«Сэ хьэдэкIэ сату сщIыркъым»

Контр-адмирал Артюхов и кхъухьхэр 1838 гъэм мэлыжьыхь мазэм и 13-м Сочэ псым есылIащ, абдеж убыххэр къащыпэплъэрти, зауэр яублащ. Дзэр къащытегуплIэм, убыххэр икIуэтащ, сэлэтхэм лъагапIэ зыбжанэ яубыдащ; убыххэм шэр къытракIутащ, къебгъэрыкIуащ, арщхьэкIэ хы Iуфэм Iут къуажэр, Сочэ, сэлэтхэм фIаубыдащ.
Къуажэм пэмыжыжьэ лъагапIэхэм етIуанэ махуэм убыххэр къытеувауэ ялъэгъуащ - хэт шууэ, хэт лъэсу. КъызэрыщIэкIамкIэ, убых зауэлIхэм я ныкъуэрат абдеж дзэм къащыпэувар, я ныкъуэр Мамай деж щыпэплъэрт урыс кхъухьхэм - абдежи дзэр къащытеуэн я гугъати.

МАХУЭ зыбжанэкIэ зэпэщIэтащ убыххэмрэ Сочэ деж щитIысыкIа дзэмрэ - тIуми цIыху куэд яфIэкIуэдащ. Мэлыжьыхьым и 17-м урыс дзэпщым деж къэкIуащ Бэрзэдж Джырандыкъуэ. КъыщIэкIуар къаукIахэм я хьэдэхэр ихьыжын щхьэкIэт. Пэрыуакъым - хьэдэхэр иратыжащ. Джырандыкъуэ къажриIащ убыххэр, дэнэкIи къикIыурэ, хы Iуфэм зэрыщызэхуэсыр - кхъухькIэ кърашэлIа дзэм къезэуэн щхьэкIэ. Генерал Симборскэм Бэрзэдж Джырандыкъуэ тхылъ иритащ. Тхылъым итт, урыс пащтыхьым и IэмыщIэ зралъхьэн мурад ящIмэ, убыххэм паубыд псори. Джырандыкъуэ убых хьэдэхэр ишэжащ, тхылъри здихьащ.
 Сочэ деж щаубыда хы Iуфэм быдапIэ щаухуэн щIа-дзащ урысхэм, убыххэр къахэуэ щхьэкIэ, я Iуэхур зэпагъэуакъым - абдеж щаухуа быдапIэм пащтыхьым и къуэм и цIэр (Александр) фIащащ. БыдапIэ ныкъуэщIым щIэх-щIэхыурэ къебгъэрыкIуэ бгырысхэм ираутIыпщащ ротэ зыбжанэ, абыхэм Сочэ псыхъуэ убых къуажитI щагъэсащ. Абы и ужькIэ зауэр нэхъри зэщIэплъащ, хы Iуфэм щитIысыкIа сэлэтхэм шыжьэрыутIыпщкIэ къахэлъадэ зэпытащ убыххэр - я псэ еблэжакъым, дзэми удын гуащIэ кърадзащ. Ар зи нэгу щIэкIахэм ящыщ зым, Лорер Николай (декабристщ, бгырысхэм къезауэ дзэм хэтащ, Кавказым къагъэкIуа нэужь) игу къигъэкIыжыгъащ: «ИгъащIэкIэ сщыгъупщэжынукъым абдеж щыслъэгъуар: бгырыс шууитI, шы пщIэгъуалэ тесу, къытхэлъэдащ, фоч кIэщIыр къыттраунащIэри, я сэшхуэхэр кърапхъуэтащ. ТIуми ящIэрт къызэремылынур, итIани къэдзыхакъым».
 Зауэр зэпыуа нэужь, бгырыс шу зыбжанэ хьэдэшэж къэкIуащ. Хьэдэхэр ящэхужынут абыхэм, ауэ генерал Раевскэм уасэ къаIихын идакъым: «Сэ хьэдэкIэ сату сщIыркъым», - яжриIащ. ЯжриIащ, урыс пащтыхьым и IэмыщIэ зралъхьэмэ, бгырысхэм зауэ-банэр зэращхьэщыкIынур.
