КХЪУЕЙМ СЫТ ХУЭДИЗ И НЫБЖЬ?

Мы шхыныгъуэ хьэлэмэтыр куэд дыдэ щIауэ цIыхухэм фIыуэ ялъагъу. Ауэ зыми ищIэркъым абы сыт хуэдиз ныбжь иIэми. Ди эрэм и пэкIэ IV лIэщIыгъуэм алыдж еджагъэшхуэ, философ цIэрыIуэ Аристотель иубзыхуауэ щытащ кхъуей зэрыхах щIыкIэр. Ауэ Урысейм ар къыщысар ХIХ лIэщIыгъуэм и пэщIэдзэрщ. Къэгъэлъэгъуэн хуейщ абы и щэхухэр илъэсищэ зыбжанэ хъуауэ адыгэхэм зэращIэр.

МЕЛЫIЫЧХЭМ КЪРАГЪЭЛАТ

Америкэм щыщ еджагъэшхуэ-физик Вуд Роберт, лажьэурэ ешати, мурад ищIат мэзым кIуэуэ тIэкIу зигъэпсэхуну. Мэзым щIэту здэкIуэм, и пхъум и макъ зэхихащ: «Папэ, адэкIэ умыкIуэ, къэувыIэ!» Роберт къэувыIащ, зиплъыхьащ, ауэ къеджар къыхуэгъуэтакъым. Ежьэжри, зы лъэбакъуэ фIэкIа ичатэкъым, метр зыщыплIкIэ нэхъ пэмыжыжьэу щыблэ къыщыуам икIи жыг абрагъуэр щызэгуихам. МелыIычхэм кърагъэлауэ аращ жаIар.

Инджылызым и правительствэм и Iэтащхьэу щыта Черчилль Уинстон куэди къыщыщIырт, куэдми къелащ. Мис абыхэм ящыщ зы. 1941 гъэм и бжьыхьэм зенит батареем и Iуэху зытетыр зригъэлъагъуну абы кIуат. Псори зэфIэкIауэ машинэм къыщитIысхьэжым, и хъумакIуэм машинэм и пэ бжэр премьерым хуIуихащ. «УимытIысхьэ» къыжриIэу зы макъ гуэр зэхихащ абы. ИтIанэ и щIыбагъ бжэмкIэ итIысхьащ. Машинэр ежьэну хунэсатэкъым ипэмкIэ бомбэ къыщыуам. Шоферри премьерым и хъумакIуэри иукIащ, езы Черчилль къелащ.

ДУНЕЙМ И КЪАЛЭ НЭХЪ ДАХЭ ДЫДЭХЭР

Рио-де-Жанейрэ (Бразилие) 1502 гъэм португалхэм ухуэн щIадзащ. Иджыпсту абы цIыху мелуани 10 хуэдиз дэсщ, тенджыз порт, аэропорт инхэр, щIэныгъэмрэ щэнхабзэмрэ я центрхэр, дуней псом щынэхъ ин дыдэ стадион щыIэщ. «Мараканья» стадионым цIыху мин 22-рэ йохуэ. Къалэм щыкуэдщ музейхэр, театрхэр, еджапIэхэр, тхыдэм, архитектурэм я фэеплъхэр, тенджыз Iуфэ зыгъэпскIыпIэхэр. Дунейм и щIыпIэ зэмылIэужьыгъуэхэми езы Бразилиеми къикIыу махуэ къэс мы къалэм цIыху мелуанищым нэс къокIуэ.

УАСЭР КЪЫЩЕЖЬАР

Пасэрей алыдж тхыдэтх Геродот (ди эрэм и пэкIэ 490 - 425) зэритхыжамкIэ, пасэрей Иллирим (Балканхэм щыIа къэралыгъуэщ) хабзэ гъэщIэгъуэн щекIуэкIырт. Зи дэкIуэгъуэ хъуа хъыджэбзхэр ящэхурт. Абдежым уасэр къыщежьауэ хуагъэфащэ.

