Нэщхъеягъуэм теухуауэ щыIэ тхыдэ лэжьыгъэхэр
IуэрыIуатэм «Мазибл зауэ» цIэмкIэ къыхэна лъэпкъ нэщхъеягъуэр 2019 гъэм жэпуэгъуэм и 10-м (махуэгъэпсыжьымкIэ - фокIадэм и 29-м) илъэс 240-рэ ирикъуащ. ИлъэсищэкIэ екIуэкIа Урыс-Кавказ зауэм и кIуэцIкIэ къэбэрдейхэм я хэкур зэрахъумэжа тхыдэм хиубыдэ пэтрэ, 1779 гъэм къэхъуахэр къэзыгъэлъагъуэ лэжьыгъэхэр нобэр къыздэсым адыгэ тхыдэ щIэныгъэм хэткъым. ЩыIэр Сокъур Валерэ «Мазибл зауэ» зыфIища, адыгэбзэкIэ дунейм къытехьа тхыгъэ закъуэрщ, ари, КъБР-м епха тхыдэ лэжьыгъэхэм къыщагъэщхьэпэн хуэдэу, иджыри къэс урысыбзэкIэ зэрадзэкIакъым.
Гу лъытапхъэщ 1779 гъэм Кавказ Ищхъэрэм щекIуэкIа дзэ-политикэ къэхъукъащIэхэм ятеухуауэ Бутков Пётр, Къэжэр Валерэ, Хьэкъул Людмилэ сымэ я лэжьыгъэхэм мыхьэнэшхуэ зиIэ пычыгъуэхэм узэрыщрихьэлIэм. Ауэ ахэри, Къэбэрдейр XVIII лIэщIыгъуэм къызрикIуа тхыдэм и гугъу ящIурэ, къэбэрдейхэр 1779 гъэм пащтыхь зэрыпхъуакIуэ политикэм зэрыпэщIэта щIыкIэм блэкI пэтрэ тепсэлъыхьу аращ. Нало Заур «Жэщтеуэшхуэм и гъыбзэ» уэрэдым и тхыдэр» («Из истории «Песни Большого Ночного нападения») лэжьыгъэм къыщегъэлъагъуэ 1779 гъэм Къэбэрдейм къыщыхъуахэр IуэрыIуатэм, тхыдэ щыхьэт пщIын хуэдизу, зэрихъумар.
Мазибл зауэм хуэфэщэн гулъытэ щIыхуамыщIам и щхьэусыгъуэр ар Къэбэрдейм хэщIыныгъэ абрагъуэ езыта къэхъукъащIэу зэрыщытыр ара къыщIэкIынщ. Къэралым и нэIэ щIэта совет тхыдэ щIэныгъэм апхуэдэ къэхъукъащIэхэм утепсэлъыхьыххэныр идэртэкъым, лъэпкъ зэныбжьэгъугъэм зэран хуэмыхъун, зыуэ щыт совет лъэпкъыр зэфIэува хъун папщIэ. Совет лъэхъэнэр икIа нэужьи, адыгэ тхыдэджхэм, лIыхъужьыгъэм и щапхъэхэм къадэкIуэу, нэщхъеягъуэхэм епха тхыдэри яджын Iэмалыр къызэIузыха ипэрей илъэсипщIыр зыIэщIагъэкIащ. Иджыпстурей къэрал зэхэтыкIэм здиунэтIам тепщIыхьмэ, абыи зэхэгъэж имыщIу, дэтхэнэ зы лъэпкъми и тхыдэр нэгъэсауэ къигъэлъэгъуэну Iэмал ириту щыткъым. Ар наIуэ хъуащ Урыс-Кавказ зауэр илъэси 150-рэ щрикъуам щыгъуэ. Ди къэралым аргуэрыжьу тхыдэ зэхэгъэжым гъуэгу щигъуэтащ. ПсэщIэ къызыIукIэжа импер Iуэху зехьэкIэм тхыдэджхэри цIыхубэри хуегъэсакъ я блэкIам къыхэщ нэщхъеягъуэхэм гулъытэшхуэ хуащIыным.
А Iуэхум ехьэлIауэ нэмыцэ философ Ясперс Карл и жыIэгъуэ сигу къокIыж: «Зауэм къихьа гузэвэгъуэр зыщагъэгъупщэныр яхуэбдэ хъунукъым. БлэкIам сыт щыгъуи тепсэлъыхьын хуейщ. Ар къэхъуащ, къэхъуну Iэмал иIащ, аращи, иджыри къигъэзэжынкIэ хъунущ. ЩIэныгъэм фIэкIа абы и гъуэгур зэрызэпыбупщIыфын щыIэкъым. Шынагъуэр ар пщIэну ухуэмеинырщ, зыщыбгъэгъупщэным ухущIэкъунырщ, ар пэж дыдэу къызэрыхъуар уи фIэщ мыхъунырщ». Абы зи гугъу ищIыр 1941 - 1945 гъэхэм екIуэкIа зауэрщ, ауэ, дэ дызэреплъымкIэ, а псалъэхэр XVIII лIэщIыгъуэм и кIэм - XIX и пэщIэдзэм Кавказым щекIуэкIа гузэвэгъуэми епхьэлIэ хъунущ.