 Урыс пащтыхьым и унафэм ипкъ иткIэ, Навагинскэ, Тенгинскэ полкхэр, сапер ротитI, къэзакъ полкитI Субаший деж къыщитIысыкIащ. Дзэм я унафэщIыр генерал-лейтенант Раевскэрат - аращ кхъухьым япэ къикIар. Субаший деж быдапIэ (форт) щаухуэн хуейти, арат дзэр абдеж къыщIагъэтIысар. Сажнэ щэ ныкъуэ хуэдизкIэ къабгъэдэкIуатэри, убыххэр дзэм къахэуащ, ауэ топышэр къыщытракIутэм, икIуэтыжын хуей хъуащ.    
 Шахэ деж щекIуэкIа зауэм теухуауэ генерал Раевскэм итхыжащ: «Зауэр дгъэувыIа щIыкIэтэкъым убых тхьэмадэ зыбжанэ си деж къыщыкIуам - хьэдэшэж. Абыхэм яхэтащ лъэпкъ цIэрыIуэм къыхэкIа, зи лIыгъэкIи цIэрыIуэ Бэрзэдж Беслъэн. Убых уэркъ Тулъпари ящIыгъуащ тхьэмадэхэм - абы и пщIэри щылъагэщ бгырысхэм я деж; азов къэзакъхэм Сочэ деж щаубыдауэ щытащ абы и кхъуафэр, езыри зэрису. Нэгъаби хуэдэу, хьэдэкIэ сату зэрызмыщIыр яжесIащ убыххэм. Зауэм щыIухьэм деж убыххэм тхьэ яIуэ я хьэдэ е я уIэгъэ зэуапIэм кърамынэну. Ар зылъэмыкIым и напэр текIауэ ялъытэ бгырысхэм. Уасэ щIамыту я хьэдэр ептыжмэ, бгырысхэм фIыщIэ къыпхуащIынущ, ар зэи ящыгъупщэнукъым.
 Унафэ сщIыри, бгырыс хьэдэхэр зэхуезгъэхьэсащ - 48-рэ хъурт; зы уIэгъэ хьэлъэ къахэкIащ, и псэ пыт къудейуэ. Тхьэмадэхэм я лъэпкъэгъу лIитI къацIыхужащ - тIури шу пашэхэм ящыщт, я лIыгъэкIэ цIэрыIуэ хъуауэ. Нэхъапэми зэражесIауэ, бгырысхэм есIуэкIащ къытпэувкIэ къызэрытпэмылъэщынур, къызэрытпэувын Iэщи зэрамыIэр, я щхьэр хамылъхьэ щIыкIэ зауэр ягъэувыIэмэ, езыхэм я дежкIэ зэрынэхъыфIыр. Си псалъэмрэ яхуэсщIамрэ я гуапэ хъуагъэнщ убыххэм: я дзыхь къызагъэзри, къызжаIащ зауэм хэкIуэдам я бжыгъэр зэрамыщIэр, я лъэпкъэгъу куэд зэрафIэкIуэдар. Ерыщ екIуауэ Шахэ деж къыщIыщыдэзэуами щыгъуазэ сащIащ бгырысхэм: абдеж хы Iуфэм Iут хуей мэзыр я тхьэлъэIупIэти, ар я бийхэм Iэрамыгъэхьэн щхьэкIэ, я псэ еблэжынутэкъым».
 Хы Iуфэм быдапIэ IуащIыхьащ генерал Раевскэм и дзэм, абы Головин и цIэр фIащащ; Псезуапэ хым щыхэхуэм деж щаухуа быдапIэм адмирал Лазаревым и цIэр фIащащ, езы генерал Раевскэм и цIэр фIащащ Анапэрэ ПцIэмэзрэ яку дащIыхьа быдапIэм.
 

 

ГЪУКIАКЪУЭ Инал.
Поделиться: