КъБР-р илъэси 100 ирокъу
Физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор Нэхущ Iэдэм
Экономикэ щIэныгъэхэм я доктор Къэрмокъуэ Хьэчим
Физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор Дыкъынэ Хьэсэнбий
Филологие щIэныгъэхэм я доктор ГъукIэлI ФатIимэ
Адэмрэ пхъумрэ я зэфIэкI
Илэжь IуэхуфIхэмкIэ, и дуней тетыкIэмкIэ жылэм къахэщу, фIыуэ ялъагъуу цIыху цIэрыIуэ куэд къахэкIащ Сэбаншыхэ. Мы тхыгъэ кIэщIым сыщытепсэлъыхьыну сыхуейщ лъэпкъым и бын пажэхэм ящыщу Сэбаншы Хъанджэрий, абы и къуэрылъху Хъусен, абы ипхъу Жанеттэ сымэ.
Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и инженер-техникэ къудамэм и машиноведение кафедрэм илъэс 28-м нэсауэ и унафэщI, техникэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор Сэбаншы Хъусен зэхэщIыкI куурэ акъыл жанкIэ Тхьэр зыхуэупса щIэныгъэлIщ. Языныкъуэ егъэджакIуэхэм хуэдэу, лекцэхэм къыфIэмыIуэхуу къеджэу къыщIэкIыжхэм ящыщкъым Хъусен. Iуэхур щхьэпэрэ мыщхьэпэрэ къызэрахутэр кIэухымкIэщ. Ар къыгурыIуэу, гууз-лыуз иIэу и IэщIагъэм бгъэдэтщ Хъусен илъэс 53-м нэсауэ.
Хъусен и гукъэкIыжхэм щIыпIэшхуэ щеубыд и адэшхуэ Хъанджэрий. И къуэр дунейм ехыжа нэужь, и къуэрылъхум и гъэсэныгъэр и пщэ дилъхьэжат абы. Тхьэм къыхилъхьауэ Хъанджэрий Iэзагъышхуэ бгъэдэлъу къыщIэкIынт, армыхъумэ зыщIыпIи ще-мыджауэ, зыми имыгъэсауэ дауэ къыгурыIуа къупщхьэ къутам зэреIэзэну IэщIагъэм и щэху псори?
- Зи къупщхьэ къутауэ си адэшхуэм и деж кърашэлIауэ зыдэмыIэпыкъуу зыри IуигъэкIыжыртэкъым, и пщIи къаIихыртэкъым. Уеблэмэ, къупщхьэр ирызэщIишхэу къигъэсэбэп щэкIхэр езым щхьэхуэу зэрихьэрт, ар зыхузэфIэмыкIхэм ярихьэлIэрт. Сэри абы сыдэIэпыкъуурэ, нэхъри балигъыпIэ сыщиувам, си адэшхуэм хуэдэу слъэкIырт къупщхьэ къутар и пIэ изгъэувэжыну, зэщIэсшхэу сымаджэр сутIыпщыжыну. Пэжу жысIэнщи, сэри сигу илъат дохутыру седжэну, ауэ нэгъуэщIщ IэщIагъэ схуэхъуар, - игу къегъэкIыж Хъусен.
ПсэухукIэ и Iэзагъым хигъахъуэу ихьащ Хъанджэрий. Ар зэрыIэзэ Iэмалым нэхъыщхьэу хэлъыр сыт жыпIэмэ, къупщхьэ къутар е щэщар зэхуэпхьэсыжу и пIэ ибгъэувэжа нэужь, зэпыудыпIэр мыхъейуэ, ауэ езы лъакъуэр е Iэр зекIуэу щыгъэтынрат. Зи гугъу тщIы IэщIагъэм мылъку къыхихыну щыгугъыу Хъанджэрий зэи псэуакъым. Ар лэжьакIуэшхуэт, псэуныгъэкIэ, унэ-лъапсэ зехьэнкIэ куэд къылъэщIэмыхьэу.
