигъуэтащ апхуэдэ фэтэр гуэри. ХэкIыпIэу яIэ псор къагъэсэбэпри, фэтэрыр зейр езыр зэрыхуейм хуэдэу ягъэIэпхъуащ, ар зыщIэкIар зыхуей хуагъазэри, и къуэшым и унагъуэр абы къэIэпхъуащ. И Iуэхур тIэкIу зэтеувэж хуэдэ хъуауэ къекIуэкIыурэ, фэтэрыр къезыхъуэжа цIыхубзыр езыр щIегъуэжа, е зыгуэрхэм къызэщIагъэплъа, сытми мыдрейхэм яхузэфIэмыкIын гуэрхэр къапиубыду хуежьащ. Ахэр щыхуамыщIэфым, цIыхубзым хамэ къэрал гуэрым и паспорт иIэу къыщIэкIри, Iуэхур къэрал Iуэху ищIащ. Абы щыгъуэ Мухьэмэд и фэм икIар къэпIуэтэжкIи пхужыIэнукъым. Абы щыгъуэ фIэкIа Къэрмокъуэр гъащIэм къыщигъэдзыха къэхъуауи къыщIэкIынкъым. Ауэ абыи хэкIыпIэ къыхуигъуэтат.
Газет лэжьыгъэм хъарзынэу сыхэзэгъауэ, Мухьэмэд и ткIиягъэми сесэжауэ, сызыпэмыплъа гукъеуэ къыслъыкъуэкIащ: Къэрмокъуэр редактор нэхъыщхьэу яшэжащ япэми унафэщIу щылэжьа адыгэ радиом. ЩыщIэкIыжми, бжэщхьэIум нэсауэ зыкъригъэзэкIыжри, унафэ къысхуищI щIыкIэу, къызжиIащ: «Уэри унэкIуэнущ абы». Пэж дыдэуи, тхьэмахуитI хуэдиз нэхъ мылэжьауэ къэпсэлъащ, Дыдур къыпхуейщи къех, жиIэри. Къоджэр щынэхъыжькIэ сыт пщIэнт, сыкIуащ. ЗэрызысIыгъынумкIэ, жысIэнухэмкIэ унафэ къысхуищIщ, Дыдум деж сыщIишэри, езы Мухьэмэд къыщIэкIыжащ. Дыду Владимир и IуэхущIафэхэм сыщыгъуазэ, и цIэр сщIэ щхьэкIэ, езым зэи срихьэлIатэкъым. Зэ IуплъэгъуэкIэ ар ещхьт асыхьэтым шым къепсыхыу уи пащхьэм къитIысхьа дзэзешэм, ауэ и пащхьэм илъыр ручкэрэ блокнотрэт. Къыздэуэршэру щIидзэри, псомкIи къыспкърыупщIыхьащ, си адэшхуэм деж къыщыщIэдзауэ си къуэш нэхъыщIэм деж щиухыжу, Iуэху Iэджэм я щхьэфэ иIэбащ, и блокнотым зыгуэрхэри иритхэурэ. Ар хэIущIыIу сымыщIыфами, сэ сигукIэ сегупсысащ: «Мы сэ слъагъур Мухьэмэд нэхърэ нэхъ ткIииж гуэрщ». А жызмыIэфам псалъэкIэ къыпысщащ: «Сэ сыщыпсэун сиIэкъым, редакцэм япэу къратыну фэтэрыр сэ къыслъагъэсын хуейуэ щытщ. Си дежкIэ иджыпсту псом нэхърэ нэхъыщхьэр аращ». «Газетым нэхърэ дынэхъ пыIэ хуабэу щхьэ фэ къыдуплърэ?» - зригъэIэтащ Дыдум и макъым, къалэ исполкомым и унафэщIу зэрыщытар игу къэкIыжа къыщIэкIынт. ИтIанэ, псалъэмакъыр зэрыдухам и щыхьэту, секретаршэр къриджэри, Къэрмокъуэр къыщIигъэхьэну жриIащ. ПсынщIэ дыдэу къэса редактор нэхъыщхьэм кIэщIу жриIащ: «Шэи яхэгъэтIысхьэ уи щIалэхэм, лэжьэфын хуэдэщ. Мыхъумэ, зи фэм дэсхыжынур уэращ».
Къэрмокъуэм и кабинетым сыщIишэри, илъэс зыбгъупщкIэ сызрикъун чэнджэщ зэуэ къызитащ. ИтIанэ нэхъ пыухыкIауэ къыщIигъуащ: «Жьэгу пащхьэ» жиIэу радиожурнал къызэIутхынущи, ар уэ къыппоплъэри щытщ, ауэ ар иужькIэщ. Иджыпсту къыппэплъэр нэгъуэщI зыгуэрщ: Москва еджакIуэ укIуэнущ мазитIкIэ. Уи кIэныр къикIауэ фIэкIа сщIэркъым. КIуэжи, зыгъэхьэзыр».
Радиомрэ телевиденэмрэ я лэжьакIуэхэм я щIэныгъэм щыхагъахъуэ институтыр, пэж дыдэу, еджапIэ телъыджэт. Ауэ ар къэзухыу къэзгъэзэжа нэужь «си кIэныр» абдеж зэрыщиухар псынщIэ дыдэу къызгурыIуащ: тхьэмахуэм эфирым тхуэ сыкъихьэн хуейт, зэманкIэ сыхьэтитI хуэдиз къиубыду. Мухьэмэд махуэ къэс жыхуаIэм хуэдэу жэрдэмыщIэ гуэрхэр къыхилъхьэрт. Утригъэгушхуэрт, укъызэщIигъаплъэрт, пружинэм хуэдэу ущIиIуэнтIэжырти, укъиутIыпщыжырт. Иныкъуэхэм деж иригъэлейми, зэи губгъэн хуэтщIыртэкъым, радиом и лэжьыгъэр иригъэфIэкIуэну фIэкIа, лей къыптригъэхьэну зэрыхэмытыр тлъагъурти. Пэж дыдэуи, Мухьэмэд радиом псэщIэ къыхигъэхьэжат. Езыри ешыртэкъым, дэри дригъэтIысэхыртэкъым. И кабинетым зэблэкIыу дыIутт ттхахэм къедгъэджэжу, пленкэм теттхахэм едгъэдэIуэжу. Къыщытщытхъуи къыхэкIырт. Ауэ арэзы щIыгъуейт. Радиом едаIуэхэм нэхъ япыщIа дыхъуати, абыи ди нэтынхэр нэхъ щIэщыгъуэ ящIырт. Зы мази дэкIыртэкъым зэ, тIэу къуажэ гуэрхэм дымыкIуэу. ЦIыхухэм дахэпсэлъыхь, езыхэми дедаIуэ къудейтэкъым, радиом щылажьэ ди артист нэхъыфI дыдэхэри здэтшэрти, къуажэдэсхэм я нэгу зедгъэужьырт. Мухьэмэд и фIыгъэт ахэри ди гъусэу сыт щыгъуи нэкIуэн хуейуэ Дыдум унафэ зэрищIар. Езы Дыдури къыщытригъэхьэ щыIэт ди гъусэу нэкIуэну. Къэрмокъуэр я пашэу нобэ радиом и лэжьакIуэхэр къэкIуэнущ жаIамэ, дэтхэнэ зы къуажэми цIыхур уэру къыщызэхуэсырт, дыздэкIуэр къущхьэхъурамэ - зы районым и Iэщыхъуэхэр къызэхуашэсырт. Гухэхъуэт апхуэдэ зэIущIэхэм деж Къэрмокъуэм уедэIуэну. Бысымхэм я мызакъуэу, дэри ди жьэр Iурыхуауэ дыкъигъанэрт. И гуми, и псэми къабгъэдэкIыу, фэрыщIагъ хэмылъу зэрыпсалъэр арагъэнт – и псалъэхэр сыт щыгъуи уи фIэщ ищIыфырт, абыи фIэкIыжырти, гунэс пщищIырт. Апхуэдэ лъабжьэ яIэу арауэ къыщIэкIынут Къэрмокъуэр и художественнэ тхыгъэхэмкIи цIыхум я гум щIыдыхьэфыр.
ЦIыху гупыфI щылажьэ дэтхэнэ лэжьапIэми Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэ Iэджэ щызэблокI, уи гукъыдэжыр къэзыIэти, бампIэгъуэм ухэзыдзи хэту. Радиори апхуэдэт. Дауи, нэхъыбэр гукъыдэж къозытхэрт. Ауэ псори апхуэдэ защIэу екIуэкIынт. МыхъумыщIагъэ гуэр утыку Iуэху тщIамэ, къыкIэлъыкIуэ махуэм абы кърикIуэну псалъэмакъым хуэхьэзыру ущытын хуейт. Псом хуэмыдэжу «Аркъэныр» эфирым кIуамэ. Абы и гъэхьэзырынри си пщэм къыдилъхьат Къэрмокъуэми, япэ уафэгъуагъуэр зыщхьэщыхьэр сэрат. Ауэ зэдухылIат унажэ къакIуэхэр езым и деж занщIэу сшэнуи, и кабинетым щIэзутIыпщхьэрти, сыкъыIукIыжырт. СщIэртэкъым яжриIэри, зэрепсалъэ щIыкIэри, ауэ зи джатэ къихауэ къытхуэкIуахэр щэху хъуауэ, гуапэу сэлам ирахыжурэ Мухьэмэд деж къыщIэкIыжырт. Зэи къэхъуртэкъым ар къыщытщхьэщымыжи, хэутэн дыщригъэщIи. КIыхьу гугъуу екIуэкIа апхуэдэ псалъэмакъхэм яужькIэ къыджиIэжышхуи щыIэтэкъым. «Си фэр ифхащ!» - жиIэрти абыкIэ зэфIигъэкIырт. Ари ящыщт Мухьэмэд хэлъ хьэлыфI-хэм.
Зигу утIыпщауэ дунейм тетыф цIыхум и сытри берычэтщ. Апхуэдэт Къэрмокъуэри. Абы и унэм и ныбжьэгъуу щызэблэкIымрэ шыгъупIастэу щызэблахымрэ къэлъытэгъуейт. Ди щыгу итыр етIуанэуи щхьэгъусэфIкIэ къыхуэупсат абыи, Iэсият хуэдэу зи ерыскъы берычэтрэ зи шхын IэфIрэ уигъэлъыхъуэнут. «Сэ псэуэ схэтыр Iэсиятщ», - жиIэрейт езыми. «Дауэ ущыт?» жыпIамэ, гушыIэу къыщыппидзыжи къэхъурт: «Iэсият и лэкъумым сыхуэдэщ». Нэхъ гукъыдэж щиIэхэм деж абыи къыпигъэувэжырт, «КIыщокъуэм зэрыжиIауэ» жиIэрти. Ди ныбжьэгъухэм ящыщ куэд фIыуэ щыгъуазэт КIыщокъуэ Алим, пэж дыдэу, Ася и лэкъумым хуабжьу щытхъуауэ зэрыщытам. Абы Алим фэрыщIагъ зэрыхимылъхьари пэжт.
Къэрмокъуэ Мухьэмэд теухуа гукъэкIыжхэр езым зэрыхуэфащэм хуэдэу букъуэдиину ухуежьэмэ, зы тхылъым пхуимыгъэзэгъэнри Iуэхум хэлъщ, сыту жыпIэмэ, Мухьэмэд цIыху къызэрыгуэкIыу къызыщыбгъэхъуныр шэч къызытумыхьэжын щыуагъэщ. ТхакIуэр, дауи, тхакIуэ хъунуи къыщIэкIынкъым, и щIэныгъэкIэ, и гупсысэкIэ, и гупсысэр къызэриIуатэ щIыкIэкIэ, и хьэл-щэнкIэ, и цIыху хэтыкIэкIэ, и гу пцIанагъэкIэ, и лIыгъэкIэ адрей цIыхухэм къащхьэщымыкIмэ. А псом и щIыIужкIи, Къэрмокъуэр икIи лъэпкъылIт. Лъэпкъым и къэкIуэнум, и бзэм, и щIэнхабзэм, и хабзэм, и псэм тегузэвыхь къудей мыхъуу, абыхэм и къару щымысхьыжу езыри телажьэу, дэри сыт щыгъуи а псоми дыкъыхуриджэу.
Джэрыджэ Арсен и гъусэу. 2002 гъэ