КупщIэшхуэ зыщIэлъ а псалъэхэр дигу илъу, илъэсищэкIэ (1763 - 1864) екIуэкIа Урыс-Кавказ зауэм и напэкIуэцI нэхъ гущIыхьэхэм яз къызэIутхынщ.
Мазибл зауэм
щхьэусыгъуэ хуэхъуар
Псоми ящIэ Урысейм Кавказыр зыIэщIилъхьэныр 1763 гъэм Тэрч и сэмэгурабгъу Iуфэм деж Мэздэгу быдапIэр зэрыIуищIыхьамкIэ зэрыщIидзар. Мэздэгу быдапIэр Урысейм лъэ увыпIэ лъэщу щызыIэригъэхьат Кавказым. 1768 - 1774 гъэхэм Тыркум дригъэкIуэкIа зауэм и кIэн къыщикIыу, Къэйнарджи ЦIыкIу деж мамырыгъэ зэгурыIуэныгъэр щыпхигъэкIа нэужь, Урысейм Къэбэрдейм и ипщэ щIыпIэхэр, абы щыпсэу цIыхубэм игъащIэ лъандэм мэш гъэкIыпIэу, Iэщ зехуапIэу яIахэр, зыIэригъэхьэн щIидзащ. А Iуэхугъуэм Къэбэрдейм и социально-экономикэ щытыкIэм зэхъуэкIыныгъэшхуэ иритат. Къэбэрдейхэм (балъкъэрхэми, осетинхэми) я дежкIэ Iэщ зехуэныр ерыскъы хэхыпIэ нэхъыщхьэт, абы къыхэкIыу щIымахуэ хъупIэу щыт Къурей губгъуэхэм мыхьэнэшхуэ яIэт.
Урысхэр я Хэкум и кум кърамыгъэхьэн папщIэ, къэбэрдейхэр зыхэта Iуэхухэм зыри къикIакъым. Абы ищIыIужкIэ, Урысейм 1777 гъэм щегъэжьауэ Балъкъ и Iуфэ сэмэгум, Псыжь и Iуфэ ижьым, Мэздэгу щегъэжьауэ Iузэв нэс пхыкIыу ягъэува гъунапкъэщIэм быдапIипщI трищIыхьын щIидзащ. Абыхэм ящыщу Екатериноградскэр, Павловскэр, Марьинскэр, Георгиевскэр, Александровскэр, Константиноградскэр зытращIыхьар КъэбэрдеищIрат. Абы къыхэкIыу, пщы зыбжанэм зэрымыарэзыр къыщагъэнаIуэм, абыхэм цIыхубэри ягуэуващ. А щхьэусыгъуэрщ Къэбэрдейм Iэщэ къищтэн хуей щIэхъуар, ауэ апщIондэху зэуэн Iуэху зэрамыхуэу, я Iуэхур псалъэ къудейкIэ пхагъэкIыну иужь итахэщ.
Щымыхъужым, 1778 гъэм къэбэрдеипщхэр Павловскэ быдапIэм теуащ. Абыхэм къапэщIэуващ генерал Якоби зи унафэщI урысыдзэр. 1778 гъэм и кIэм къэбэрдейхэм аргуэру Урысейм зыхуагъэзащ, гъунапкъэм тращIыхьа быдапIэ псори трахыжыныр паубыду.
1779 гъэм гъатхэпэм и 29-м къэбэрдей пщы-уэркъхэр зэхуосри унафэ ящI, Урысейм быдапIэхэр трихыжын имыдэмэ, Iэщэ къащтэну. Къэбэрдей пщы уэлий Тэтэрхъан Жамбот Iуэхур зауэ-банэм хуимыгъэкIуэну хэтащ. Урысейм пIалъэ кIыхькIэ зэрыпэщIэтын къару Къэбэрдейм зэримыIэр къызыгурыIуэ закъуэтIакъуэхэм яз къыщIэкIынт ар. ИтIани, яфIэкIуэдынкIи хъуну щIыхэр апхуэдизкIэ куэдти, аращ нэхъыбэу Урысейм пэщIэувэ-ныр тезыгъэкIуар. Пщы-уэркъхэм я нэхъыбэм мурад быдэ ящIат ипщэкIэ щылъ ящIхэр зыIэрамыгъэхьэжауэ мыувыIэну. Къэбэрдейм Iуэхур апхуэдизкIэ къыщызэщIэплъати, куржы пащтыхь Ираклий ЕтIуанэм Куржым Iэпхъуэну иригъэблагъэхэр щыIэт. «Куржы пащтыхь Ираклий ЕтIуанэм къэбэрдей пщы-уэркъхэм Урысейм дзыхь зэрыхуамыщIыр къигъэсэбэпри, 1778 гъэм и дыгъэгъазэм КъэбэрдеитIми я пщы-уэркъхэм захуигъэзащ псори Куржым Iэпхъуэну иригъэблагъэу, щIы пшэрхэмкIэ, псыхъуэ нэхъыфIхэмкIэ къигъэгугъэу…» - къыщыхегъэщ и тхыгъэхэм Бутков Пётр. Абы къигъэгузэва Кавказ администрацэм щыщ къулыкъущIэхэм Бытырбыху ятхырт: «Зэры-Къэбэрдейуэ, я пщылIхэр я гъусэу, Куржым Iэпхъуэну загъэхьэзыр». Арати, Къэбэрдейм къыщыхъея зэрызехьэм теухуа хъыбарыр урыс пащтыхьым деж нагъэсащ.
Зауэм
зыхуагъэхьэзырын щIадзэ
1779 гъэм и гъатхэм щегъэжьауэ Къэбэрдейм зауэм зыхуигъэхьэзырын щIедзэ. БалигъыпIэ ит цIыхухъухэм щхьэж игъуэт Iэщэр пщIэхэлъу ипщэ щIыналъэмкIэ яунэтI, Балъкъ зэпрокIри, Къурей губгъуэ жыхуаIэ щIыпIэм деж зыщаубгъу, вэн-сэн щIэдзэгъуэр щхьэусыгъуэ ящIу зыкъыщагъэлъэгъуэну. Абыи къыщымынэу, абыхэм зауэм зыхуагъэхьэзырын щIадзащ, ухуэныгъэ мыин дыдэхэр зэтралъхьэу, быдапIэм зэребгъэрыкIуэну Iэмэпсымэр зэрагъэпэщу. Iэщэ яIыгъыу зыкъэзыIэтахэм Къурей ТIуащIэ (иджырей Псыхъурей) мэзым хэщIапIэ щащIри зыщагъэпщкIуащ. Сокъур Валерэ къызэрилъытэмкIэ, зауэм хуагъэхьэзыра псори абдеж дыдэращ щызэрагъэпэщар. Къэбэрдейм щызекIуэ политикэ хабзэмкIэ, зауэ къэхъумэ, пщы уэлийр езыр-езыру дзэпщу ягъэувырт. Абы унафэ ищIыфын хуэдэу щыщымытым деж (нэхъыбэм - ныбжьым къыхэкIыу), бгъэдэлъ зэфIэкIым елъытауэ нэгъуэщI дзэпщ къыхахырт. Зауэр иуха нэужь, абы а къалэнхэр зыщхьэщихыжырт. Мыбы щыгъуэм, ищхьэкIэ зэрыщыжытIащи, пщы уэлийр Урысейм пэщIэувэныр зыфIэмыкъабыл Тэтэрхъан Жанхъуэтт. Ара къыщIэкIынщ и щхьэусыгъуэр дзэзешэ IэкIуэлъакIуагъкIэ цIэрыIуэ Бомэт Мысост дзэпщ нэхъыщхьэу щIыхахам. Ар дыдэр дзэ гупи-щым я зым и унафэщI хъуащ. Адрей тIум Къетыкъуэ Хьэмырзэрэ Къарэмырзэрэ трагъэуващ. Сокъур Валерэ зэрыжиIэмкIэ, иужьрейр Мысостхэ ящыщт. ТIасхъэщIэх къалэнхэр Къэнэмэт Елбэздыкъуэ и пщэ далъхьащ. Абы а къалэныр зыхуей хуэзэпауэ игъэзэщIащ. Кърымым щыщ ермэлы щIалэ Восканян Артемий «къищэхущ», ар Александровскэ быдапIэм дигъэхьэри, члисэм гуэт шхапIэм мафIэ щIригъэдзащ. Теуэгъуэр къызэрысамкIэ абыкIэ къэбэрдейхэм хъыбар яригъащIэу арат.
