Тхыгъэ кIэщIхэр
ЗыгъэкIуэдыфын щыIэкъым
ГъащIэр гъэщIэгъуэнщ! Дауэ хъуми, дауэ щIэми, гъащIэм хэкIыпIэ къегъуэт. Ар зыгъэкIуэдыфын къару щыIэкъым. Муслъымэн диным къемызэгъыу къызэрилъытэм къыхэкIкIэ, адыгэхэм сурэт ящIу щытакъым. Ауэ я гурылъхэмрэ я мурадхэмрэ мыкIуэдыжу дунейм къытрагъэнэн щхьэкIэ, алэрыбгъухэм, арджэнхэм, упщIэхэм сыт хуэдэ тхыпхъэ гъуэзэджэхэр хащIыхьу щыта! ДыщэрыдэкIэ сыт хуэдэ хэдыкI гъуэзэджэхэр ящIу щыта! Тэрэфарэ дахэу, зэщIэпщIыпщIэжу, зэщIэлыдэжу дарий бостейхэмрэ дыщэ пыIэхэмрэ хадыкIырт. Шылэхъархэм сыт хуэдэ тхыпхъэ дахэ хащIыхьрэт. Кистрэ краскэкIэ ящIыну зыхуимытыр мастэрэ IуданэкIэ хадыкIырт.
Гъуджэм къищым…
ЦIыхум и теплъэу гъуджэм къищым узэрыфIэфIу зыхуэщI - ухуеймэ зыхузэкIэщIэш, ухуеймэ ешхыдэ. АбыкIэ уигу мызагъэмэ, кIэрахъуэкIэ еуапэ. Абы хэкIуадэм хэкIуэдэнур гъуджэрщ. Ауэ гъуджэм къищ цIыху сурэтым зэрызыхуэпщIым хуэдэу езы цIыхум зыхуэпщIыныр икIагъэщ, хьэкIэкхъуэкIагъэщ. ЦIыхум гуапагъэрэ IэфIыгъэрэ кIэлъызепхьэныр, абы гукъэкI хууиIэныр, удэIэпыкъуныр уи къалэнщ. Апхуэдэу дапщэри уэ ущытыфу пIэрэ?
Шагъдий
Шагъдийр сытым къытекIрэ жыпIа? Абы къикIыр «шыгъэр лъэдийм щыIэщ» жиIэу аращ. Адыгэхэм япэм шыр мыпхуэдэу зэхагъэкIырт: шыр къагъажэурэ фIы дыдэу еша нэужь, абы и фIалъэм лъакъуэкIэ хущIэуэрт. Шы лъакъуэр щIэщIамэ, ар шагъдийуэ къалъытэртэкъым.
Теунэ Хьэчим.
ГушыIэ
ЗэхэпIытIа IэфI
Иужьрей зэманхэм Шэрыуэжь фадэм тIэкIу дихьэх зэрыхъуам тегузэвыхь анэм хамэ къуажэ щыщ фыз гуэрым жиIэу зэхихат, аркъэ хэкIауэ шху зэхэпIытIа ебгъэшхмэ, занщIэу абы гущыкI хуищIу, IэкIэ теIэбэу узыр зыщхьэщаха сымаджэм хуэдэу.
КъызэрыжраIам хуэдэу ищIри, махуэ гуэрым шэджагъуашхэ къыдыхьэжа и къуэм шху зэхэпIытIар хутригъэуващ, аркъэ пэлыщтоф ныкъуэр хэкIауэ…
- ЗэрыIухуэу иджыпсту гущыкI хуищIынущ! - анэм и щхьэм хужеIэж, пщэфIапIэм къыщIэкIыжарэ, къэхъунум пIейтейуэ пэплъэу здэщытым. - ДехъулIатэкъэ итIанэ! Езыри, сэри, и унагъуэри дытыншыжынт, псалъэмакъ лей дыхэмытыжу. Абы къилэжь сомри хэкIуэдыкIыншэу унагъуэм къихьэнт. Нэхъыщхьэжращи, щIалэм и узыншагъэр зэфIэувэжынт, и щIыхь, и пщIэ, и нэмыс къэIэтыжа хъунт… Ауэ «зэхэпIытIам» си къуэм зыгуэр къримыщIэну пIэрэ? Хущхъуэ хуэхъуным и пIэкIэ, «зэхэпIытIар» щхъухьу къыщIэкIмэ, дауэ хъуну? ИтIанэ щхъуэ есхыжауэ аракъэ си щIалэм… си кIэтIий кIапэ къикIа си быным?.. Адыдыд! Алыхьым жимыIэкIэ! Тхьэм ар къысхуимыхькIэ!..
