Зы лІыжь цІыкІу фызи быни имыІэжу, хуэмыщІауэ псэурт. ЩІыІи къытехъуауэ унэм щІэпІыщІыхь щыхъум, пхъэ къурагъ зытІущ къэслъэфынщ жиІэри мэзым кІуащ. ЛІыжьым, мы зы пхъэр хэслъхьэжми, схуэлъэфынщ жиІэурэ пхъэлъэфынхэр зырищІар зэкІэрищІэри, зы дэгъэзыкІыгъуэ тІэкІу деж къыщысым, мо дыгъафІэм уэсри тІэкІу текІыжауэ къыщІэкІынти, лІыжьыр къеІэ пэтми, къыдэмыкІыф хъуащ. Лъэбакъуэ къичыхукІэ:
- Сыт мыгъуэ зыщІэзгъэлІэжыр, сыфызкъым, сыбынкъым, абы нэхърэ сылІащэрэт, - жиІэрти, пхъэм тетІысхьэурэ и щхьэ хуэшхыдэжырт.
Аргуэру къежьэрти, пхъэ тІэкІур къыщыхуэмылъэфкІэ:
- Сыту мыгъуэ сынасыпыншэ, щхьэи гугъу зезгъэхьрэ, абы нэхърэ сылІащэрэт, - жиІэу тхьэ елъэІурт. ЛІыжь цІыкІум и тхьэусыхафэр псэхэхым щызэхихым:
- Сыт нэхъ ухуей, сэ мыдэ сыщыІэщ, - жиІэри къыкъуэкІащ.
- Уэ хэт ухъуну? - еупщІащ лІыжь цІыкІур абы.
- Псэхэхыр сэращ, тхьэмадэ, - къыщыжриІэм, лІыжь цІыкІур къэгузэващ, егъэлеяуи къэшынащ. Ауэ игу къызэрыгъуэтыжщ, Іэмали хуекІуэжри:
- Мы пхъэ тІэкІур мо нэпкъым деж къыздыдэплъэфатэмэ, - жиІащ. Арати, псэхэхыр къыдеІэри, лІыжь цІыкІур джабэ тІэкІум къыдэкІыжащи, къыздэкІуэм игукІэ жеІэ:
- Тобэ ярэби, сышынэркъым жаІэми, лІэныгъэм щымышынэ щыІэу къыщІэкІынкъым.
Акъыл уимыIэмэ, Тхьэм къуиткIи хъунукъым
Къуажэм дэст жаІэ хуэмыщІауэ зылІрэ зы фызрэ. Зым нэхърэ зыр нэхъ цІыкІуу бын я куэдти, жылэр зэхыхьэри унафэ ящІащ:
- Мыбы зы жэмыщІэ къахуэдвгъэщэху, зэкІэ зы шэ шынакъ къызыщІэкІын ягъуэтмэ, хуэмурэ заужьыжынщ, - жаІэри.
Арати, къуажэр зэхыхьэри, а унагъуэ тхьэмыщкІэм зы жэмыщІэ къыхуащэхуащ. ЖэмыщІэ псэфыр щІэх дыдэуи лъхуащ, жаІэ. Ауэрэ жэмыр уэ къэпшын хуейщ, сэ къэсшын хуейщ, жаІэу къамышурэ, ягъэгъужри яукІри яшхыжащ, шкІэрщи, ари и ныбжь нэмысу яІэщІэшхыхьыжащ. Хэти жиІащ дадэвгъэІэпыкъу, иныкъуэми ар ядакъым:
- Акъыл уимыІэмэ, уадэІэпыкъукІи, Тхьэм къуиткІи хъунукъым, - жари.
Ауэрэ зыри дэмыІэпыкъуу тхьэмыщкІэ дыдэ щыхъум, зэлІзэфызыр бэзэрым кІуэри, зы джэдыщІэ цІыкІу къащэхуащ. ДжэдыщІэр кІэцІри, дыщэ джэдыкІэ къикІэцІащ, жаІэ. Аргуэру арати, дыщэр ящэри, заужьыжауэ, уей-уей жрагъэІэу ефэ-ешхэу, цІыхуи зэрамыпэсыжу дэплъейуэ хуежьауэ:
- Іусыр нэхъыбэ дыгъэщІи, махуэ къэс тІу къикІэцІынщ, - жари къагупсысащ икІи апхуэдэу ящІащ.
