Къаныкъуэ Заринэ СэIэдулэ и пхъур Бахъсэн районым щыщ Къызбрун III (Дыгулыбгъуей) къуажэм 1969 гъэм къыщалъхуащ. 1986 гъэм къуажэ школыр, 1991 гъэм Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал университетым и филологие факультетыр къиухащ. «Адыгэ псалъэ» газетым и корреспонденту, «Iуащхьэмахуэ» журналым и къудамэм и унафэщIу лэжьащ, 2006 гъэм къыщыщIэдзауэ «Горянка» газетым и редактор нэхъыщхьэщ.
Заринэ сабийхэми балигъхэми адыгэбзэ дахэкIэ яхуотхэ. И усэхэр щызэхуэхьэса тхылъих къыдэкIащ: «ГъуэрыгъуапщкIуэ» (1994), «Уафэ щыгъэ» (1998), «Уэрэ сэрэ» (2008), «Тонкие связи» (2010), «Адыгэ хьэблэ» (2012), «Круговорот» (2017). Апхуэдэу нобэрей гъащIэм пэджэж пьесэ гъэщIэгъуэнхэри етх.
Урысейм и ТхакIуэхэм я зэгухьэныгъэм хэтщ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и бзылъхугъэхэм я «Жан» жылагъуэ зэгухьэныгъэм и къызэгъэпэщакIуэщ икIи и унафэщIщ. «Круговорот поэзии» и фIэщыгъэу илъэс куэд лъандэрэ лажьэ литературэ Iуэхум и зэхэублакIуэщ. Абы хыхьэу къызэрагъэпэщ «Адыгэ усэ пшыхь. Гъэм и теплъэгъуэхэр», «Чегет усэ дыкъыщоджэ», «Усыгъэр - гуэл Iуфэм» зэIущIэ гъэщIэгъуэнхэр, илъэс къэс ирагъэкIуэкI «Рифмы на Рице» абхъаз-адыгэ литературэ фестивалыр (Абхъаз Республикэ).
Заринэ къызыхэкIа интеллигент унагъуэм хуэфащэ дыдэщ. Зоотехникыу еджа и адэр, литературэм дихьэхри, журналист хъуат, «Путь к коммунизму» район газетым и редактор нэхъыщхьэу щытащ. «Ленинград къикIа хъыджэбз» зыфIища и романыр урысыбзэкIи (Москва, «Детская литература» тхылъ тедзапIэ, 1974 гъэ) адыгэбзэкIи (Налшык, «Эльбрус» тхылъ тедзапIэ, 1971 гъэ) къыдэкIащ. Тхыдэм дихьэхыу щыта и дэлъху Нурхьэлий и псэ къабзэр Абхъазым и хуитыныгъэм щIитащ. Ара къыщIэкIынщ Заринэ и гур а республикэм щIыхуэмыгъуэр. И дэлъху етIуанэр адэжь лъапсэм исщ. Шыпхъуищ иIэщи, тIур егъэджакIуэщ, ещанэр журналисту «Адыгэ псалъэ» газетым щылэжьащ. ЖыпIэнурамэ, гъащIэм лъэ быдэкIэ хэува лъэпкъ цIыху ягъэсащ быным я гуфIэгъуэр къэзылэжьа, я гузэвэгъуэр зышэча СэIэдулэрэ Iэминатрэ - жэнэтыр унапIэ Тхьэм яхуищI!
Заринэ литературэми журналистикэми щызыIэригъэхьа ехъулIэныгъэхэр мащIэкъым. Ар мызэ-мытIэу щытекIуащ урысейпсо зэпеуэхэм, Москваи нэгъуэщI къалэхэми къыщызэрагъэпэщ семинархэм, зэIущIэхэм хэтащ. 2004 гъэм Урысей Федерацэм ЩэнхабзэмкIэ и министерствэм и стипендие къихьауэ щытащ. Къаныкъуэр КъБР-м щIыхь зиIэ и журналистщ.
