Илъэс щитIым нэблэгъауэ зэманым декIуу зиужьу, цIыхубэм ялэжьым хъер къыпэкIуэу, я гуащIэ и шхыгъуэ ихуэрэ зэгурыIуэу къогъуэгурыкIуэ Къэхъун къуажэр. Езым и тхыдэ, хабзэ, лэжьыгъэ, зэхэтыкIэ зиIэж жылэ дахэу Аруан куейм итщ ар.
Унагъуэ 1500-м щIигъур зылI и быну зэкъуэтщ, гуфIэгъуэ къэхъуамэ, Iэтауэ зэдагъэлъапIэрэ, гузэвэгъуэ къыдэхъуэмэ, зэдаг ъэву. Нобэ сыт и псэукIэ зи гуащIэдэк IкIэ Урысейм щыцIэрыIуэ жылэм? Дэсхэр сытым игъэпIейтейрэ? А упщIэхэмкIэ зыхуэдгъэзащ Къэхъун къуажэ администрацэм и Iэтащхьэ Къандэхъу Леонид.
- Леонид, нобэ къуажэм и Iуэху зыIутымкIэ къыщIэддзэнщ ди зэпсэлъэныгъэр. Дауэ къефхьэлIэрэ 202I гъэр, сыт хуэдэ къалэн нэхъыщхьэхэр зэфIэвгъэкIа къызэднэкI илъэсым?
- Ди къуажэр Аруан щIыналъэм жылэ нэхъ ин дыдэу итхэм ящыщ зыщ. Мы гъэм екIуэкIа къыхэтхыкIыныгъэм кърикIуахэмкIэ, нобэ Къэхъун цIыху 8I74-рэ дэсщ. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, цIыхур нэхъыбэху, Iуэхуу щыIэри, къалэну ди пщэ къыдэхуэри нэхъыбэщ.
Хэт сыт хуэдэ Iуэху иIэми, администрацэм къекIуалIэу, ахэр зэрызэфIэтхыным иужь диту апхуэдэщ махуэ къэс. IэщIагъэ, щIэныгъэ яIэу IэнатIэ пэрытхэр, хадэм илэжьыхьхэр куэду, егъэджэныгъэ щекIуэкI, узыншагъэм щыкIэлъыплъ, сабийхэм щадэлажьэ IуэхущIапIэхэр зэтеублауэ лажьэу мэпсэу жылэр.
2021 гъэм ди пщэрылъу щыта псоми хуэмурэ иужь дитащ, IуэхущIэ куэд зэтедублащ, абыхэм кърикIуахэр дызыхуэкIуэ илъэсхэм нэрылъагъу къэхъунущ. КъищынэмыщIауэ, гъэ къэси едгъэкIуэкI лэжьыгъэр зэи къызэтеувыIакъым. Къуажэр гъэкъэбзэныр, махуэ хэхахэр гъэлъэпIэныр, цIыхухэр зыгъэпIейтейхэр зэфIэхыныр, къытлъыкъуэкI гугъуехьхэр гъэзэкIуэжыныр ди пщэ дэлъщи, зэрызэтредмыгъэхьэным иужь дитщ. Пэжщ, пандемиер зэран къытхуохъури, Iуэхугъуэ гуэрхэм я пIалъэр дгъэкIуэтэн хуей мэхъу, ауэ псэукIэм зегъэужьынымкIэ абы дыкъилъахъэу схужыIэнукъым.
- Къэхъундэсхэм я хэхъуэмрэ фейдэмрэ къызыхахыр республикэ псом, уеблэмэ къэралым къыщащIэ. Дэс унагъуэхэм я нэхъыбэр бэдрэжаным зэрелэжьыр къэплъытэмэ, республикэм ит къуажэхэм ящыщу нэхъ зэIузэпэщу псэухэм хабжэрэ?
- Къуажэм дэсым и процент 90-р йолэжь бэдрэжаным. Абы и лъэныкъуэкIэ нэхъ лэжьакIуэжьхэм дащыщщ. Шэч хэмылъу, абы хэхъуи зыужьыныгъи къыпокIуэ. Я щхьэ яхуэгъэпсэужу, я щIэблэр ирагъаджэу, зыхуей ягъуэту мэпсэу къуажэм дэсым я нэхъыбэр жыпIэкIэ, ущыуэнукъым. Унагъуэ хадэхэм нэмыщI, гектар 40-м нэс ттауэ, хуабэщхэр иращIыхь.