«Псыпэр зэрыкIуэм псыкIэр ирожэ», - жыхуаIэращи, щIэныгъэм хуэпабгъэ Сэбаншы Жанеттэ Хъусен и пхъум адэр зыщIэхъуэпса дохутыр IэщIагъэр зригъэгъуэтащ. КъБКъУ-р 1996 гъэм фIы дыдэу къиуха нэужь, медицинэ колледжым илъэс зыбжанэкIэ щригъэджащ. Зи щIэныгъэм зэпымыууэ хэзыгъахъуэ цIыхубз гумызагъэм уз зэрыцIалэхэм еIэзэнымкIэ и къэхутэныгъэхэр къыщигъэлъэгъуащ кандидат, доктор диссертацэхэм. Жанеттэ егъэджэныгъэ IэнатIэм жыджэру бгъэдэтщ, «Лечебное дело», «Стоматологие» къудамэхэм я студентхэм фтизиопульмонологиемкIэ щIэныгъэ ярет.
ГъащIэм и гъуэгу пэжым зи щIэблэр тезышэ Сэбаншы Хъусенрэ мылъкуу щыIэм нэхърэ нэхъ лъапIэ узыншагъэм и Iэмалхэм и щэхухэр щIэблэм ябгъэдэзылъхьэ Жанеттэрэ я гъащIэ гъуэгуанэр кIыхь хъуну ди гуапэщ.
ЩОДЖЭН Iэминэ.
ЩIэныгъэр зыгъэнэхъапэ Щауэ Мухьэмэд
Биологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, ООН-м хэт Дунейпсо Академием и академик, КъБКъУ-м и биологие факультетым физиологиемкIэ и кафедрэм и унафэщI Щауэ Мухьэмэд Зеикъуэ къуажэ къыдэкIащ. И щIэныгъэрэ и зэфIэкIрэ химыгъахъуэу, ахэр иримыгъэфIакIуэу ар зы махуи лэжьакъым.
ЩIэныгъэ лэжьыгъэ 300-м щIигъу къыдигъэкIащ Щауэм. Хамэ къэралми Урысейми щекIуэкIа конференц зэмылIэужьыгъуэ куэдым хэтащ, езым апхуэдэ зэхыхьэу тIу Налшык къыщызэригъэпэщри иригъэкIуэкIащ 1986, 1988 гъэхэм.
ЩIэныгъэм куууэ зэрыхэтым нэмыщI, Щауэ Мухьэмэд егъэджэныгъэми и къару куэд хелъхьэ, щIэблэм щIэныгъэ зэрабгъэдилъхьэным яужь иту. Ар я унафэщIу студент 200-м щIигъум диплом лэжьыгъэхэр ящIащ, езым къызэIуиха щIэныгъэ школым кандидату 14, доктору 2 щигъэхьэзыращ.
Гупсысэ куурэ пэжагъ нэскIэ зи псалъэжьхэр гъэнщIа адыгэм пасэм жиIэгъащ: «УзыгъэлъапIэри узыгъэпудри уи IуэхущIафэхэращ». Хэплъхьэни хэбдзыни щымыIэу пэжщ ар, абы къиIуатэ гупсысэр. Урысейм и щIэныгъэлIхэм Мухьэмэд и лэжьыгъэхэм пщIэшхуэ къыхуащIащ. Апхуэдэу, абы къыхуагъэфэщащ «УФ-м егъэджэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэр.
ЩIэныгъэм зыгуэр щIэуэ хэплъхьэныр, къэпхутэныр гъуэгу дэгъэзеигъуэм урикIуэным ещхьмэ, Мухьэмэд а гъуэгум ирикIуэ зэпытщ. ЩIэныгъэлI гумызагъэ Щауэ Мухьэмэд иджыри и къару илъыгъуэщ. Дохъуэхъу нобэ хуэдэу жыджэру, узыншэу дяпэкIи илъэс куэдкIэ цIыхухэм яхуэлэжьэну.
Къарэнашэ Топаш.
Хэкупсэ нэст
Химие щIэныгъэхэм я доктор, профессор Шурдым Гъэзалий
ЗэфIэкI зыбгъэдэлъ, гу къабзэ, IуэхуфI зылэжь цIыху пэрыт куэд къытхэкIащ адыгэхэм. Абыхэм ящыщт щIэныгъэлI Iэзэ, къызэтепщIыкIыу акъыл гъэтIылъа зиIэ, Зеикъуэ къуажэм къыдэкIа Шурдым Гъэзалий.
Адыгэ лъэпкъым къыхэкIауэ, «физическая химия» унэтIыныгъэмкIэ «щIэныгъэхэм я доктор» цIэ лъапIэр япэу зратар Шурдым Гъэзалийщ. Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетыр 1957 гъэм къызэрызэIуахрэ абы щекIуэкI щIэныгъэ лэжьыгъэр къэзыIэтахэм, ар ипэкIэ зыгъэкIуэтахэм ящыщт Гъэзалий. Лэжьыгъэм хуэхьэлэл щIэныгъэлIыр куэдрэ студентхэм я гъэсакIуэу, магистратурэм щIэсхэм я щIэныгъэ унафэщIу щытащ. И гуащIэдэкIым къыпэкIуэу Шурдымым къыхуагъэфэщат «Псэ хьэлэл лэжьыгъэм папщIэ» медалыр, «УФ-м егъэджэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ», «КъБР-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ лъапIэхэр зэрихьэрт, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ Академием хэтт. Апхуэдэу Гъэзалий и цIэр иратхащ «Урысей Федерацэм и цIыху нэхъыфIхэр» щIэнгъуазэм, дуней псом щIэныгъэлI нэхъыфIу къыхаха мини 2-ми яхэтащ.
«Сэ илъэситхум ситу, си къуэш нэхъыщIэр сабий IэплIэрысу ди адэр дунейм ехыжащ. Ди анэ Жансурэт и закъуэ дыкъызэфIигъэуващ, зэманыр гугъуми, гугъуехьхэм къапикIуэтакъым ар. ЩIэныгъэм зеттыну мурад щытщIми, къыддиIыгъащ. ЕджапIэ нэхъыщхьэр къэзухри, къуажэ школым сыщылажьэурэ илъэс дэкIауэ, университетым къыбгъэдэкIыу телеграммэ къысIэрыхьащ. Абы къыщызэIуаха кафедрэщIэм и унафэщIу сагъэувыну сраджэу арат. Си анэм и закъуэ къыдэзнэу къалэм згъэзэжыну си гум идэртэкъым, ауэ абдежми си анэм сытригъэгушхуащ къызагъэза дзыхьыр згъэпэжыну», - игу къигъэкIыжырт Гъэзалий.
Iуэху еплъыкIэ гъэщIэгъуэнхэр и лэжьыгъэм и лъабжьэу егъэджэныгъэ-щIэныгъэ IэнатIэм щыхузэфIэкIар мащIэтэкъым Гъэзалий.
«Си гугъэмкIэ, нэхъапэм щIалэгъуалэр щIэныгъэм нэхъ хуэнэхъуеиншэу щытащ. Иужьрей зэманым еджапIэ нэхъыщхьэ къэзыуххэр нэхъыбэ хъуами, гурэ псэкIэ щIэныгъэм къыхыхьэхэм я бжыгъэр куэд хъуркъым. Иджырей гъащIэм щIэныгъэншэу ухэтыфыну щыткъым. УкъызыхэкIа лъэпкъым сэбэпынагъ къыхуэпхьу упсэумэ, аращ тэмэмыр. КъищынэмыщIауэ, цIыхур сыт и лъэныкъуэкIи къабзэу, пэжагъ ин хэлъу щытын хуейщ. Ар къызэхъулIахэм сащыщу къызолъытэ. А псом къадэкIуэу, укъызыхэкIа лъэпкъыр фIыуэ плъагъуу, ар ипэкIэ кIуэтэным уи лэжьыгъэри щIэныгъэри хуэунэтIауэ упсэуныр нэхъыщхьэщ. Лъэпкъым хуэпщIэращ мыхьэнэ зиIэр, - жиIэрт щIэныгъэлI Iэзэ, егъэджакIуэ хьэлэмэт Шурдым Гъэзалий.
Щоджэн Iэминэ.
ЗыгъэпсэхукIэ зымыщIэ
Щауэ Iэбубэчыр Зеикъуэ къуажэ къыщалъхуащ, химие щIэныгъэхэм я докторщ, ЩIэныгъэхэмкIэ Дунейпсо Адыгэ академием хэтщ, профессорщ. Ар КъБКъУ-м и химие къудамэм щекIуэкI щIэ-ныгъэ-къэхутэныгъэ лэжьыгъэм зегъэужьыным хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа, зэфIэкI лъагэ, щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъ IэщIагъэлIщ. Курыт еджапIэм фIыуэ щеджэ щIалэм химие унэтIыныгъэр къыхихынымкIэ сэбэп къыхуэхъуахэм ящыщщ школым а предметыр щезыгъэджа Ует Аслъэнбийрэ и къуажэгъу нэхъыжьыфI, щIэныгъэлI Къуэдзокъуэ Хьэмидбийрэ.