ФЭ ФЩIЭРЭ Дыгъэм и радиусыр ЩIым ейм нэхърэ хуэди 109-кIэ, и щхьэфэр ЩIым нэхърэ хуэдэ 1.300.000-кIэ, и хьэлъагъыр - хуэдэ мин 330-кIэ зэрынэхъ иныр? Дыгъэм и хьэлъагъыр абы и хъуреягъыр къэзылъэтыхь планети 9-м я хьэлъагъым нэхърэ хуэдэ 750-кIэ зэрынэхъыбэр? Ар нэхъ тэмэму къыбгурыIуэн щхьэкIэ, мыпхуэдэ щапхъи къэпхь хъунущ. Зы хъарбызышхуэрэ хугу хьэдзэ цIыкIурэ зэбгъэдэплъхьэмэ, сыт хуэдэу зэхуэхъурэ? Апхуэдэщ Дыгъэмрэ ЩIымрэ.

НОБЕЛЬ САУГЪЭТЫР

Япэу ягъэуващ 1901 гъэм. Ар ират щIэныгъэм, щэнхабзэм хэлъхьэныгъэфI хуэзыщIхэм, мамырыгъэр хъумэным къахэжаныкIхэм. А саугъэтыр ят Нобель Альфред щылIа махуэм – дыгъэгъазэм и 10-м. Щатыр Швециерщ. Саугъэтыр къыхокI а фондым иIэ хэхъуэм.

БЖЫГЪЭХЭМ Я БЗЭКIЭ

Тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор Бгъэжьнокъуэ Барэсбий зэритхымкIэ, илъэсищэ Кавказ зауэм адыгэу цIыху мелуанитIым нэс хэкIуэдащ, абы и зэранкIэ я хэкур ябгынащ цIыху мелуаным щIигъум.

КIЭРТIОФЫР КЪЫЗДИКIАР

КIэртIофыр къыщежьауэ къалъытэр Эквадорымрэ Перумрэщ. ХVI и пэхэм а къэкIыгъэ хьэлэмэтыр абыхэм кърашри, Испанием къашащ, итIанэ Европэ псом лъэIэсащ, фIыуэ ялъагъуу, егугъуу ящIэуи щIадзащ. Нэхъ иужьыIуэкIэ Урысейми къэсащ. Ауэ, пэжщ, абы щыгъуэ ди деж къэса кIэртIофымрэ нобэ къэдгъэкIымрэ зэщхьыжкъым, сортыщIэ куэд къагъэхъуащ, нэхъ бэви хъууэ, щIыпIэ нэхъ щIыIэхэри езэгъыу. Иджы кIэртIофыр Урысей Федерацэм и щIыпIэ куэдым фIыуэ щохъу. Ар иджы щIакхъуэ етIуанэуи ябж.

ЩIЫМ И СПУТНИК IЭРЫЩIХЭР

Япэ спутникыр СССР-м 1957 гъэм жэпуэгъуэм и 4-м иутIыпщащ. Спутник IэрыщI нэхъыбэ дыдэ щаутIыпщар «Плесецк» космодромырщ. Абы спутник 1.452-рэ хьэршым ириутIыпщхьащ. ЕтIуанэ увыпIэр абыкIэ зыIыгъыр Байконурщ - 1.031-рэ, ещанэр - Канавералщ (США) – 590-рэ.

ТХЬЭГУРЫМАГЪУЭ УЭЛЛС

къигупсыса и романхэм къыщигъэлъэгъуат: 1889 гъэм Iэщэ папщIэу лазер къызэрагупсысынур, 1899 гъэм видеомагнитофон зэрызэпкъралъхьэнур, 1901 гъэм автомобилхэр уэрамхэм дэмыхуэж зэрыхъунур, 1903 гъэм зауэхэм танкхэр куэду къыщагъэсэбэпу зэрыхуежьэнур, 1914 гъэм атомнэ Iэщэ шынагъуэр къызэрагупсысынур.

Инджылыз тхакIуэшхуэ Уэллс Герберт и тхыгъэхэм къыщигъэлъэгъуахэм я процент 80-р къэхъуакIэщ е къохъу.