Урысей Федерацэр бэдрэжан тонн мелуани 3,5-рэ хуэныкъуэмэ, ди къуажэ къудейм абы и зы процентыр игъэнщIыфынущ, зы илъэсым хуэзэу тонн мин 35-рэ ирищэу. Апхуэдэу лэжьыгъэм, хадэхэкI гъэкIыным хуэмыщхьэх къуажэдэсхэм я псэукIэри лэжьэкIэри щапхъэ зытехыпхъэу къызолъытэ.
- Ижыпсту щIыналъэхэм, къуажэхэм заужьынымкIэ мыхьэнэшхуэ яIэщ лъэпкъ проектхэм, федеральнэ, республикэ программэхэм. Ахэр къыфхуэгъэсэбэпрэ?
- Нэгъаби мы гъэми зи гугъу пщIы программэхэм ящыщу къуажэ зыужьыныгъэм епха зыбжанэм дыхыхьащ. «Комплексное развитие сельских территорий» программэм ипкъ иткIэ, дгъэхьэзыра дэфтэрхэр пхыкIащ, ахъшэу къытхуаутIыпщынур къыджаIащ. Абы и фIыгъэкIэ егъэджэныгъэ, щэнхабзэ IуэхущIапIэхэр, гъуэгухэр, псы дэшэныр нэхъри едгъэфIэкIуэну ди мурадщ. Ахэр 2022 гъэм зиужь дихьэнухэм ящыщщ.
- Къуажэ клубыр хэхуауэ пIэрэ а программэм? Ар нэхъ инхэм, нэхъыфIу лажьэхэм хабжэу къекIуэкIащ. Иджы дэни щэнхабзэмкIэ унэхэр дащIыхь, дыдейр илъэс куэд щIауэ зэрымылэжьэжыр, зэрагъэпэщыжыну къыщIадзэу къызэрызэтрагъэувыIэжар къуажэдэсхэм ягу зэрыгъухэм ящыщщ. НобэкIэ дэнэ нэса абы и Iуэхур?
- ЩэнхабзэмкIэ унэм и зэгъэпэщыжыныгъэ лэжьыгъэр зи гугъу сщIы программэмкIэ 2022 - 2023 гъэхэм зэфIэкIын хуейуэ щытщ. Абы и IуэхукIэ къыжыIэн хуейщ, иджыпсту жылэхэм щащI клубхэм хуэдэ ди къуажэми дащIыхьыну къызэрытхуагъэлъэгъуар. Ауэ ди клубыр абыхэм нэхърэ куэдкIэ нэхъ инщ икIи щэнхабзэ Iуэхухэм нэхъ хуэщIащ. Ар зэрагъэпэщыжмэ, нэхъ къатщтэу иджыри къэс дыпэплъауэ аращ.
Илъэс къакIуэм ЩэнхабзэмкIэ унэр иризэдгъэпэщыжыну сом мелуан 27-рэ къытхуаутIыпщынущ. Абы нэмыщI, ди къуажэм дэт школитIри къэдгъэщIэрэщIэжыну ди мурадщ, зы школым щхьэкIэ - сом мелуан 44-рэ, адрейм папщIэ сом мелуан 31-рэ къытIэрыхьэнущ.
Апхуэдэ дыдэуи псы иридэтшэну сом мелуан 20 тхухахынущ. ЗэрыжысIауэ, а лэжьыгъэхэм етIанэгъэ иужь дихьэну аращ. Программэм дызэрыхэхуар ди ехъулIэныгъэшхуэу гъэр идгъэкIыу жыпIэ хъунущ.
ЩэнхабзэмкIэ унэм куэдкIэ дыщогугъ. Ар хьэзыр хъумэ, музей, библиотекэ, пощт хуэдэхэр хэтынущ, къуажэ администрацэри, участковэри абы щIэсынущ. Уардэунэр къуажэкум итщи, тыншу цIыхухэр къекIуэлIэнущ. КъищынэмыщIауэ, жылэм и щэнхабзэ гъащIэр зэтеувэжынущ. Абы щIэх-щIэхыурэ къедгъэблэгъэнущ уэрэджыIакIуэхэр, къэфакIуэхэр, цIыхубэм фIыуэ ялъагъу, ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зезыхьэ Къэбэрдей театрыр. Дэри махуэ лъапIэхэм ирихьэлIэу къызэдгъэпэщ дауэдапщэхэри екIурэ-ещхьу щекIуэкIынущ.
- Ар гуфIэгъуэшхуэщ, Тхьэм къыфхузэпищэ! Иджыри зы гуныкъуэгъуэ бжесIэнщ, къуажэдэс хуэдэу: гъэмахуэм ди псыр къижкъым. Жылэр псыкIэ къызэгъэпэща хъуным фелэжьрэ?