Къуажэ школым 1972 гъэм къыщIэкIа нэужь КъБКъУ-м и химие къудамэм щIотIысхьэ Щауэр. Ар 1977 гъэм къеухри, «Севкавэлектроприбор» заводым илъэскIэ щылэжьауэ, университетым и щIэныгъэ-къэхутакIуэ къудамэм и щIэныгъэрылажьэ нэхъыщхьэу къащтэ. И кандидат лэжьыгъэр зы илъэс нэхъ дэмыкIыу щыпхегъэкI Москва дэт химие технологиехэмкIэ институтым. Егъэджэныгъэми къэхутэныгъэ лэжьыгъэми фIыуэ ехъулIэ щIалэм «Химия высокомолекулярных соединений» зыфIища и доктор диссертацэри КъБКъУ-м щыпхегъэкIри, 2000 гъэм химие щIэныгъэхэм я доктор, иужькIэ профессор цIэ лъапIэхэр фIащ. 2002 гъэ лъандэрэ КъБКъУ-м и Диссертацэ советым хэтщ.
- ЩIэблэр егъэджэнымкIи, щIэныгъэм зэрыбгъэдэтымкIи, и дуней тетыкIэкIи, дэбгъуэн щымыIэу, нэгъэсауэ адыгэлIщ, цIыху псэ къабзэщ, ныбжьэгъу пэжщ. ЦIыхум и хьэл-щэным мыхъумыщIагъэ гуэр хэлъмэ, зы зэман къызэпхыIукIынущ. Iэбубэчыр зэрысцIыху зэман кIыхьым зытетым темыкIыу апхуэдэщ. Хьэрэмагъ, гъэпцIагъэ зигу къэмыкIщ, - жеIэ щIэныгъэлI, Iэбубэчыр зэман куэд хъуауэ и ныбжьэгъу Хъурей Арсен.
И къарурэ зэфIэкIрэ емыблэжу илъэс куэд лъандэрэ егъэджэныгъэ-гъэсэныгъэ, щIэныгъэ-къэхутэныгъэ IэнатIэхэр езыхьэкI Щауэр мызэ-мытIэу ягъэпэжащ дамыгъэ лъапIэхэмкIэ, щытхъу, фIыщIэ тхылъхэмкIэ.
- Си хьэлым зыдэзгъуэу зыгуэр схэлъщ - зыгъэпсэхукIэ сщIэркъым, - жеIэ Iэбубэчыр.
Насыпыр зыхилъагъуэр сэбэпынагъ зыпылъ IэнатIэм и къару емыблэжу пэрытынырщ.
Къарэнашэ Мадинэ.
Куэдым хунэс Унэж Кашиф
Философие щIэныгъэхэм я доктор, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и профессор, ЩIДАА-м и академик, КъБР-м ис лъэпкъхэм я тхыдэмрэ этнографиемкIэ кафедрэм и унафэщIу щыта Унэж Кашиф Хьэждаут и къуэр къыщацIыхур ди республикэм, Кавказ Ищхъэрэм я закъуэкъым, атIэ Урысей псом и цIэр фIыкIэ щыIуащ. Абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ щIэныгъэ лэжьыгъэу 200-м щIигъу, еджапIэ нэхъыщхьэхэм зэрыщрагъаджэ тхылъищ, класс нэхъыжьхэм щIэсхэм папщIэ зы тхылъ, монографиехэр хэту.
Кашиф егъэджэныгъэм, щIэныгъэм щыхиша лъагъуэр кIыхьщ икIи бгъуфIэщ. Тхыдэм щыщу къигъэлъэгъуэж Iуэхугъуэхэр, философие лъабжьэ зиIэ лэжьыгъэхэр, и IэнатIэм гурэ псэкIэ зэрыпэрытыр сэбэпышхуэ яхуохъу студентхэм, аспирантхэм, докторантхэм, цIыхубэм.
Кавказ Ищхъэрэм и щIэныгъэлI пашэхэм ящыщ Унэж Кашиф Зеикъуэ адыгэ жылэжьым къыщалъхуащ, еджапIэр къиуха нэужь, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым щIэтIысхьэри, тхыдэ-филологие факультетым щеджащ. ЩIэныгъэм хуэнэхъуеиншэ щIалэр хуейтэкъым зыIэригъэхьа ехъулIэныгъэмкIэ къэувыIэну. Абы ипкъ иткIэ, Москва къэрал университетым и аспирантурэм щIэтIысхьэри, кандидат лэжьыгъэри абы щыпхигъэкIащ.
Кашиф лэжьэн щыщIидзащ Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и щIэныгъэ институтым. ИужькIэ КъБКъУ-м Бэрбэч ХьэтIутIэ къыщызэIуихауэ щыта, КъБР-м ис лъэпкъхэм я тхыдэмрэ этнографиемкIэ кафедрэм щылэжьащ, 1995 - 2015 гъэхэм а кафедрэм и унафэщIт.
И щIалэгъуэм дихьэхыу зыпэрыхьа IэнатIэм Iуэху хъарзынэхэр щызригъэхъулIащ Унэжым, абы къыдэкIуэуи щIэныгъэ лэжьыгъэ купщIафIэхэр, тхылъхэр и Iэдакъэ къыщIэкIащ, зэпымыууэ студентхэм ядолажьэ. А къалэнитIыр зэдэпхьыну гугъу пэтми, ахэр зэпэщIэпх мыхъуну къызэрилъытэм къыхэкIыу, щIэныгъэлIым и пщэрылъхэр гъэзэщIэныр къехьэлъэкIыркъым.
- Студентхэм уащыхэтым деж, къару нэрымылъагъу гуэрым узэщIеIэтэ икIи щIэ гуэрхэр къэхутэныр Iэмал имыIэу къыпхуегъэув, - жеIэ профессорым. - Тхыдэм хэт сыт хуэдэ къэхъукъащIэри пэжу, IупщIу, зэпкърыхауэ ныбжьыщIэхэм я пащхьэ иплъхьэн хуейщ. Абы папщIэ еш умыщIэу, зэпымыууэ улэжьэныр Iэмал зимыIэщ. А Iуэхум узэрыпэлъэщын къару къыпхалъхьэ езы студентхэми, нэгъуэщIу жыпIэмэ, абыхэм ептым хуэдиз дыдэ къуатыж.
Ауэ щыхъукIи, Кашиф арэзы хъуркъым студентым тхылъым къриха жэуап гъущэмкIэ. Ар нэхъ куууэ гупсысэу, зэджам и лъабжьэр къыщежьэр зри-гъэщIэну и нэр къыхуикIыу ирегъасэ, зэпкърих Iуэхум и лъабжьэр къиулъэпхъэщурэ езыр-езыру иджыныр нэхъ фIэкъабылщ.
Унэжыр жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэщ. Ар 90 гъэхэм Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэу щытащ, ДАХ-м и ГъэзэщIакIуэ гупым илъэсищкIэ хэтащ (2012 - 2015 гъгъ.).
Къыхэгъэщыпхъэщ Унэжым гугъуехьхэр къызэринэкIынымкIэ, насыпыфIэу псэунымкIэ и унагъуэр и щIэгъэкъуэну къызэрекIуэкIар. И щхьэгъусэ Маритэ КъБКъУ-м щолажьэ, хъыджэбзитI яIэщи, тIуми щIэныгъэ нэхъыщхьэ тIурытI яIэщ. Мадинэ юристу мэлажьэ, Оксанэ экономистщ, ахэр унагъуэ хъужащ.
Кашиф зэрыщIэныгъэлIым, зэрыегъэджакIуэм, зэрыпрофессорым къыдэкIуэу икIи дадэ гумащIэщ. Абы и пхъурылъхухэрщ иджыпсту и дунейр зыгъэщIэращIэр, и гъащIэр зыгъэIэфIыр.
НэщIэпыджэ Замирэ.
Тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор Бгъэжьнокъуэ Барэсбий
Физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор Къэрмокъуэ Ахьмэд
Мэкъумэш щIэныгъэхэм я доктор Унэж Хьэсэн
Экономикэ щIэныгъэхэм я доктор Щоджэн БетIал
Экономикэ щIэныгъэхэм я доктор Къарэнашэ Анзор
Психологие щIэныгъэхэм я доктор Бгъэжьнокъуэ Иринэ
Экономикэ щIэныгъэхэм я доктор Дыкъынэ Анзор
Медицинэм и доктор Дыкъынэ Залым
Медицинэм и доктор, профессор Шурдым Гюнсел (Тырку)
Химие щIэныгъэхэм я доктор Шурдым Барэсбий
Физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор Нэхущ Викторие
Философие щIэныгъэхэм я доктор Къумыкъу Iэуес
Экономикэм и доктор ГъукIэлI Сакинэ (Германие)
Физико-математикэ щIэныгъэхэм я доктор Ашэбокъуэ Борис