* * *
Сэ, IуэрыIуэтэж мыхъуу, фIы дыдэу сыщыгъуазэщ тхакIуэ Нало Заур Къаныкъуэ Заринэ и гуащIэр илъытэу, абы пщIэ хуищIу зэрыщытам. Сыт хуэдэ IуэхукIэ нэхъыжьыфIым и деж сыщIэмыхьами, зэи къанэртэкъым Заринэ и гугъу имыщIу, и IэдакъэщIэкIхэм къысхутемыпсэлъыхьу. Адыгэбзэр зыгъэIу дэтхэнэри и нэмрэ и псэмрэ хуихьырт Заур, ауэ къыхигъэщхьэхукI закъуэтIакъуэм Заринэ ящыщт. Зыбжанэри тетхыхьащ Налор Заринэ и гуащIэм, и тхылъми пэублэ псалъэ хуитхыгъащ. Ар щыгъупщакъым езы Зарини: Налор псэуху гулъытэншэ ищIакъым. Псалъэм папщIэ, абы къыдигъэкIыжащ Заур и новеллэхэр зэрыт «Къру закъуэ» тхылъыр. Дунейм ехыжа иужь, абы и фэеплъу хузэфIэкIари мащIэкъым. «Бадзэуэгъуэр Нало Заур и мазэщ» фIищауэ илъэс къэс а мазэм къриубыдэу тхакIуэм и IэдакъэщIэкIхэр интернетым щы-
тредзэ. ЩхьэусыгъуэкIэрэ Заур и щхьэгъусэ Нусэ лъогъуазэ, зыхуэфI-зыхуэныкъуэхэр зрегъащIэ.
Зэлэжьэгъухэм яку зэгурыIуэ, зэхуэгъэкIуатэ, творческэ зэпыщIэныгъэ дэлъыныр ехъулIэныгъэм и хэкIыпIэщ, жысIэкIэ зыми щIэ гуэр къыхузэIусхыну къыщIэкIынкъым. Къаныкъуэмрэ «Iуащхьэмахуэ» журналым и редактор нэхъыщхьэу щыта тхакIуэ, драматург IутIыж Борисрэ илъэс зыбжанэкIэ зэдэлэжьащ пщIэ зэхуащIу, зым и IэдакъэщIэкIым адрейр щыгуфIыкIыу. Абы и щыхьэтщ Заринэ и «Уэрэ сэрэ» усэ тхылъым Борис хуищIауэ щыта пэублэ псалъэр. «Усэрэ усакIуэрэ мы дунейм тетыхункIэ цIыхухэр иризэдэуэну къыщIэкIынущ мыбы: Поэзием и бзэм дежкIэ нэхъыщхьэр гурыIуэгъуафIэу щытыныра, хьэмэрэ удэзыхьэх гъэпсыкIэ иIэныра?.. ЦIыхум я нэхъыбэм задэзыщIыну хуейр, дауи, япэм теIэбэнущ… - щитхащ Борис тхыгъэм. - Сэ къызэрысщыхъумкIэ, Поэзие къызэрагъэщI бзэ гъэпсыкIэр ар къызыхащIыкI гурыщIэхэм ещхьыжу щытын хуейщ… УмыщIэххэу къыпщIихуа акъужь гуапэ. Зи кIапэр къыпхуэмыгъуэтыж пщIыхьэпIэ дахэ. НэкъыфIэщIу къэунэхурэ, а къызэрыунэхуам ещхьыркъэпсу, зэуэ бзэжых тхьэIухуд гъуэбжэгъуэщ. Уи гур зыщIэхъуэпсу зэи узылъэмыIэс нэхунэ телъыджэ… Мис апхуэдэ зыгуэрхэщ Поэзием и хъуаскIэр цIыхупсэм «къыщыпIэнкIыным» щхьэусыгъуэ дахэ хуэхъур… Апхуэдэ гурыщIэр дауэ бзэм и къарукIэ къызэрыбгъэлъэгъуэнур? Алыфбейм иратхэ щапхъэхэм ещхьу, «ущызэкIэщIэплърэ» къызэрыгуэкI дыдэу мытхэ усакIуэм бзэр къыхуэмыгъэIурыщIэу, и зэфIэкIыр абы хуримыкъуу къыщытщыхъу куэдрэ къытхуохуэ дэ. ИкIи ардыдэмкIэ зыщыдогъауэ. ЩыIэу къыщIэкIынщ, дауи, апхуэдэ гуэрхэри: я усэхэм зэрыщымытыфэ къытрагъэуэн мурадкIэ, е зэрыхуэмыIэрыхуэм къыхэкIыу бзэр нэхъ зэхэтхъуауэ, зэблэшауэ къэзыгъэсэбэпхэр. АтIэми, гурыщIэм я нэхъ «зэхэIуэнтIар» къыщыбгъэлъагъуэм дежи, «бзэм и лъынтхуэхэр» къэнэн хуейщ «зэпычыпIи» гупсысэр зэрымыкIуэфын «зэрыдзапIи» имыIэу (лингвистхэр «языковой вывихкIэ» йоджэ апхуэдэм)… Мы дызытепсэлъыхь усэхэм къыхагъуэтэну си фIэщ хъуркъым ди бзэм апхуэдэ «лей къыщытехьауэ» зы сатыри. Ахэр зытхам хъарзынэу къехъулIауэ сэ къызолъытэ и гурыщIэ, гупсысэ гъэщIэгъуэнхэм псалъэхэр IэкIуэлъакIуэу тришэныр…
«Зыгуэр жысIэну къысщогъупщэ,
Пщэдей псалъэншэм къыспекIухь.
Гухэлъ щхьэхуещэхэм я ныбжьым
Гупсысэ кIапэхэр яшыхь.
Зыгуэр аргуэру къызогъанэ,
Гурыщхъуэ лейр IэщIыб схуэмыщI.
Пщэдейм хузохьыр си «итIанэр»,
ИтIани нобэм сремыщхь…»
Куэд щIащ Къаныкъуэ Заринэ ди Поэзием хэлъхьэныгъэфIхэр хуищIын зэрыщIидзэрэ, тхылъи къыдэкIахэщ, - къыпещэ адэкIэ IутIыжым, Заринэ и творчествэм хуэфэщэн уасэ хуигъэуву. - Ди литературэм къыщыхъу-къыщыщIэхэр къызыфIэIуэху, абыхэм набдзэгубдзаплъэу кIэлъыплъ, убгъуауэ тетхыхь гуэрхэр, япэм ещхьу, щыIэжамэ, шэч хэмылъу, нэхъри наIуэ икIи IупщI хъуну къыщIэкIынт щIэщыгъуэу гупсысэ, щIэщыгъуэу тхэ, дунейпсо Поэзием куууэ хэзыщIыкI, адыгэбзэр екIуу зыгъэшэрашэ усакIуэ ди литературэм къыщIэхъуауэ зыкъом лъандэрэ зэрыхэтыр».