- Хадэпсхэр щежэхым, къуажэр псы хуэныкъуэу щытакъым. Жылэр инщ, хадэ зыщIэр куэдщи, псым дрикъужкъым. 2021 гъэм проект дгъэхьэзырауэ «Псы къабзэ» программэм 2022 гъэм дыхыхьэну ди гугъэщ. Ди мурадщ псы хъумапIэ тщIыну. Псы къыдэзышей насосиплI дгъэувынущ, дэтхэнэми псы куби 150-рэ зэрыхуэ хъумапIэ пыту. ДяпэкIэ ттыну щIапIэхэм екIуэлIэну псым и гъусэу аращ ар. Абы папщIэ сом мелуан 63-рэ зытекIуадэ проект дгъэхьэзыращи, къыддаIыгъыну дыщогугъ. КъищынэмыщIауэ, и щхьэмкIэ зи гугъу сщIа программэм ипкъ иткIэ, къуажэм псы бжьамийр километри 7,5-кIэ дэтлъхьэнущ. А федеральнэ, республикэ проектхэм, программэхэм мыхьэнэшхуэ яIэщ ди дежкIэ, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, дэ езым мылъку дбгъэдэлъкъым а гугъуехь псори иризэфIэдгъэкIыну. Къуажэр къапщтэмэ, и хэхъуэкIэ псэуфынукъым. Аращи, программэ нэхъыбэм дызэрыхыхьэным догугъу, район администрацэри хъарзынэу къыддоIэпыкъу.
- Къуажэ унафэщIым и дэIэпыкъуэгъушхуэу плъытэ хъунущ щIыпIэ самоуправленэр, нэхъыжьхэм, бзылъхугъэхэм, щIалэгъуалэм я зэгухьэныгъэхэр. Апхуэдэхэр щылажьэрэ Къэхъун?
- Шэч хэмылъу, псом хуэди диIэщ. Абы хохьэ Ветеранхэм я зэгухьэныгъэри, Жылагъуэ советри. ЩIыпIэ самоуправленэм депутат I5 хэтщ, Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэхэм елэжьу комиссищ диIэщ. ПсэупIэ-коммунальнэ IэнатIэмрэ щIы IуэхухэмкIэ комиссэр сытым дежи жыджэру мэлажьэ, Социальнэ комиссэр къуажэм дэт школитIым нэхъ епхауэ мэлажьэ. А еджапIэхэм къыщызэрагъэпэщ Iуэхухэм сыт щыгъуи дыхэтщ.
Щхьэхуэу сыкъытеувыIэну сыхуейт 2-нэ курыт еджапIэм тхыдэмкIэ и егъэджакIуэ, тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат Шыбзыхъуэ Хъамсинэ къызэригъэпэща «ЛъыхъуакIуэ» клубым лэжьыгъэшхуэ зэрыригъэкIуэкIым, хьэщIэ куэд кърихьэлIэу зэIущIэ гъэщIэгъуэнхэр къызэрызэрагъэпэщым. Абы и еджакIуэхэр район, республикэ зэпеуэхэм хэту, пашэныгъэхэр къыщахьу апхуэдэщ. Мы гъэм къыдэхъулIахэм ящыщу жыпIэ хъунущ а еджапIэм къуажэм и тхыдэм теухуа музей къызэрыщызэIутхар.
Мыдрей зэгухьэныгъэхэм я унафэщIхэмрэ дэрэ махуэ къэс дызэрощIэ. Сыт хуэдэ Iуэху къетхьэжьэми, жэрдэм адрейхэм къыхалъхьэми, зыр зым зыщIэдгъакъуэу дызэдолажьэ. ИтIанэ, къуажэдэсхэри дызэдэIэпыкъужу щытщ. ВацапкIэ зэрыщIэу гуп зыбжанэ иIэщ жылэм, щэ бжыгъэкIэ, цIыху мин хэту. Абы и щхьэпагъ цIыхухэм зэрекIыр жысIэфынущ, чэнджэщ щызэIэпахыу, я упщIэхэм жэуап щагъуэту, бэдрэжаныр зыгъэкIхэр щызэчэнджэщу, сату зыщIэхэм я Iуэху щагъэкIуатэу зэрыщытымкIэ. Ахэри сэбэпышхуэщ къуажэдэсхэм я дежкIэ.
- Унагъуэ хуэмыщIа, зи Iуэху хуэмыкIуэ, бынунагъуэшхуэ куэд дэс къуажэм? СыткIэ защIэвгъэкъуэфрэ апхуэдэхэм?
- Зэи гулъытэншэ тщIыкъым апхуэдэхэр. Ахэр зи нэIэ щIэт IэщIагъэлIи диIэщ. Хэт сыт хуэныкъуэми дощIэ, махуэшхуэхэм ирихьэлIэу зэхуэтшэсрэ концерт едгъэплъу, дахуэупсэу апхуэдэщ. Иджыпсту пандемием щхьэкIэ зэпыдгъэуащ. Ауэ мис, ИлъэсыщIэм ирихьэлIэу, дащIэупщIэнущ, дакIэлъыкIуэнущ, дгъэгуфIэнущ.
- ШхапIэхэр, тыкуэнхэр къуажэм зэрыдэтым къыбжеIэ хьэрычэтыщIэхэр зэрыдэсыр. Ахэр зыгуэркIэ сэбэп къыхуэхъурэ къуажэ администрацэм е къуажэдэсхэм?
- Сытым дежи сэбэп къытхуохъу. Мис а зи гугъу сщIа махуэшхуэхэр къыщызэдгъэпэщым деж абыхэм зыкъытщIагъакъуэ. Къетхьэжьа Iуэху зэи ныкъуэ ящIакъым. ЦIыху жумартхэр, зэтетхэр диIэщ, дригушхуэу.
- Къуажэ пощтым и лэжьыгъэр дауэ къызэгъэпэща хъурэ? Газетхэр щIэджыкIакIуэхэм и чэзум яIэрыхьэрэ?
- НобэкIэ газет, письмо къехьэкIыныр я пщэрылъу пощтзехьитI, езыхэр я машинэм исыжу, щолажьэ пощтым. Махуэм къыдэкIар а махуэ дыдэм ямыхьми, тхьэмахуэм къыдэкIар зэуIуу щэбэтым хуахьыж. Унагъуэхэм къалэн ящытщIащ газетхэр уэшхым, псым, жьапщэм Iисраф ямыщIын щхьэкIэ, пщIантIэ дыхьэпIэхэм ашык цIыкIу трагъэувэну.
- Сыт хуэдэ мурадхэр фиIэу фытехьэрэ 2022 гъэм?
- КуэдкIэ дыщогугъ. ДызыхуэкIуэ илъэситIым школитIыр зыхуей хуэзэмэ, ЩэнхабзэмкIэ унэр зэдгъэпэщыжмэ, куэд къыдэхъулIауэ къэтлъытэнущ. Гъуэгухэм ехьэлIауэ лэжьыгъэшхуи екIуэкIынущ. Ди уэрам нэхъыщхьэм телъ асфальтри зэтхъуэкIыну ди гугъэщ. ЩIапIэу мы гъэм 3I-рэ ттащ, етIанэгъэ 200-м нэс тхуэтынущ, абыхэми узэрекIуэлIэн гъуэгухэр тетлъхьэнущ.
Ди къуажэр зи инагъым зы кхъэ фIэкIа зэрыдэмытыр ди нэхъыжьхэм я гукъеуэти, кхъэ етIуанэ мы гъэм тщIащ, гектар I3 хъууэ, дэтыпхъэр дэту. Абы узэрекIуэлIэн гъуэгури машинэ гъэувыпIэри зыхуей хуэзащ.
КъуажапщэмкIэ пхъэнкIий идзыпIэ ин иIэти, дгъэсеижащ. Гектаритху хъууэ зыгъэпсэхупIэ тщIыну ди мурадщ. Иджыри къыздэсым Нарткъалэ дызэригъунэгъум къыхэкIыу, парк дыхуэныкъуэу къалъытакъым. Иджы ди къуажэ щыщ зы щIалэ и жэрдэмкIэ къетхьэжьащ а проектыр. Гектаритхур зырызу зэпыудауэ, сабий джэгупIи, балигъ зыгъэпсэхупIи, хьэщIэ къегъэблэгъапIи, нэгу зегъэужьыпIи, спорт утыкуи иIэнущ.
Проектыр иджыпсту ящIуращи, дяпэкIэ иужь ихьэнущ. Езы щIалэм сом мелуан 40 хилъхьэну хьэзырщ, дэри къэрал программэхэмкIэ зэфIэбгъэкI хъунухэмкIэ дыкъуэувэнущ. Ар къуажэ псом я зэхуэсыпIэ, зыгъэпсэхупIэ зэрыхъунум шэч къытесхьэркъым.
Илъэс-илъэситIым и кIуэцIкIэ къуажэм фIыуэ зихъуэжынущ, зыужьыныгъэм теухуа мурадышхуэхэр диIэщ. Ахэр къыдэхъулIамэ, ди лэжьыгъэм къыпэкIуэ хъерыр нэрылъагъу хъунут.