Зауэм зэрыщIидзар
Къэбэрдейхэм накъыгъэм и кум зэуэн щIадзащ. Абыхэм къагухьащ беслъэнейхэр, кIэмыргуейхэр, шэшэнхэр, нэгъуейхэр. ПсыжьадрыщI шэрджэсхэр (цIыху мин 1,5-м нэс) Шэткъалэ (Ставрополь) теуащ. Шэшэнхэр Мэздэгу полкым зыщиубгъуа станицэхэм ебгъэрыкIуэрт. Зауэр къыщыхъеят Псыхуабэ и Iэшэлъашэми. Къэбэрдейхэм я къару нэхъыщхьэр Екатериноградскэмрэ Марьинскэмрэ ираутIыпщащ. Езы быдапIэхэм ебгъэрыкIуауэ аратэкъым адыгэхэр, къэзакъхэр ирагъэкIуэтри, Iэщ мини 5-м нэс яхуа къудейт. ЖыпIэпэмэ, абыхэм нэхъапэIуэкIэ езыхэм трахахэр зыIэрагъэхьэжауэ арат. Урыс быдапIэхэм дэс дзэхэм захъумэжа фIэ-кIа, къыдэкIахэкъым.
Мэкъуауэгъуэм и 5-м минитхум нэблагъэ къэбэрдеидзэм къэзакъхэм ятеуэн ипэкIэ, гупищу заугуэшащ. Япэрейр генерал Якоби гухьэну ежьа къэзакъхэмрэ къалмыкъхэмрэ ятеуащ. ЕтIуанэр езы генерал Якоби и дзэм зыщиубгъуа лагерым теуащ. Ещанэр Марьинскэ быдапIэм ебгъэрыкIуащ. ЕтIуанэ гупым къэзакъхэр жыжьэрыуэ топхэмрэ фочышэкIэ къапэуври, къикIуэтын хуей хъуахэщ. Марьинскэ быдапIэм ебгъэрыкIуахэр жэщитI-махуитIкIэ зэуащ, ауэ ар яубыдыфакъым. Теуахэм цIыхуи 120-рэ хэщIыныгъэу ягъуэтащ.
Сокъур Валерэ зэрыжиIэмкIэ, ахэращ зытеухуар «Къэбэрдей жэщтеуэшхуэм и уэрэдыр».
Павловскэ быдапIэм деж щекIуэкIа
зауэзэрылIыр
Мэкъуауэгъуэм и 10-м генерал Якоби Павловскэ быдапIэм дзэхэр къыдешри, «зэпэплIимэ» («каре») гупищу егъэув. Къэбэрдейхэр япэщIыкIэ зы сатырышхуэу мэув, итIанэ, бийм зэрызиукъуэдиям елъытауэ, щыуэ заугуэшри къапэщIэтхэм йобгъэрыкIуэ. Генерал Якоби ахэр гъунэгъуу зыбгъэдигъэхьэри, топышэрэ фочышэкIэ къахэуэн щIидзащ. Къэбэрдейхэр къикIуэтын хуей хъуащ. ИтIанэ аргуэру зызэщIакъуэжри, урысыдзэм и сэмэгурабгъу къуапэм теуащ. Ауэ бийр зэрамыгугъауэ нэхъ лъэщу къыщIэкIри, хэщIыныгъэшхуэ яIэу къикIуэтыжын хуей хъуахэщ. Марьинскэм дежи къыщыхагъэщIащ къэбэрдейхэр. Капитан Бес Я. и гупыр быдапIэм къыдэкIри, губгъуэ хуитым деж адыгэ зауэлIхэм щатеуащ. А зэхэуэм адыгэхэм цIыху 97-рэ щафIэкIуэдащ. Ипэ къэхъуа зэхэуищым теухуа хъыбар щитхыжым, генерал Якоби игъэIуащ «къэбэрдейхэр яукIахэмрэ уIэгъэхэмрэ къызэранэкIыу зэрызэтрикъутар, здашэжахэр мини 3-м зэрынэсыр». Урыс унафэщIхэм бийм хэщIыныгъэу иратар ягъэбагъуэ хабзэт. Ауэ къэбэрдей жэщтеуэм адыгэхэр зэрыщыхилъэфар пэжт.
Урыс-кавказ къаугъэхэм, зэрыхабзэу, тыркутелъхьэхэмрэ кърымтелъхьэхэмрэ къигъэбырсеящ. Къэбэрдейм хэпщIыкIыу тыркутелъхьэ гукъыдэжхэр къыщызэщIэхъеящ, псом япэ - цIыхубэм я деж. Тырку щэхурылажьэхэм «къэбэрдейхэмрэ адрей бгырыс лъэпкъхэмрэ къадэIэпыкъуну Аджа Али бек» къежьа хуэдэу зыпхагъэIукIыу щIадзащ.
Екатеринэ ЕтIуанэм Къэбэрдейм щыIэ хъуа щытыкIэр апхуэдизкIэ къыфIэIуэхуати, 1779 гъэм бадзэуэгъуэм унафэ щэху къыдигъэкIащ урысыдзэм Къэбэрдейм сыт хуейми щищIэну хуиту. «Унафэ дощI, - дыкъыщоджэ а дэфтэрым, - къэбэрдейхэр ягъэбэяужын папщIэ дзэ щхьэхуэ къызэгъэпэщын зэрыхуеймкIэ… зэдэIуапхъэр ящIэжын щхьэкIэ». Абы къегъэлъагъуэ къэбэрдейхэм зыкъызэраIэтам сыт хуэдиз гугъуехь Урысейм къыхуимыхьами, абы Къэбэрдейр зыIэщIигъэкIыну игу къызэрымыкIыххар. Къэбэрдейхэми урыс тетыгъуэр зытегушхуэфынур къагурыIуащ.
Пщы-уэркъыдзэр зэрыхэкIуэдар
1779 гъэм жэпуэгъуэм и 10-м «Къетыкъуэ ТIуащIэкIэ» зэджэ щIыпIэм зауэлI 300-м нэс зыхэт къэбэрдей пщы-уэркъыдзэр, езыхэм нэхърэ куэдкIэ нэхъыбэ хъу, генерал-майор Фабрициан Фёдор и унафэм щIэт биидзэм уащхъуэдэмыщхъуэу къыщаухъуреихьащ. Жэщу, зауэлIхэм я зыгъэпсэхугъуэм хуэзэущ ар къызэрыхъуар. Хуэбгъэфащэ хъунущ къэбэр- дейхэм зыщагъэпщкIу щIыпIэмрэ зэманымрэ теухуауэ бийм зыгуэрым бзэгу хуихьауэ. Сокъур Валерэ абы ехьэлIауэ мыр етх: «Езы къэбэрдейхэр жэщтеуэнкIэ Iэзэт, мыбдежым а Iэмалым урысхэм я фейдэ нэхъ хахыфащ».
Генерал Фабрициан пщыхьэщ- хьэм, «егерь батальонитI, мэздэгу щыIэ батальоным щыщ ротитI, къэзакъ мин, къалмыкъ мин» и гъусэу Павловскэ быдапIэм деж зыщызыубгъуа зауэлI хэщIапIэм къыдэкIащ. Жэщыкум Балъкъ къызэпрыкIщ, адыгэхэм яшхэр жыжьэу Iуихури, Къэбэрдей лъэныкъуэмкIэ къэуващ, абыкIэ дэIэпыкъуэгъу къимыкIыфын хуэдэу. Генерал Якоби эскадронищ и гъусэу Балъкъ Iуфэм бгъэдыхьэри, адыгэ зауэлIхэм я кIуапIэр ищхьэмкIи и лъабжьэмкIи къыщызэпиупщIащ, псым и жапIэр къигъэщхьэпэурэ, езыр, лъэсыдзэм я пашэу, ипщэкIэ бжьэпэ лъагэм къытеуващ. А лъагапIэм укъеплъыхыурэ зауэлIхэм тын- шу топкIэ уакъыхэуэфынут.
Генерал Фабрициан зэрыжиIэжымкIэ, зауэр пщэдджыжьым сыхьэтиблым щегъэжьауэ сыхьэт 12 пщIон-дэ екIуэкIащ. СыхьэтитхукIэ екIуэкIа а зауэзэрылIым «къэбэрдейхэм лъэныкъуэ псомкIи мафIэр къащытелъалъэу, егъэлеяуэ гуащIэу зауэхэрт, ауэ затын Iуэху зэрахуакъым, зы къэмынэу я щхьэр халъхьащ». Бутков Пётр щхьэусыгъуэхэр къимыгъэлъагъуэу етх: «Iэщэ зыIыгъ къэрэхьэлъкъыр вёрстихкIэ а щIыпIэм пэмыжыжьэу щытащ, ауэ къадэIэпыкъуакъым». Дэ дызэрегупсысымкIэ, япэрауэ, урысыдзэм абыхэм апхуэ- дэ Iэмал яритынутэкъым. ЕтIуанэу, псори щIэгъэхуэбжьауэ екIуэкIырти, лъэсыдзэр апхуэдэу псынщIэу къэ- сыфынутэкъым зауэ губгъуэм. ИкIэм-икIэжым текIуэныгъэр топхэмрэ фоч нэхъыфIхэмрэ зыIыгъ урысыдзэм Iэрыхьащ. БжыгъэкIэ зэрынэхъыбэм нэмыщI, урысыдзэм а зауэм зэкъуэхуауэ бийм теуэн Iэмалыр къыщигъэщхьэпащ, губгъуэм зыщызыуб- гъуа зауэзэрылIми я кIэн къыщикIащ.
Адыгэхэм Iэщэу яIэщIэлъар нэхъыбэу закъуэрыуэ фоч, джатэ, сэш-хуэ, къамэ, шабзэ хуэдэхэрт. Закъуэрыуэ фочым зэ уэгъуэ фIэкIа къуи-тыркъым, адрейхэм джатэрэ сэш- хуэкIэ узэуэн хуейт. А псом къагъэлъагъуэ урысыдзэр а зауэм куэд дыдэкIэ нэхъ хузэпэщу зэрыщытар.
Зауэр зэриухар
Апхуэдиз хэщIыныгъэ зэраIэм хуэдэу, Къэбэрдейм икIуэтыпэну и мурадтэкъым. Къэжэр Валерэ къызэрилъытэмкIэ, къэбэрдейхэм «иджыри къэс зэрыщытауэ, Урысейм зэрыбгъэдэтыну зэрызагъэхьэзырыр Иван ЕплIанэм (Грознэм) и зэман лъандэрэ зэрыщытам хуэдэут, зэныбжьэгъу зэхущытыкIэм, «феодальнэ зэгурыIуэныгъэ» жыхуаIэм тетут. Къэбэрдейхэм ар щыжаIэм, урыс унафэщI-хэм Къэбэрдеишхуэмрэ Къэбэрдей ЦIыкIумрэ хъунщIакIуэ экспедицэ къаутIыпщащ.
ЩэкIуэгъуэм и 28-м урысыдзэр гупитI хъууэ Къэбэрдейм теуащ. Къэбэрдеишхуэм кIуа дзэм и пашэр генерал Якобит, Джылахъстэнейм - полковник Савельевт. Дзэ гупитIми къэбэрдейхэр псэемыблэжу къапэщIэуващ. МафIэсым хадэхэр, губгъуэхэр, унэхэр хэкIуадэрт. Адыгэхэр икIэм-икIэжым ирагъэкIуэтащ. АфIэкIа бийм къызэрыпэувын къару зэрамыIэж закъуэращ къызыхэкIар пщыи уэркъи яхэту, цIыху мини 3-м нэс зыфIэкIуэда къэбэрдейхэр мамырыгъэм щIэлъэIунымрэ бийм къапиубыда зэгурыIуэныгъэ езыхэр зыхилъафэр къабыл щIынымрэ.
1779 гъэм дыгъэгъазэм и пэщIэдзэм урыс генералхэу Якобирэ Фабрицианрэ я текIуэныгъэм и хъыбар тетыгъуэм лъагъэIэсащ: «Къэбэрдеишхуэмрэ Къэбэрдей ЦIыкIумрэ … унафэм щIэдгъэуващ». Къэбэрдейр апхуэдизкIэ къарууншэ хъуат икIи зэхэкъутати, Кавказ дзэ администра- цэм абы зыкъезыгъэIэтыжын Iэмал щымыIэу къилъытэрт.
Мазибл зауэр
зэриухар
1779 гъэм екIуэкIа зауэм къэбэрдейхэр къызэрыщыхагъэщIам Урысеймрэ Къэбэрдеймрэ я зэхущыты-кIэр къэгъазэ имыIэу ихъуэжащ. Къэбэрдейхэм ирагъэта тхьэрыIуэм ипкъ иткIэ, Кавказ линиер щаухуэм ящIхэр зэрызэрапхъуам теухуауэ яIэ гукъанэ псори IуагъэкIуэту, Балъкъ гъунапкъэу къалъытэу, Къэбэрдейм и ипщэ Iыхьэр зэрыпачамкIэ арэзы хъун хуейхэт. «Къэбэрдеймрэ Урысеймрэ я зэхуаку дэлъ гъунапкъэр Къэбэрдеишхуэм - Балъкъ, Къэбэрдей ЦIыкIум - Тэрч тету ирикIуэу къэлъытапхъэщ. А псыежэххэм я Iуфэ сэмэгухэм Iэщ щызэрахуэнуи мэш щащIэнуи къэбэрдейхэр хуиткъым», - етх абы теухуауэ Бутков Пётр.
ТхьэрыIуэщIэм ипкъ иткIэ, ипэкIэ «бгъэдэтыныгъэ» («подданство») зэхущытыкIэм тета Къэбэрдеймрэ Урысеймрэ зэрызэпыщIа щIыкIэми зихъуэжат. Иджы «бгъэдэтыным» кърагъэкIыр къэбэрдеипщхэм урыс пащтыхьым и лъагагъыр къабыл ящIын зэрыхуей къудейм деж щиу-хыртэкъым, атIэ унафэщI нэхъыщ-хьэм къиубыда щIыналъэм исхэр и IэмыщIэ зэрилъым хуэдэут зэхущытыкIэр къызэралъытэр, абы кърикIуэ псори и гъусэу.
ТхьэрыIуэм ипкъ иткIэ, иджы Къэбэрдейм и щхьэ и унафэ ищIыжу Урысейм, Тыркум, Кърым хъаныгъуэм политикэ IуэхукIэ екIуэлIэну хуимытым и закъуэтэкъым, Кавказ Ищхъэрэм ис адрей лъэпкъхэми запищIэныр къыхуамыдэнт. Къэбэрдеишхуэр хуиттэкъым КъухьэпIэ Кавказым щыщ адыгэхэм запищIэну, Къэбэрдей ЦIыкIум ардыдэр шэшэнхэм ятеухуауэ къыхуадэртэкъым. Кавказ къулыкъущIэхэм унафэ къыхуащIат: «Псом нэхърэ бгырысхэр зэкъуэувэным хуэсакъын, зэрыхъукIэ, абыхэм я зэхуакум къаугъэ къыщыгъэхъеин».
ТхьэрыIуэм пщы-уэркъхэм я уна- фэ щIэт мэкъумэшыщIэхэр я тепщэ-хэм зэрепха быдагъри къигъэлэлащ. Иужьрейхэр щыхуей дыдэм деж къыщхьэщыжакIуэ лъыхъуэу Урысейм кIуэну хуитт. «Къэрэхьэлъкъыр хуитщ я тепщэхэм къабгъэдэкIыу Кавказ линием и кум Iэпхъуэну, хэхыпщIэкIэ е нэгъуэщI IуэхукIэ къыхагъэзыхьмэ, е Урысейм пэщIэувэну къыхураджэмэ», - укъыщоджэ тхьэрыIуэм. Ауэ щыхъукIэ, мэкъумэшыщIэхэр «я тепщэхэр зыгуэркIэ нэгъуэщIыпIэ Iэпхъуэмэ, абыхэм я ужь иту мыIэпхъуэ-ну, емыдэIуэну, урыс къыщхьэщыжыныгъэмрэ унафэмрэ я жьауэ щIэувэ-ну гукъыдэж зэраIэр къагъэнэIуэну» хуит ящIырт. ИужькIэ а унафэм ипкъ иткIэ къэбэрдей адыгэхэр Кавказ линием Iэпхъуэжрей хъуахэщ, пщылIыгъэм IэщIэкIын мурадкIэ. А псом къигъэлъагъуэрт Къэбэрдейм нэхъ лъапIэ дыдэу щызекIуэ пщы-пщылI зэхущытыкIэм и лъабжьэр щIиудыну Урысейр зэрыхуежьар. Ауэ щыхъукIэ, пщылIыпIэ ит мэкъумэшыщIэхэр гъэрхэм хуэдэут езы Урысейм зэрыщагъэупсэур. Пащтыхьыгъуэм гущIэгъу Iуэху зэрихуэххэртэкъым. Абы и политикэр зыхуэунэтIар, езыхэм къапэщIэувэн къару къэмынэжын хуэдэу, Къэбэрдейм щыIэ цIыхубэ зэхэтыкIэр зэтекъутэнырт. А мурад дыдэр и плъапIэт мэкъумэшыщIэхэм чыристан диныр къащтэну хуит зэращIами.
ТхьэрыIуэр къэбэрдеипщхэр зэрыхагъэзыхь Iэмал ткIий хъуат, и мурадри къэбэрдей цIыхубэр зэкъуэудынырт, урысыдзэр къытеуэ хъумэ, зимыхъумэжыфын хуэдэу. «Урысейм ибзыщIын хуейуэ къилъытэжыртэкъым Кавказ Гупэм (Центральное Предкавказье) ис лъэпкъхэм я Iуэху щыхэIэбэкIэ зыIэрагъэхьэну зыхуэпабгъэ дыдэр - «зэфIэгъэнауэ, зыр адрейм пэщIэгъэувэжын», - етх Къэжэр Валерэ.
ТхьэрыIуэм и кIэм къыщыкIуэ унафэм Кавказ линием тес адыгэхэм къахуидэртэкъым дяпэкIэ хуит къамыщIауэ Кавказ линием ихьэну. Билет яIэми, Къэбэрдейм и ипщэ Iыхьэхэм щызекIуэныр абыхэм я дежкIэ шынагъуэншэтэкъым.
Къэжэр Валерэ пэжу гу лъитащ: «Къэбэрдей пщы-уэркъхэм я IуэхущIафэхэр и нэIэ щIигъэува, цIыхубэр политикэрэ я псэукIэкIэ гуп-гуп ирищыкIыу зэныкъуэкъун хуэдэу зэпэщIигъэува, лъэпкъым и кIуэцIкIэ къаугъэ къэгъэхъеипIэхэр къыщызэщIигъэста, зэрыхъукIэ Къэбэрдейр нэгъуэщI хэкухэм зэралъимыгъэIэ-сын Iуэху зэрихуа, и щIым и нэхъыфI-хэр зэщIикъуэу хъупIэ нэхъ пшэрхэр зэрипхъуа нэужь, Урысейм лъэбакъуэ закъуэ ичыжамэ зэфIэкIат Къэбэрдейм урысей унафэр щиукъуэдиипэу военно-административнэ кIэлъыплъыныгъэм щIигъэувэн щхьэкIэ».