Гузавэу къыщIэпхъуа анэр пщэфIапIэбжэм къызэрысу зэщIэувыIыкIащ, зыIурыбзаежу къежьэжа и къуэм Iууэри.
- Сыту зэхэпIытIа IэфIыIуэ сыбгъэшха-тIэ! - жеIэ Шэрыуэжь, и Iэ хьэлъэр и анэм и пщэм къришэкIыурэ. - КхъыIэ, ди анэ, дяпэкIи апхуэдэ схуэщIурэ сыгъэшх!..
ЛIыгъур Чэрим.
ЖыIэгъуэхэр
Гъунэ имылъам лъэр щIегъэху
Ушынэу укIуэжмэ нэхъыфIщ, зыбгъэлIу уаукI нэхърэ.
МыхъумыщIэ и щIыфэм фашхэ щодзэлашхэ.
Нэхъыщхьэм еубзэурэ и бзэр иубыдащ.
Еджа щхьэныкъуэ нэхърэ - емыджа щхьэ псо.
Нобэ псори согъуэт жыпIэу зумыIэт.
ЩIалэм ущытхъуу, жьы хъуам уечэнджэщынри щыуагъэкъым.
ЦIыхухъу дэмысмэ, пщIантIэр сабафэщ, цIыхубзыншэмэ - зеиншэщ.
Чэнджэщыр куэд хъумэ, ухозэрыхь.
Лъытэ зиIэм гулъытэ егъуэт.
Убалъэм ихуар къикIыжыгъуафIэ хъуркъым.
НатIэр зищIысыр пщIэнукъым, ужьэхэмыуауэ.
Дохутыр IулъхьэIыхым жеIэ: «Уи IэмыщIэм илъым сегъэплъи, ухъужынрэ умыхъужынрэ бжесIэнщ».
Лъэр щIэмыкIмэ, гур ныкъуакъуэкIэ сыт и мыхьэнэ?
Гъунэ имылъам лъэр щIегъэху.
И узыншагъэм махуэ къэскIэ тохъуэхъухь, зыIурикIэурэ щхъухь.
ЖыпIэну узыхуейр жыпIэ мыхъумэ, абы нэхъ Iей сыт щыIэ?
Зэуэ къулей хъуну хуейуэ Iуэхум зридзри, и дзэр Iуиудащ.
Къулейм и шым щэлъахъэ илъми, шыгъажэм япэ къос.
Бохъшэр ахъшэм и унэIутщ.
Къардэн Мухьэмэд.
Хъыбарыжь
АдрыщI шу
... Мыпхуэдэ хъыбар яIуатэу зэхэсхащ, пцIыи пэжи, тхьэм ещIэ. Зэрызэхэсхам хуэдэу вжызоIэж. Хуейми ирепэж, хуейми ирепцI - ара-тIэ, нэхъыщхьэр? Аракъым. Ящыгъупщэркъым - аращ нэхъыщхьэр…
Кърым хъаныр дзэшхуэ щIыгъуу Къэбэрдейм къихьат. «Къэбэрдейхэр жыIэмыдаIуэ хъуащ. ЗывэзгъэцIыхужынкъэ!» - жери къэгубжьри къэкIуат.
КъакIуэри Гум Iуфэ къыIутIысхьащ, и дзэр псы Iуфэм Iут мэз лъагуэм щIигуэшащ. Псым къызэпрыкIын тегушхуэртэкъым: мыдрыщIкIи мэзщ, къэбэрдейхэм ар тIысыпIэ ящIауэ къыпэплъэмэ ищIэрэ? Сыт хуэдиз зауэлIи ягъэшэсыфауэ пIэрэ? Я къару здынэсыр умыщIэу уапэув хъурэ?..
Хъаныр псы Iуфэм къыIутщи, къоплъэ. Къэбэрдейхэми зыкъагъэхъейркъым, езыми ярикуркъым. Псым узэпрыплъмэ, мэзым Iугъуэ мащIэ адэ-мыдэкIэ къыхеху, къэбэрдейхэр къызэрыпэтIысам шэч хэлъкъым. Ауэ дапщэ хъурэ къапэтIысар? Ныжэбэ тIасхъэщIэх игъэкIуати, къигъэзэжыркъым…
Хъаныр жыг къуагъым къыкъуоплъ, псым зэпроплъри щытщ. «Дзэр есшэжьэнт, псым адрыщIкIэ щысхэм я бжыгъэр сщIатэмэ…» - и щхьэм щIотIахъуэ хъаныр…
АдрыщIкIэ шу гуэр псы Iуфэм къыIухьащ. КъыIухьащи, шыр егъэджэгу, псы Iуфэм Iут удзыпцIэр еутэ.
