МЭРЕМ ПШЫХЬ

Прозэу тха усэхэр

МэкъумэшыщIэмрэ факъырэмрэ

Къалэм IуэхукIэ къэкIуа лэжьакIуэлIым зы факъырэ къыпоув:
- Си хьэтыр къэлъагъу, къыздэIэпыкъу!
- Сыт сэ пхуэсщIэфынур?
- Сшхын сиIэкъым…
Факъырэр зэпиплъыхьмэ, езы лэжьакIуэлIым нэхърэ нэхъ щIалэт икIи нэхъ пIащэт.
- Хъунщ, - жиIащ лэжьакIуэлIым, - сыбдэIэпыкъунщ, накIуэ.
Факъырэм и Iэблэр еубыдри, асфальтыр иухыхукIэ ешэ. Асфальтыбгъум щынэсым къоувыIэри:
- Мыр плъагъурэ? Мыр щIыщ. ЩIым зыуэ ептыр щэуэ къуетыж. - И жыпым зы нартыху хьэдзэ кърех. - Мыри плъагъурэ? Мыр жылэщ. Узот. Хэсэ. Хъер пхухъу, - жиIэри, къемыплъэкIыу, ежьэжащ лэжьакIуэлIыр.

ЗэхэгъэкIыпIэ

Еджагъэшхуэхэр гуащIэу зэныкъуэкъурт.
- Сэ шэч къытесхьэркъым цIыхур номиным къызэрытехъукIам, - жиIэрт зым.
- Хьэуэ, - идэртэкъым адрейм. - А шыпсэр куэдым я фIэщ хъууэ щыщыта зэманыр блэкIащ. Гуэгушым къаз къришыркъым - номиным дауэ цIыху къызэрытепщIыкIынур! Номиным къытехъукIыжыр номинщ.
ЕшыхукIэ зэныкъуэкъуащ еджагъэшхуэхэр.
Ешхэри, бэяужащ, зэрытемыгъакIуэу.
ИтIанэ зы къэпсэлъащ - иджыри къэс екIи-фIыкIи и жьэ зэщIихатэкъым а зы закъуэм.
- Догуэ-тIэ, си къуэшхэ, - жиIащ абы, - фэ дауэ феплърэ: цIыхум номин къытехъукIынкIэ хъунукъэ?
Псори зэуэ абы и дежкIэ еплъэкIащ. Псори хуэпIащIэрт абы и Iуэху еплъыкIэр къащIэну. Езыми зыпигъэплъакъым:
- Псэ зыIутым щыщу цIыхум и закъуэщ, зыщIэгупсысыжу, и щхьэм хуигъэфащэм, и гум къабыл ищIым хуэдэу псэуну Iэмал зиIэр. ЦIыхуу дунейм укъытехьамэ - ар зэхэгъэкIыпIэу аращ. Къызэрыблэжьщи, цIыху хуэдэу дунейм утетмэ, цIыхуу укъытохьэж; номиныр (е нэгъуэщI зыгуэр) нэхъ пхуэфащэ - ари богъуэтыж.

Лъагъуныгъэр  зищIысыр…

Айседорэ Дункан автомобилыр зыхилъхьэ щыIэтэкъым.
Хемингуэй щакIуэ ехьэжьати, къалэмыр зэригъэтIылъу, фочымкIэ Iэбэрт.
Фолкнер шыкIэ ерыщт.
Айседорэ автомобилым текIуэдэжащ.
Хемингуэй Iэщэм ихьащ.
Фолкнери шым къридзыхри - иукIащ.
Лъагъуныгъэр ажалым къыпачаи, дэ дымыщIэ щхьэкIэ. ЦIыхум сыт нэхъуеиншэу илъагъуми - абы хэлъу къыщIокI и ажалыр…
Къэжэр  Хьэмид.

Унэгуащэхэм папщIэ

Лы зэрагъэгъур

Былымылри мэлылри бгъэгъу хъунущ. Ягъэгъу дзажэр, блатхьэр, куэр, къупщхьэр зэрыхэлъу. Лыр ягъэгъун и пэ къихуэу яупIэ, лъэныкъуитIымкIи шыгъу щахуэ, итIанэ хьэкъущыкъу лам иралъхьэ, и щхьэр трапIэри, щIыIапIэм щагъэув зы жэщ-махуэкIэ, нэхъ зэхэшыпсыхьын щхьэкIэ. ИужькIэ лы шыуар хьэкъущыкъум кърахыжри, пхъэкъу ират, нэхъ зэкIэщIэхауэ, захуэу щытын, псыри щIэжын щхьэкIэ.
Лы шыуар лъагапIэм, жьы зэпихум деж, пщыхьэщхьэм щыфIадзэ. Апхуэдэу пщIымэ, жэпхъауэ нэху къокI. ИтIанэ лыр къыфIахыж, тепщэчышхуэм иралъхьэ, бинт трапIэри, щIыIапIэм ягъэув пщыхьэщхьэ пщIондэ. Пщыхьэщхьэм лы шыуар лъагапIэм фIадзэри, нэху кърагъэкI.
Абы и ужькIэ лы гъэгъупцIар дыгъэ къытепсэу фIэдзапIэм фIагъэлъщ, нэхъри гъун щхьэкIэ. Бадзэ темытIысхьэн щхьэкIэ псори зэлъагъэIэсу сэхуран дагъэ гъэжьа щахуэ е абы и щIыIум нартыху хьэжыгъэ трагъэщащэри дыгъапIэм яхь, зэрыхуейм хуэдэу гъун щхьэкIэ.