Апхуэдэ лъэбакъуэ Урысейм ичын папщIэ, иджыри илъэс 40 дэкIын хуейт. А зэманым къриубыдэу, пащтыхьыгъуэм пэщIэувэн мурадкIэ, XVIII лIэщIыгъуэм Къэбэрдейм Iэджэрэ зыкъыщаIэтащ. Абы и ужь къиуващ 1804 гъэм Глазенап, 1810 гъэм - Булгаковым, 1822 - 1825 гъэхэм Ермоловым ирагъэкIуэкIа зэрыпхъуакIуэ экспедицэхэр. А зэманым хеубыдэ Къэбэрдейм илъэс 20-м нэблэгъэнкIэ щызекIуа шэрихьэт лъэхъэнэри. Ермоловым и закъуэщ зыхузэфIэкIар 1822 гъэм Къэбэрдейр Iэщэм и къарукIэ зыIэщIилъхьэу, зэрыщыту Урысейм и унафэм щIигъэувэныр.
Иджы Iуэхур къэбэрдейхэм я тхьэрыIуэ къудейкIэ зэфIэкIыжынутэкъым. Генерал Якоби ахэр хигъэзыхьащ зауэм къатригъахуэ щIыхуэу (контрибуцэ) сом мини 10, шыуэ мини 2, Iэщышхуэу мини 5, мэлу мини 4,5-рэ ятыну. Апхуэдизу мылъку-былым-кIэ лъэпкъым уетхьэкъуныр хъунщIэным мащIэт къызэрыщхьэщыкIыр.
А псор илъэс 62-м и кIуэцIкIэ Къэ-бэрдейм и щIыналъэмрэ и политикэ щхьэхуэныгъэмрэ лъэкI къимыгъанэу зэрихъумэжам щыщ теплъэгъуэ къудейт. А Iуэхугъуэхэр зэрекIуэкIа дыдэм и щыхьэтхэр, Къэбэрдеишхуэмрэ Къэбэрдей ЦIыкIумрэ импер Iуэху зехьэкIэм ипкъ иткIэ пристэв унафэм зэрыщIагъэува щIыкIэр нэгъэсауэ къыщыбогъуэтыф урыс пащтыхьым и унафэ щIэта генералхэм я тхыгъэхэмрэ къулыкъу дэфтэрхэмрэ. УщрохьэлIэ абыхэм адыгэхэм я IуэрыIуатэми, псалъэм папщIэ: «Къэбэрдей жэщтеуэ», «Пащтыхь зэрыпхъуакIуэ» уэрэдхэм.
Зауэм и
лIыхъужьхэр
Мазибл зауэм и тхыдэр нэгъэса хъунукъым, абы нэхъ жыджэру хэтахэм я цIэр къидмыIуэмэ. Абыхэм ящыщщ пщIэ зиIэу щыта пщыхэу: Мысост Кургъуокъуэ, ХьэтIохъущокъуэ Мысост, Къарэмырзэ Кургъуокъуэ, Хьэмырзэ Беслъэн, Хьэмырзэ КIэщI, Хьэмырзэ Исмэхьил; лIакъуэлIэшхэу Къундетхэ Сэлэтджэрий, Къэрэшей, Къаншокъуэ сымэ, Тамбийхэ Къарэмырзэрэ Къазийрэ.
«Къэбэрдей жэщтеуэ» уэрэдым IупщIу къыхощ хэкIуэда зауэлIхэм я цIэхэр: Къетыкъуэхэ Хьэмырзэрэ Исмэхьилрэ (зэадэзэкъуэт); ХьэтIохъущокъуэхэ ХьэтIохъущыкъуэрэ Мысострэ, Хьэмырзэ Ажджэрий (Хьэмырзэ Исмэхьил и къуэ), Бжьэкъуоукъуэ зэкъуэшиблыр, зи унэцIэ кърамыIуэхэу Муса, Хьэсанш, Долэтыкъуэ, Къазий-цIыкIу сымэ. IуэрыIуатэм къыхэщ зауэлIхэм щыщщ Ахэмынхэ, Елчэпархэ ящыщхэр, н.
… Ахэмынхэ фи дыщэ пхъэвым
лъыр щIож,
Елчэпархэ фи дыгъэ-мазэр
къухьэжщ,
Бжьэкъуоукъуэр зэшибл
фыхъурти фикIуадэщ,
Хьэдиблри гуиблкIэ къашэжщ.
А лIыхъужьхэм щIэблэм и пщIэ мыухыж къудейкъым къалэжьар, къэбэрдей лъэпкъым ягу имыхужын хуэдэу, фэеплъ яхуэфащэщ.