АрщхьэкІэ къикІэцІыр а зы джэдыкІэрати, и жьэм Іусыр жьэдакуэурэ джэд хулъэр зэгурагъэтхъащ. Абы лъандэрэ «Акъыл уимыІэмэ, Тхьэм къуиткІи хъунукъым», - жаІэ, псэукІэ зымыщІэм удэІэпыкъукІи хъуркъым, жыхуаІэу.
Алыхь, сызэрынэсу уэстыжынмэ
Гунэ жари зы фыз гуэр жылэм дэсти, ахъшэ щІыхуэ къищтэурэ сондэджэрыным пыхьэрт, жаІэ. АрщхьэкІэ щІыхуэкІэ зяужь ихьэм фейдэ къримыгъэщІыфурэ, нэгъуэщІ зыгуэрми елъэІуурэ щІыхуэ къищтэрт, зэуэ къизудыжынщи, псоми я щІыхуэри естыжынщ жыхуиІэу, абы щыгугъыу. И Іуэхур хуэмыхъуурэ, щІыхуи хуэмытыжурэ «ди щІыхуэр къыдэтыж» жаІэу цІыхухэр къакІуэу хуежьащ. Фызым нэгъуэщІ Іэмал къыхуэмыгъуэту, нэхъ и Іыхьлы и благъэ хуэдэ деж кІуэри, ахъшэ зэуІу къыІихащ икІи къэзыгъэгузавэхэм яритыжащ, жаІэ.
АрщхьэкІэ зэуІуу ахъшэ нэхъыбэ къызыІихар къакІуэрти, пщэдей-пщэдеймыщкІэ, жиІэурэ къигъэгугъэрт, иритыжын игъуэтыртэкъым. Апхуэдэурэ, къызыІиха фызыр къакІуэурэ езэшри:
- Нобэ къызумытыжыфми, къемэт махуэм къызэптыжынщ, - къыжриІащ.
ЩІыхуэ къэзыщтам ар зэрызэхихыу:
- Алыхь, сызэрынэсу уэстыжынмэ, - жиІауэ къаІуэтэж.
СопIащIэри сежьэжынут, ауэ…
Жыжьэ къикІа гъуэгурыкІуэ лІыжь цІыкІу гуэр уэрамыщхьэм щыуэршэру щызэхэт лІы гупым яхыхьэри, захуигъэзащ:
- Ярэби, сыгъуэгурыкІуэщ икІи сопІащІэ, зыгуэрым сыдэфшэрэ сывгъэхьэщІатэмэ…
Апхуэдэу щыжиІэм, зи унэ нэхъ гъунэгъуу яхэтым иригъэблагъэри игъэшхащ, игъэтхъащ.
- Иджы сопІащІэри, сежьэжынт, ауэ… - жиІэу лІыжьым зыщрилъэфыхьым, мыдрейхэми ежьэжи жрамыІэурэ, шэджагъуэ хъури, шэджагъуашхи ирагъэщІащ. ЛІыжьыр аргуэру къэпсалъэри:
- Сежьэжынут, ауэ… - жиІэри.
Бысым хуэхъуахэм лІыжьыр щІемыжьэжыр къахуэмыщІэурэ жэщ хъури, пщыхьэщхьэми ягъэшхащ, ягъэтхъащ, жэщу дэнэ укІуэн жыхуаІэу, жэщми щагъэІэри, пщэдджыжьми нэхъыфІыжу къелІэлІащ.
Ауэ иджыри зрелъэфыхь лІыжьым, жиІэри ардыдэращ. Бысымым нысэ губзыгъэ цІыкІу яІэти, Іуэхур зыІутыр тхьэмадэм къыщыгурымыІуэм, аргуэру къыкІэлъыкІуэ шхэгъуэм игъашхэри, нысэ цІыкІур ауэ щІыбагъымкІэ къыдэувэжащ. ЛІыжь цІыкІум:
- Иджыри сывгъэшхащ, сывгъэтхъащ, тхьэ соІуэ сопІащІэри сежьэжынутэм, ауэ… - щыжиІэм, нысэ цІыкІур къэпсалъэри:
- МащІэ пшхами, куэд пшхами, Тхьэм хьэлэл пхуищІ, - къыжриІащ.
Ар лІыжь цІыкІум щызэхихым, къэгуфІэжри:
- Іэу, армыраи хабзэр, сшхар хьэрэм къысщыфщІами хьэлэл къысщыфщІами сымыщІэу дауэ пщІантІэм сыдэкІыжынт, - къажриІэщ, фІыщІэ къахуищІыжри, хьэщІэр гуфІэу и гъуэгу теувэжащ.
Нарт хабзэ
Нарт Ерокъуэ хьэщІапІэ ихьауэ хьэщІапІэ здисым, я пщащэм зы щауэ къылъыхъуащ. Пщащэр арэзы щыхъум, щауэм пІалъэ иритащ.
ПІалъэр къэсмэ, пщащэр иратыну зэгурыІуэри, щауэр дэкІыжащ, нысашэм зыхуищІын хуейти.
Нарт Ерокъуи дихьэхащ пщащэм. Дихьэхри, яфІихьыну триубыдащ.
И хьэщІэгъуэр зэфІэкІати, нарт Ерокъуэ къежьэжащ. Къежьэжа щхьэкІэ, жыжьэ къыІукІакъым - псыхъуэ чыцэм хэуващ:
- Пщащэр зэ мыхъуми зэ псыхьэ къэкІуэнкъэ, - жиІэри.
ЗэрыжиІауэ, псыхьэ къежьащ пщащэр, и дамащхьэм гуэгуэн тригъэувэри. Псы къыщригъахъуэм, нарт Ерокъуэ пщащэр къипхъуатэщ, шыплІэм къыдидзэри - макІуэ-мэлъей!
Махуэ гъуэгу къикІуауэ, пІалъэ зрата щауэр кърихьэлІащ:
- Гъуэгужь апщий, нарт Ерокъуэ! - жиІэри.
- Упсэу апщий, щауэхъу, - жиІащ Ерокъуэ. - Гъэзэж, пщІэншэрыкІуэ ухъуащ.
- Сыт сыщІэхъуар? - къеупщІащ щауэр.
- Пщащэр сэ сохь.
- Пхьынкъым, - жери къыпэуващ щауэр.
- ПлъэкІмэ, сумыгъэхь, - жиІащ нарт Ерокъуэ.
- Апхуэдэ гугъэ пщІамэ, ди гъуэгу зэблэкІынукъым. Уи шабзэр зэІудзэ. - Щауэр епсыхри, и шабзэр зэІуидзащ.
Нарт Ерокъуи епсыхащ, пщащэр иригъэувэхри. И шабзэри зэІуидзащ.
Нарт шууитІыр щызэпэувым, пщащэр яку дыхьащ, и ІэлъэщІыр зэтрихри.
- СылІэм и гъунэщ: фызэрызгъэукІынкъым, - жери пщащэм и ІэлъэщІыр нарт щауитІым яку дидзащ.
Пщащэм фІэлІыкІри, тІуми я Іэщэр иралъхьэжащ…
Абы къыдежьауэ, нартхэ хабзэ яхуэхъуащ: яку цІыхубз къыдыхьауэ, Іэщэ кърахыжакъым, цІыхубз и псалъи ебэкъуакъым.
Жьырытэдж шыщІэ къыхуалъху
♦Акъылыр щагуэшым дурэшым дэсащ.
♦Делэм и гъуэмылэ пэшхщ.
♦Джэд пэт мэулъэпхъащэ.
♦Дзыдзафэр и хьэлъэщ.
♦ЕкІуу делэным Іуэхушхуэ пылъщ.
♦Жьы къашэ жыхуаІэр ищІэркъым.
♦Жьырытэдж шыщІэ къыхуалъху.
♦Зепщыпщэ нэхърэ - пэщащэ.
♦ЗэдэщІэ щІэхщи, зэдэшхэ ІэфІщ.
♦Зэрабзыр иІэ щхьэкІэ, кърабзэр иІэкъым.
♦Зэрагъэгъуазэ и гъуэгущ.
♦Зэшыбэ бэхьщ.
♦И зыгъазэр мазэщ.
♦И Іэпэм дыщэр къыпощ.
♦Іэпхъуалъэ псырыхьщ.
♦Къэрабгъэм и уэрэдыр зэчырым хуреш.
♦Къэрабгъэр щыпауэщ.
♦МывэкІэщхъ зэхедз.
♦ПсэлъэкІей Іушэщ, зекІуэкІей лъашэщ (егъэлеяуэ адрейхэр ауан умыщІ, жыхуиІэщ).
♦ПщыІэ унэ сыкъыщалъхуи, дыщэ лэгъунэ сыщылІэж.
♦ПІастэм игъэудафэм къыщІоуэ,
♦Фадэм игъэудафэм щІоуж.
♦Уи Іэшхылъэ нэбдзыфІэмэ, УнэфІ япхъу къуатынщ.
♦Хабзэр ищІэ щхьэкІэ, ирабзэр ІэщІэлъкъым.
♦ХьэкІуф зофий, зэфэгъу зэІуощІэ.
♦Хьэм уеджэм хьэ къокІуэ,
Хум уеджэм ху къокІуэ.
♦ЦІыху ищІэ и уасэщ.
♦ЩакІуэфІ и нэд дыгъужьыфэ изщ.
♦ЩІэнышхуэ умыгъэхъейми, хъеяр гъэтэрэз.
♦Щхьэхынэ Іуэху блэкІ иІэкъым.
♦Щхьэхынэ щІэрыбэщ.
♦ЩыщІэ нэхърэ - мащІэшх.
Зэдауэ
ФызитІ псыхьэ кІуат. Псы Іуфэм здыІутым, плъэри адрыщІкІэ зы шу щалъэгъуащ.
- Ар зы! - жиІащ фызым.
- Зыр мащІэщ, - жэуап къитыжащ етІуанэ фызым.
Абы къытехъеикІри, зэпеуэу щІадзащ:
- ТІу!
- НитІым ялъагъур пэжщ.
- Щы!
- Іэнэр лъакъуищмэ, мэув.
- ПлІы!
- Жэм быдзиплІыр зэхуэдэмэ, шафІэщ.
- Тху!
- Іэпхъуамбитхур зэхуэдэмэ, шэрыуэщ.
- Хы!
- Хым хэхуэр етхьэлэ.
- Блы!
- Блэр зэуэр мэбэг!
- И!
- Им гъущІыр ешх.
- Бгъу!
- Уий, гъэщІэгъуэн слъэгъуаи!
- Сыт плъэгъуар?
- Дыгъужьибгъум аргъуей кІэбдз яхуэмышхыу слъэгъуащ.
- Дыгъужьхэр цІыкІужьей хъунт?
- ЦІыкІу-мыцІыкІуми, дэтхэнэри ХьэтІохъущокъуэхэ я шы къуэлэныжьым хуэдиз хъурт.
- ХьэтІохъущокъуэхэ я шы къуэлэныжьыр цІыкІу дыдэу къыщІэкІынт?
- ЦІыкІу-мыцІыкІуми, Хьэрэ-Кхъуэрэ лъапэм щІэту бгыщхьэм дэІэбейуэрэ мэхъуакІуэ.
- Бгыр лъахъшэ хъунт?
- Лъахъшэ-мылъахъшэми, щауэр дэплъеймэ, и пыІэр щхьэроху.
- Щауэр цІыкІу хъунт?
- ЦІыкІу-мыцІыкІуми, Щоджэнхэ я псыкъуийм пэгункІэ еІэбыхыурэ псы кърегъахъуэ.
- Щоджэнхэ я псыкъуийр чэнж хъунт?
- Чэнж-мычэнжми, пщэдджыжьым пэгун ебдзыхмэ, и щІэм щынэсыр пщыхьэщхьэращ.
- Ар махуэ кІэщІ хъунт?
- Ар махуэ кІэщІми-мыкІэщІми, пщэдджыжьым къалъхуа шыщІэм пщыхьэщхьэм щауэр мэшэс…
- Тобэ, тобэ!..
Сытми, зэрытемыгъакІуэу, фызитІыр псым къыдэкІыжащ, жаІэ.