Къубатий  Борис.

Фэ фщIэрэ?

КъэкIыгъэцIэхэр

ТхуейнэпцI - хмелеграб обыкновенный
Тхьэгъэгурым - подбел
ТхьэкIумэкIыхьудз - росичка
ТхьэкIумэкIыхьIунэ - дубровник
ТхьэмпитI - любка двулистная
Тхьэмпищ - клевер
Тхьэрыкъуэф - лопух
Тхъурымбей - хмель обыкновенный
ТIалыбэ - овсяница
ТIалыбэмэкъу - овсяница луговая
ТIалыбэмэкъущабэ - овсяница овечья
ТIомпIыш - красавка-белладонна
ТIуп - колокольчик
ТIурецэ - можжевельник
Хуэрэджей - абрикос обыкновенный
Хужьбаринэ - клевер ползучий
Хуэшэ - хмелеграб обыкновенный
Хьэ - ячмень обыкновенный
Хьэаму - бутень
Хьэбанэ - бодяк
Хьэбжьын - лук беловатый
Хьэбзэгу - листовник
Хьэбыкъуэ - просвирник прибрежный
Хьэгъэжь - волчник скученный
Хьэгъубанэху - осот
ХьэжмэракIуэ - шелковица белая
Хьэжышей - кровохлебка
ХьэжьыкIэ - шалфей
Хьэмгурзей - бирючина обыкновенная
Хьэиуей - айва
ХьэкIэзэпх - щетинник зеленый
ХьэкIэзэрыхъэ - липучка
Хьэкъырш - сурепка обыкновенная
ХьэкъыршнэпцI - рапс
ХьэмкIутIей - боярышник

ГушыIэ

Хъуэжэрэ хеящIэмрэ

Пщыхьэщхьэ гуэрым ешаелIауэ Хъуэжэ унэм кIуэжырт. Уэлбанэрилэу уэтIпсытIышхуэт. Чэф иIэрэ хьэжьэражьэу уэрам плIанэпэм еущэкIыж беижьыр абы къыIущIащ. Мылъкум игъэудэфа мо гурбияныжьыр къемыдамэпкъауэу блэкIакъым. Абы къыфIимыгъэкIамэ, зыри къэхъуртэкъым. АрщхьэкIэ, дэнэт!
- ЕIым-еI, укъыщIызжьэхэуар сыт? Уи адэ и лыжь стелъ? Уи нэр бгъаплъэркъэ, сибудырт! - къэгубжьа нэпцI зищIщ, къытегушхуэри къехъуэнащ, Хъуэжэ и нэкIури IэгукIэ хущIихулыкIащ.
- Тхьэм жиIэмэ, лей къызытезнэнкъым: укъызэдэмэпкъауэрэ пцIыи къыстеплъхьэжу! - къэгубжьащ Хъуэжэ. - ПIалъэ къыхэзгъэкIынкъым, нэху зэрыщу сытхьэусыхэнщ!
- Уи ней фIэкIа уи нэфI сылъыхъуэркъым, - къыкIэлъыдыхьэшхыжащ абы беижьыр. - Уэ лъхукъуэлI факъырэ пэщмэным куэд уи гугъи!
ЗыхуигъэшыIэщ, чэфым зыпимышэу къежьэжри, Хъуэжэ унэм къэкIуэжащ. Пщэдджыжьым, зэрыжиIам тету, хеящIэм деж щIыхьащ. Фадэм игъэудэфа беижь щыкIам къыкIэлъызэрихьа къуаншагъэр ириIуэтылIэщ, хуэтхьэусыхэри, лейр имыгъэгъуну хеящIэм елъэIужащ.
- Хъунщ, Хъуэжэ, уи Iуэхур зэхэдгъэкIынщ. Ди къалэныр аращи, къуаншагъэ зылэжьар жэуапым етшэлIэнщ! - къигъэгугъауэ къыщыщIигъэкIыжым унафэ къыхуищIыжащ: - Дыноджэмэ, укъэмыкIуэу къыумыгъанэ...
Беижьымрэ хеящIэмрэ зэныбжьэгъужьт, я псэр зы чысэ илъу. Тезыр трилъхьэну хуейтэкъыми арат Iуэхур зыщIыпIэкIэ трилъэфэну хеящIэм мурад щIищIар. Пщыхьэщхьэм лэжьапIэ щикIыжым еблагъэри, Хъуэжэ къызэрыхуэтхьэусыхар къуаншагъэ зылэжьам Iуридзэжащ.
- ЛIо-тIэ, абы щхьэкIэ?! Къэтхьэусыхар мо Iурывэ-Iурыбжэракъэ?! И ней къысщыхуэ, сыхуэгъэзащ! - зыкъыфIэщIыжащ а щхьэзыфIэфIым.
- Хъуэжэ адрей цIыхухэм ещхькъым, удэджэгуи утеплъэкъукIи хъунукъым, - идакъым хеящIэм. - ФIырыфIкIэ уIэщIэкIынкъым, къызжиIакъым жумыIэж, умыбэлэрыгъ!
- Сыт-тIэ сыбгъэщIэнур? Уэращ хеящIэр, Iэмал гуэр къэгъуэт. Уи гугъуехьыпщIэ сэ стекIуэдэнкъым: ахъшэ жыпIэрэ - сыкъикIуэтыркъым, былым е нэгъуэщI мылъку жыпIэрэ - къозгъэлъэлъэхыжынщ! Хъуэжэ дыхьэшхэн сыкъыумыгъэщI закъуэ: абы и жьэм ужьэдэхуэри къэралыгъуэм хэз ухъуари зыщ! - къэгузэвэжащ бейгуэлыжьыр.
Хабзэр зыIэщIэлъым Iуэхур зэрызэфIэгъэкIыпхъэм Iэмалу къыхуигупсысам и ныбжьэгъужьыр щыгъуази ищIащ:
- ТIури фезджэнщ, - къригъажьэри и щэхур абдежым хеящIэм къыщиIуэтащ. - Узэрыкъуэншам щхьэкIэ ахъшэ бжыгъэ мащIэкIэ сынотхьэкъунщ. «Ахъшэ къэхьи, мыбы етыж», - жысIэрэ укъыщIэзгъэкIыжмэ, нытумыгъэзэжи зэфIэкIащ. Хъуэжэ къожьэурэ, зэгуэпынщ, зэгуэудынщ, ауэрэ езэшынщ, и щхьэ иужэгъупэнщи, щIэджэдыжынщ, - игъэIущащ абы щIэпхъаджащIэр.
- Дэгъуэу къэбгупсысащ, - гуфIащ бейгуэлыр, - дэ зыри тедмыгъэкIуадэу, езыри зэгуэдгъэуду.
Зыхуеиххэу зыщIэбэгыр арати, фIэкIыпIэу Хъуэжэ къыхуигъуэтам тригъалэу къыщытхъущ, хеящIэр жэщыбг хъуху къригъафэщ-къригъашхэри къиутIыпщыжащ.
А псоми Хъуэжэ щыгъуазэтэкъым, ауэ хеящIэр бейгуэлым зэриныбжьэгъумрэ абы Iэмал имыIэу къызэрыдэщIынумрэ къыгурыIуэрт. ЗэкIэщIэлъэдэжу а тIум зыгуэр къызэрыкIэщIащIыхьынуми шэч лъэпкъ къытрихьэртэкъым. Аращ езыри а тIум щIахуэмыбэлэрыгъар.
Арати, мыгувэу Хъуэжэи бейгуэлыжьри хеящIэм ириджащ. Я Iуэхур къызэрекIуэкIамкIэ тIуми гупсэхуу япкърыупщIыхьа нэужь, беижьыр Хъуэжэ сомищкIэ хуэпшынэну хеящIэм унафэ къищтэри, лъэныкъуитIыр зэхуэарэзыуэ, Iуэхум кIэ иратащ.
- КIуэ-тIэ, ахъшэ къэхьи, лей зэпхам етыж! - унафэ къыхуищIри, хеящIэм и ныбжьэгъур IуэхущIапIэм къыщIиутIыпщыкIыжащ. ИтIанэщ Хъуэжэ чэнджэщ къыщритар: - Уэ абы пэплъэ, Хъуэжэ: къэсыжмэ, къыпхуихьыж ахъшэр здэпхьыжынщи, узэфIэкIыпауэ унэм уекIуэлIэжынщ, - щигъэгугъащ мыдрейр.
ХеящIэр нэгъуэщI Iуэху и ужь ихьэжащ. Лажьэу тIысыжар щысщи-щысщ, зыри къыфIэIуэхуркъым, Хъуэжэ и Iуэхуи къызэрихуэжыркъым. Къищтэурэ тхылъ гуэрхэм йоджэ, ешмэ, тхэн щIедзэж. Къытрегъэзэжри - аргуэрыжьщ. КIэщIу жыпIэмэ, «лажьэрт». И нэщхъ щIагъ къыщIэплъурэ, зэзэмызи Хъуэжэ къыхуонэцIэкI, ауаныщIу и пащIэкIэ щIэгуфIыкIыурэ. Беижьыр къэсыжу ахъшэр къыщритыжынум поплъэри, Хъуэжэ мэхущхьэ-мэщатэри шэнтым тесщ.
Щысым, хущхьэм, щхьэукъуэурэ зы сыхьэти сыхьэтитIи дэкIащ, нэхъыбэIуэкIи зиIэжьащ Хъуэжэ. Ауэрэ шэджагъуэр икIри дыгъэр екIуэтэхащ, махуэр хьэщIэ ихьэгъуэ нэблэгъащ, арщхьэкIэ бейгуэлыжьым къигъэзэжыртэкъым.
ИкIэм-икIэжым зэ Iущ хъунтэкъэ? Хъуэжэ къыгурыIуащ зэрыщIэу тIуми къызэрагъэпцIар. Къызэрыгубжьамрэ зэрызэгуэпымрэ щхьэкIэ зэрызимыщIыпхъэу зыкъигъэлъэгъуакъым, лажьэу мамыру щыс хеящIэми зыкъригъэщIакъым Хъуэжэ. Хуэмурэ къэтэджыжщ, щэху цIыкIуу хеящIэм гъунэгъуу бгъэдэкIуатэри Iэдэбу епсэлъылIащ:
- Уи фIэщ сыхъумэ, зиусхьэн, хущхьэнрэ щхьэукъуэнкIэ зызгъэнщIыжащ, - зыжриIэм зыхуигъэщэныфIэрт, мурад гуэр абы зэрыхуищIар белджылыуэ. - Уи жагъуэ умыщI, афIэкIа зысIэжьэжынукъым: Iуэху блэкI сиIэу сокIуэж. Апхуэдэм уасэу хуэбгъэувар аращи, уи ныбжьэгъужьым къысхуихьыжыну си сомищыр уэ къызыхуэгъэнэж, мыр абы уэ схуетыжи! - абдежым зыкъызэкъуихри, бэлэрыгъыпауэ щыс хеящIэм и нэкIутIэ пшэрыжьыр Хъуэжэ IэгукIэ хуищIэу щIихулыкIащ, и нэм хъуаскIэ къыщIэлъэлърэ и щхьэр игъэунэзауэ. Иужьым щIигъужащ: - ИтIанэщ щхьэж къылъысыр Iэрыхьэу псори дыщызэпэкIуэжыр, зиусхьэн!
КъигъэкIэрахъуэщ, удыныр зытехьэлъам и жьафэр Iурыхуауэ, и нитIыр къижу къигъанэри, и гур зэгъарэ и пащIэкIэ щIэгуфIыкIыу езыр хеящIэм деж къыщIэкIыжащ. Хъуэжэ тепыIэртэкъым, уэрамым зэ дыхьэжу бейгуэлымрэ хеящIэмрэ ярищIар цIыхухэм щахихьэжынум хуэпIащIэрти.