УсакIуэм, тхакIуэм и дежкIэ мыхьэнэ ин иIэщ и IэдакъэщIэкIхэр нэгъуэщIыбзэкIэ зэрадзэкIыным. Апхуэдэ къайхъулIамэ, къызыхэкIа лъэпкъым и мызакъуэу, нэгъуэщIхэми абы и гуащIэр къалъытауэ, пщIэ хуащIауэ убж хъунущ. Заринэ и усэхэм щыщ куэд урысыбзэм иригъэзэгъащ зэдзэкIакIуэ Iэзэ Яропольский Георгий, IэщIагъэлI куэд щыхьэт зэрытехъуэщ, езы Зарини къызэрилъытэщи, фIы дыдэу. «Усэ тхылъым ит тхыгъэхэр щызэздзэкIым сэ згъэнэхъэпар псэ гурыгъуазэкIэ абыхэм сриплъэу урысыбзэ фащэ екIу ящыстIэгъэнырщ, - щыжиIауэ щытащ Яропольскэм Къаныкъуэм и гуащIэм триухуа «Не там, где тонко, рвётся» тхыгъэ купщIафIэм. - Абы щыгъуэми, тхыгъэм наIуэу къыхэщ гупсысэмрэ абы щIэгъэпщкIуамрэ языхэзми зыдезмыгъэшэхыу я зэхуаку зыщызэтесIыгъэныр Iэмал зимыIэу згъэуват. КъызэхъулIарэ къызэмыхъулIарэ зыхужыIэнур усэпсэр зыхэзыщIэ щIэджыкIакIуэхэмрэ абы телажьэ IэщIагъэлIхэмрэщ. Сэ си зэдзэкIыкIэр актёр IэщIагъэм зыкъомкIэ изогъэщхь. Ар зы лъэныкъуэкIэ нэхъ тыншщ (зы хуитыныгъэ гуэр къызэрыуитым папщIэ), зы лъэныкъуэкIи нэхъ гугъущ (зи лэжьыгъэ уелэжь цIыхум и гъащIэм ухэпсэукIын, и псэр зыхэпщIэн хуейщи). Пэжыр жыпIэмэ, мы тхылъым сэ Къаныкъуэ Заринэ и ролыр щызгъэзэщIащ, сызыхуэсакъыу схъумэхэм языхэзу ар щIыщытри арагъэнщ». Зэман зэхуэмыдэхэм къыдэкIа тхылъ щхьэхуэ къэс хужаIа псалъэхэм хэтщ езы Зарини и IэдакъэщIэкIхэми ехьэлIа гупсысэ пэжхэр, куэдым гу зылъатэу мащIэ фIэкIа зытемыпсэлъыхьахэри, нэгъуэщI зыгуэрым къыхуэмылъэгъуахэри. Арагъэнщ усакIуэм и гуащIэр джыныр, абы куууэ тетхыхьыныр зэманым къигъэув Iуэху щхьэпэу щIыщытыр.
«Адыгэхэм яIэщ зы нэщэнэ: уэ зыщIэлъ уэшхышхуэ къешха иужь щIылъэм къыщыбгъуэтыфыну уафэ щыгъэхэм ящыщ зы нэхъ мыхъуми къэзыгъуэтым абы насыпышхуэ къыхуихьынущ, - щетх филологие щIэныгъэхэм я доктор ЩоджэнцIыкIу Нинэ «Уафэ щыгъэ» тхылъым хуищIа пэублэ псалъэм. - И усэхэр щызэхуэхьэса тхылъым апхуэдэу фIэзыща адыгэ усакIуэ Къаныкъуэ Заринэ и IэдакъэщIэкIхэр си дежкIэ насыпым и хэкIыпIэ уафэ щыгъэхэщ».
ЩоджэнцIыкIур набдзэгубдзаплъэу пхоплъ Заринэ и усэхэм. Абы къыщыгъэлъэгъуа лIыхъужьым дуней псор къызэрегъэщIылIари, гъащIэм къыщыхъухэр абы къызэрыхущытри (езыр зэрыхущытыркъым игъэнэхъапэр), жэщым, уэшхым, таурыхъым къещхь куэд зэрыхилъагъуэри, вагъуэхэр къызэрыхуэзэшри, здэщыIэр бжьыхьэм зэрищIэри фIэгъэщIэгъуэнщ.
Нинэ и гупсысэм пищэми ярейщ филологие щIэныгъэхэм я доктор, Къэбэрдей-Балъкъэрым Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ и къэрал институтым адыгэ литературэмкIэ и къудамэм и щIэныгъэрылажьэ нэхъыжь Къэжэр Иннэ. «Заринэ куэдрэ къегъэсэбэп дуней щыIэцIэмрэ, къэщIэн глаголымрэ. Лирикэ лIыхъужьу усэхэм къыхэщ бзылъхугъэм упщIэ и куэдщ, абы и жэуапхэри и IэдакъэщIэкIхэм къызэрыщигъэлъэгъуэным иужь итщ. Езым и псэм и зэхэлъыкIэр нэхъ куууэ къыгурыIуэжыныр, дунейр зыхищIэныр Iэмал зимыIэу япэщIыкIэ къыпщыхъуми, абыхэм я жэуапыр пшагъуэм хэгъэпщкIуащ, я кIапэлъапэм дытригъаплъэ къудейщ. Заринэ и творческэ къэлъыхъуэныгъэхэр гъэщIэгъуэнщ, къигъэщI гупсысэр къызэрыгуэкIыу къиIуэтэнымрэ къызэрыгуэкIыу къыпщыхъур усэбзэ къулейкIэ цIыхухэм я деж нихьэсынымрэ Заринэ нэхъ пэгъунэгъур зэманым къигъэлъэгъуэну къыщIэкIынщ», - етх Иннэ.
Бзылъхугъэ усакIуэпсэр нэхъыфIу зыхэзыщIэнур езым хуэдэ бзылъхугъэ къыщIэкIынщ, жыпIэу урегъэгупсыс, Гугъуэт Заремэ Заринэ и усэхэр зэрызэпкърихым укIэлъыплъа иужь. Гу зылъимытэрэ Iуэху щхьэхуэр къызэрыгъэлъэгъуа псалъэу имыгъэщIагъуэрэ къэмынэу IэдакъэщIэкIхэм пхоплъ, хилъагъуэхэри абыхэм зрагъэгупсысхэри егъэнаIуэ.
«ЗыкъыхэзыгъэщхьэхукIыу, зи фIэщыгъэр тхылъым и гущIыIум къытехута усэр къыщIэзгъэщри япэу сыкъеджащ, - щетх Заремэ 2012 гъэм къыдэкIа «Адыгэ хьэблэ» усэ тхылъым теухуа и тхыгъэм.
Адыгэ хьэблэ, адыгэ къуажэ,
Псыкъуийм къищ вагъуэр щыгъэу зыгъажэ.
Нэхъыби сыкъемыджэ щIыкIэ усакIуэпсэм къыпкърыкIа псалъэхэм сызэщIаубыдащ. Адыгэ гупсысэр дунейм, щIыуэпсым хьэлэмэт гуэру ирипхащ. «Вагъуэр щыгъэу зыгъажэ» псалъэхэр нэм къыфIонэ, адэкIэ къыкIэлъыкIуэну сатырхэм а псалъищым ухуагъэхьэзыр хуэдэщ. ЗыхыбощIэ къуажэр, хьэблэр гупсысэ хьэлъэ гуэрым зэриIыгъыр. Абы щIэлъ гухэщIыр адэкIэ гурыIуэгъуэ мэхъу:
Мыжеижыфу къэна уи щэхухэм
Хы Iуфэ жыжьэр ноби я плъапIэщ
НахуапIэу плъагъум хуощIыр гукъанэ,
Къэнар уи мащIэщ, къэкIуэжыр хамэ?
Мэщатэ уафэр, вагъуэр щибжыжкIэ,
Сыныжь кIуэдыжхэм ящIэткъым зы жьи.
Жэуап къалъыхъуэу, псэхэрзэрощIэ.
ЩIым къыхуеплъыхыу, жэщ уафэм хопщIэ».
Зи гъэпсыкIэкIи, ящIэлъ гупсысэкIи зэпэща усэхэр и мащIэкъым Къаныкъуэм. Ахэр адыгэ литературэм и хэлъхьэныгъэ нэсщ. Зи гуащIэр, зи лэжьыгъэр наIуэ къэхъуа усакIуэ бзылъхугъэм и творчествэм куэд тратхыхьащ, дяпэкIи нэхъыбэж зэрыхужаIэнум шэч хэлъкъым. Уи гъуэгу кIыхь хъуну, Заринэ!