Хъаныр, Iэдакъэжьауэ ищIри, псым зэпрыплъащ. «Ар къытIэрыхьатэмэ, къедгъэIуэтэнт…», - и щхьэм хужиIэжурэ кIэлъоплъ шум.
Шур мэджэгу, шыр егъатхъуэ.
- Къафщтэт си фочыр!
Хъаным и фочыр къыхуахь.
АдрыщIкIэ щыджэгу шум трегъапсэри кIакхъур щIеч.
Шур, щхьэщIыбкIэ йощIри, уанэгум йоджалэ…
Хъаным зы зауэлI зыбгъэдешэ:
- КIуэи, и псэр хэмыкI щIыкIэ, къызэпрых: абы къедгъэIуэтэнщ къытпэтIысам я бжыгъэр…
Хъаным и зауэлIыр, шым зредзри, псым зэпроцIэфт. Уанэгум къилэл шур къипхъуэтэну щыIэбэм, модрейр къопхъуэри хъаным и зауэлIыр еубыд, шыплIэм дедзэри мэзым щIохьэж…
ЕтIуанэ махуэм хъаным и дзэм нэху къытещхьащ, адрыщIым исахэм къаувыхьауэ…
Зытхыжар Къэрмокъуэ Хьэмидщ.
Нэщэнэхэр
Iуащхьэмахуэ пшагъуалъэмэ...
Адакъэр бжэIупэм къыIуувэрэ и щIыбагъыр къэгъэзауэ Iуэмэ, фIыкъым.
Бещтоужьыр къепщэмэ, гъэр фIы хъуну къалъытэрт.
Iуащхьэмахуэ пшагъуалъэмэ - уэлбанэ пэплъэ жаIэрт.
Бжьыныфэ, бжьыныхуфэ, джэдыкIафэ ягъэсыртэкъым - тхьэмыщкIагъэ къишэу къалъытэрти.
Бзэгупэр шхэмэ, пцIы къыптралъхьэ жаIэрт.
Вагъуэиж зэралъагъуу, «си мывагъуэу къыщIыукI» жаIэрт.
ГъавэщIэр зейр япэ абы хэIэбэмэ нэхъыфIщ, хамэм Iухуэ нэхърэ.
ГъуэгущхьэIум пхъэщхьэмыщхьэ жыг хэпсэну фIыщ.
Дыгъэм пшэкIухь иIэмэ, лIыщхьэ малIэ е зауэ къохъу жаIэрт.
Дыгъэм Iэпэ хуэпшиину фIыкъым.
ГъуэгурыкIуэм и гъуэгу зэпаупщIыртэкъым.
Дэшхуей жыг унэм къебгъэтIысылIэмэ, цIыхухъум дежкIэ фIыкъым жаIэрт.
Джэдум и щIыб мафIэм хуигъазэмэ, уае хъуну къалъытэрт.
Къанжэр унэ гупэмкIэ къыщыкIакIэмэ, лIым и благъэ хьэщIэ къокIуэ жаIэрт.
Жэмыр жьэгъуашхэмэ, гъэшыфIэу къалъытэрт.
ЩIыIу зэрымыт джанэ щыптIэгъэну фIыкъым жаIэрт.
Iуэху гуэр мурад пщIауэ укъепсамэ, къохъулIэ.
ГунэщIу ужеину фIыкъым.
ДыщэхэкI уи унэ илъыну фIыщ.
ИпщэкIэ уафэр япэу щыгъуэгъуамэ, гъэр гъэфI, бэв мэхъу жаIэрт.
Унэм ущыщIыхьэкIэ лъапэ ижьыр нэхъапэ щIэшие жаIэрт.
Хуэ зышхым и щхьэцыр кIыхь хъууэ къалъытэрт.
Хьэ къугъым мелыIыч елъагъу жаIэрт.
Хьэдэ зэрыщIалъхьа бел зэIэпахыртэкъым.
ХьэкIэ къызытеуам и гугъу ящI жаIэрт.
Цыбэ угъурлыщ, насыпыфIэщ жаIэрт.
Тхыдэ
Я адэхэм ещхь хъужакъым
«Мыщэ лъхуэри, дыщэ къилъхуащ, дыщэ лъхуэри, мыщэ къилъхуащ», - жаIащ XVIII лIэщIыгъуэм псэуа къэбэрдейхэм. Апхуэдэу жаIэн хуей щIэхъуар мыращ: Беслъэн ПцIапцIэ и лIакъуэ Къазиипщым къуитху иIащ: ХьэтIохъущокъуэ (ХьэтIохъущыкъуэ лъэпкъыр къызытехъукIар), Щолэхъу (бын иIакъым, пасэу дунейм ехыжащ), Жамболэт, Мысост (пщы Мысостхэ я лъэпкъыр къызытехъукIар), Ислъам («Ислъэмей» щIыжаIэр).
Арати, Къазиипщым и къуэ ещанэ Жамболэт къуищ иIащ: Бэчмырзэ, Къетыкъуэ, СулътIан-Алий.
Бэчмырзэрэ Къетыкъуэрэ лIыпIэ щиувэм, тIури адыгэпщ цIэрыIуэ хъуащ. Ауэ я хьэл-щэнкIэ ахэр зы анэ къилъхуа хуэдэтэкъым. А тIур я пщылIхэмрэ я уэркъхэмрэ зэрахущыт елъытауэ, Бэчмырзэ «мыщэкIэ», Къетыкъуэ «дыщэкIэ» еджэ хъуащ.
Ауэрэ зэманыр екIуэкIыурэ, Бэчмырзэ къуих иIэ хъуащ: Тэтэрхъан, Темырболэт, Бэтокъуэ, Къесын, Долэт-Джэрий, Елмырзэ.
Къетыкъуэ къуитху иIащ: Аслъэнбэч, Къарэмырзэ, Къасболэт, Къэнэмэт, Жамболэт (и адэшхуэм и цIэр фIащыжащ).
Арати, Бэчмырзэ «мыщэрэ» Къетыкъуэ «дыщэрэ» я бынхэр лIыпIэ иувэу пщыгъэр щаубыдым, я къуэ нэхъыжьитIыр - Бэчмырзэ и къуэ Тэтэрхъанрэ Къетыкъуэ и къуэ Аслъэнбэчрэ - я хьэл-щэнкIэ я адэхэм зыкIи емыщхь хъуащ. Бэчмырзэ «мыщэ» и къуэ Тэтэрхъан хьэл-щэн дахэ зиIэ, цIыху Iэдэб, бзэ IэфI зыIурылъ лIы зэтес къыхэкIащ. Къетыкъуэ «дыщэ» и къуэ Аслъэнбэч, и адэм зыкIи емыщхьу, цIыху IуэнтIа, гурымыкъ, щхьэзыфIэфI пщы пагэ къищIыкIащ. Абыхэм цIыхухэр еплъри, я адэхэм зыкIи зэремыщхьым щхьэкIэ «мыщэ лъхуэри, дыщэ къилъхуащ, дыщэ лъхуэри, мыщэ къилъхуащ», - жаIащ. А псэлъафэр абы къытекIащ.
Бекмурзин пщы лъэпкъ унэцIэр Бэчмырзэ деж къыщежьащ. Бекович-Черкасскэ пщы лъэпкъыр Бэчмырзэ и къуэ нэхъыщIэ Елмырзэ къытепщIыкIыжащ. Елмырзэ инэрал цIэ иIэу, дзэпщу Астрахань къалэм дэсащ. И бынхэри, абыхэм я щIэблэри, урыс хъужауэ, пащтыхьым къулыкъу хуащIащ.
Кайтукин пщы лъэпкъ унэцIэр Къетыкъуэ деж къыщежьащ. Къетыкъуэ и къуэ Аслъэнбэч Къэбэрдейм пщыгъэр тIэунейрэ щиIыгъащ: 1721 - 1722, 1736 - 1739 гъэхэм. «Шы пшэр уанэу» зэ УрысеймкIэ, зэм КърымымкIэ еутэкIыурэ, зы пщы гуэрми емызэгъыу, Къэбэрдейр зэIищIэу псэуащ, икIэм-икIэжым, Кърымым Iэпхъуапэри, абы щылIэжащ. Аслъэнбэч и къуэ Хьэмырзэ ЛIы КIэщIырщ 1778 гъэм «Къэбэрдей жэщтеуэр» къызэзыгъэпэщауэ щытар.
КъардэнгъущI Зырамыку.