Зытхыжар  Блэнауэ  Лиуанщ.

Иуан Владимир

* * *

Сэ узиныбжькъым, хъыджэбз дахэ,
ИкIи пхэлъкъым си насып.
ИтIани, си бгъум ущыблэкIкIэ,
Гу плъызмытэну схулъэмыкI.

Уэ сыпщIэхъуэпсми, щIэслъхьэу фIыншэ,
Гулъытэ леи сыхуэмей.
Ауэ си гъащIэр хъунт IэфIыншэ,
Утемытамэ мы дунейм.

* * *

Мы щIым и хьэкъыр егъэзащIэ,
ЦIыху Iейхэм зэIамыщIэм.
ЦIыхуфI, цIыху нэс щымымащIэ,
ЦIыхупсэр зыхэзыщIэу.

Абы дунейкIэ щIеджэр арщ,
Аращ щIыщыIэр гъащIэ.
ЗэтезыIыгъэр цIыхущ дунейр,
Абыхэм яугъащIэ.

* * *

Гъатхэ дыгъэр гум зыхищIэу,
Нэжэгужэу зызоплъыхь.
А гуфIэгъуэр иригъащIэу,
ЖыгыуIу щхьэплъым къелъэтыхь.

Еплъыт, еплъыт мэзыр дахэщ,
Ар си нэгум схущIэмыкI.
Нэхъри бзухэм ягъэфI лъахэщ,
Я уэрэдыр гум пымыкI.

Зыгъэхьэзырар ЩхьэщэмыщI Изэщ.
Поделиться: