«Сэри адыгэлъщ сщIэтыр»

ЩIэнхабзэ

УафэхъуэпскIыу гурыщIэр къэзыгъэушу щыта сурэтыщI телъыджэ Жэмыфэ Виктор

Кавказым и художник нэхъыфIхэм ящыщ зыт Жэмыфэ (Чемсо) Виктор Мусэ и къуэр (1933 - 1996 гъгъ.).

Илъэс 30 и пэкIэ Жэ­мыфэ Виктор и еплъыныгъэ Ставрополь къыщызэ­Iуахати, художник ­Пащты Германрэ сэрэ ­гъуэгу дытохьэ. СурэтыщIыр зы­хуэлажьэ цIыхухэми гъуаз­джэм и лэжьакIуэхэми Жэмыфэм и Iэда­къэ­щIэкIхэр къазэрыщыхъур зэдгъэщIэным тIуми ди нэ къыхуикIырт. Сыту жыпIэмэ, уро­хьэлIэ ­художникыр цIыху­хэм япыщIауэ щы­тын хуэмейуэ къэ­зы­лъы­­тэхэм. Дэ абыкIэ дыа­рэ­зытэкъым: ущIэтхэм укъы­щыгу­рымыIуэкIэ, ущIэт­хэн щыIэкъым. Къимы­дэкIэ, гъуазджэм фIыщэу хэзы­мыщIыкIхэм, нэхъ тэмэмыр къалъагъуфу жызыIэхэм, апхуэдэ Iуэху еплъыкIэм тезыгъэчыныхьхэм, загъэIэ­защэу «пэжым и нэр ­щращI» щыIэщ. Языныкъуэхэм деж цIыху къызэрыгуэкIхэм нэхъ щIэх къапхъуа­тэ сурэтыщIыр зыгъэпIейтейр, абы жиIэну зыхуеяр, и зэфIэкIыр зэриу­зэщIыну щIыкIэр.
Ар зэрыпэжыр дэ щыдгъэунэ­хуащ Жэмыфэ Виктор и выставкэм: зи ­ныбжькIи, зи IуэхущIафэкIи зэхуэмыдэ цIыхухэм деуэршэры­лIащ, ялъэгъуа сурэтхэм тедгъэпсэ­лъыхьащ.
Адыгэ щIалэм и IэдакъэщIэкIхэм еплъахэр апхуэдизкIэ куэдти, къа­зэрыщыхъуар иратхэу Ставрополь музейм щIэлъ тхылъ Iувищым ихуа къудейт. Сурэтхэм я нэхъыбэр цIыху нэ жаным, псэ къабзэм и гухэлъ ­мафIэмкIэ гъэнщIат, абыхэм узыIэпашэт, нэхунэ телъыджэкIэ къагъэлындауэ къыпщыхъурт.
Ар дунейм и щытыкIэ е цIыхум и ­теплъэ ирехъу - художникыр дэзы­хьэхам, фIэгъэщIэгъуэным уафэ­хъуэпскI мафIэу гурыщIэ нэхухэр къыхуегъэуш. Абы щыгъуэщ сурэт щищIыр. Апхуэдэ дакъикъэхэм деж художникым хузэфIэмыкIын щымыIэу зыкъыщохъуж икIи зыхуе­жьа лэжьыгъэр иухыху тепыIэ иIэкъым. Аращ Жэмыфэ Виктор и теп­лъэгъуэхэр ­гъащIэм и пэжымкIэ щIэузэщIар, щIэкупщIафIэр.
СурэтыщIыр цIыхухэм я гум ­къи­п­сэлъыкIыф зыщIыр сыт? СызэреплъымкIэ, ар бэм я псэм щыщIэм зэрыщыгъуазэрщ, цIыхум гурыфIыгъуэ езытыфыну плъыфэхэр къызэ­рихутэфырщ.
«ЦIыху нэсу, художник Iэзэу укъэзгъэунэхуащи, икъукIэ сыпхуэарэзыщ. Плъыфэхэм я пшыналъэ телъыджэу, уэрэд дахащэу зэхэлъщ уи Iэрытх­хэр… Упсэу бжызоIэ, гухэхъуэ къы­зэптащи», - жриIащ сурэтыщIым ­Пащты Герман.
Болгарием къикIа турист гупми мыпхуэдэу зыкъыхуагъазэу тхылъым итт: «Уи сурэтхэм ­щынэрылъа­гъущ щэнхабзэ лъагэ зыбгъэдэлъу узэры­щытыр».
Виктор и зэфIэкIым сыт къежьапIэ хуэхъуар? Абы жэуап етыжыгъуафIэкъым, сыту жыпIэмэ Iэзагъыр Iуэхугъуэ куэду зэхьэлIащ. Ауэ псом япэу абы къежьапIэ хуохъу ­художникыр сурэт щIыным зэрыхуэгурыхуэр, и лъахэм хуиIэ фIылъа­гъуныгъэр зэи зэрымыужьыхыр, гъащIэр и щIэщыгъуэу, абы дэрэжэгъуэ къриту зэрыщытыр. Шэч хэлъкъым Жэмыфэм и псэукIами къэхъукIами куэд елъытауэ зэрыщытам.
Ар Адыгейм и курыкупсэм щыIэ Нэтрыбэ къуажэм къыщалъхуащ. Абы и адэр юристт, хеящIэуи, Мейкъуапэ тхылъ тедзапIэм и редакторуи лэжьащ. Жэмыфэ Мусэ адыгэбзэкIэ зэридзэкIащ «Интернационалыр», Грибоедовым и «Акъылым къыхэкI насыпыншагъэ» комедиер, нэгъуэщI куэди.
Виктор сурэтыщI къыхэкIынымкIэ сэбэп хъуащ и адэжь щIыналъэм и дахагъыр. Жэмыфэр дуней телъыджэм хуэусэ сурэтыщIт, цIыхумрэ щIылъэмрэ зэхуаIэ зэпыщIэныгъэр къэзыгъэлъэгъуэфт. Абы гъа­щIэм и екIуэкIыкIэр, зэманым къигъэув къалэнхэр тэмэму къыгурыIуэрт, и нэм къыIуидзэр, пэжыр и гъуазэу, гупсысэ куукIэ иузэщIырт. Апхуэдэ гъуазджэкъэ дэ дызыхуейр?
Япэ адыгэ тхакIуэ, Пушкин Александр и цIыхугъэфI Къаз-Джэрий ­СулътIан зэритхащи, «зыпэдмыщIыжу дунейм и щытыкIэр къэдгъэлъэгъуэфу» щытын хуейщ. Хэкум и дахагъыр гурэ псэкIэ зыгъафIэ сурэтыщIым плъыфэ хьэлэмэтхэр къигъуэтырти, дунейм и теплъэгъуэ телъыджэхэр нэгум къыщIигъэувэрт, фIым ды­хуигъэхъуапсэу, гурыщIэ нэхухэр ди гум къыщигъэушу.
Жэмыфэм дагъэкIэ ищI лэжьыгъэхэр (живопись) къазэрыщыхъум тетхыхьащ критик, искусствовед, художник цIэрыIуэхэр. Урыс къэрал музейм нобэрей гъуазджэр къэхутэнымкIэ и къудамэм и унафэщI Боровский Александр жеIэ: «Жэмыфэ Виктор и гуащIэр щыхьэт тохъуэ сурэтыщIым и лэжьыгъэхэм хуэфащэ гулъытэ зэ­рагъуэтым».
Адыгэ щIалэм ищIауэ Урыс къэрал музейм, УФ-м щэнхабзэмкIэ и министерствэмрэ Художникхэм я сою­зымрэ зэхэту сурэт 51-рэ къащэхуащ.
Петров-Водкин, Дейнекэ сымэ хуэдэу, Жэмыфэр дихьэхыу щытащ теплъэ зиIэ сурэтхэр щIыным. Ахэр зытеухуакIэ гурыIуэгъуафIэу, нэIурытхэу, плъыфэхэр я мащIэрэ гупсысэр ебэкIыу щытын хуейт. Ауэ сурэтыщI Iэзэр, и зэфIэкIым хэ­хъуэурэ, 70 гъэхэм и кIэм «плакатым и бзэм» хуэмеиж мэхъу. Пейзажхэм, натюрмортхэм зрет, Хэку зауэшхуэм совет цIыхухэм щызэрахьа лIы­хъужьыгъэр къегъэлъагъуэ.
Хэкур зыхъумэхэр зыгъэдзы­хэн зэрыщымыIэр къегъэлъа­гъуэ «ЦIыхубэ» зыфIища лэжьыгъэм. Мыбы плъыфэхэр щызэщIожьыуэ, зэманыр бзаджэу зэрыщытар ягъэбелджылы.
«Мылыр мэкъутэ. 1943 гъэ» сурэтри зауэ темэм пызыщэщ. Блокадэм и мылыр гъатхэм икъутащ. Нэри пэри ихьу псышхуэ къызэщыуар - дяпэкIэ зауэм къыщыхъуну зэхъуэкIыныгъэфIхэрщ. КIэи пэи имыIэу къыпщохъу гъэр ящIа бий зауэлIхэм я сатыр кIыхьым. Къалэшхуэ зэхэкъутам, исэхэжам къыщынаIуэ а цIыху цIыкIухэр, псэр ящымэхъашэу, гущыкIыгъуэщ. Дунейкъутэжыр зи Iэужьхэр зэхащIыхьам зэрытекIуэдэжыр, я IуэхущIафэм и гъэр зэрыхъужыр Жэмыфэм Iэзэу къигъэлъэгъуащ. Псом хуэмыдэу абы къехъулIащ «Сэлэтхэр», «ЦIыхум зыри щыгъупщэркъым», «Си адэм и фэеплъу» зыфIища сурэтхэр.
Октябрь революцэмрэ граждан зауэмри художникым гулъытэшхуэ зыхуищI лъэхъэнэт. «1917 гъэр», «ЛIыхъужьыгъэкIэ гъэнщIа щIалэ­гъуэ» зыфIища сурэтхэр абы триу­хуащ цIыхубэ насыпым щIэбэнахэм.
Лъэхъэнэхэр зэподжэж, щIэблэхэр зэрощIэ, нэхъыжьхэр зыхуежьар нэ­хъыщIэхэм япэкIэ ягъэкIуатэ. Апхуэ­дэ гупсысэ хэлъу Жэмыфэр тотхыхь ди лъэхъэнэгъухэм. Ар къыщыгъэлъэгъуащ Адыгейм, Къэбэрдей-Балъкъэрым, Ставрополь крайм и гуащIэрыпсэухэм ятеухуа лэжьыгъэ куэдым.
ЗэрыцIыкIурэ Жэмыфэ Виктор фIыуэ илъагъурт губгъуэр. Абы и сурэтхэм тафэ инхэр уи нэгу къыщIагъэувэ, щIылъэ дахащэу, зэщхь къэгъуэтыгъуейуэ абыхэм уIуагъаплъэ. Дыгъэ гуащIэр зытепсэ тафэм къыщхьэщыт гъуэзыр зэрыхъей нэгъунэ зэхыуегъащIэ.
Къалмыкъым щыщ художник гуэрым жиIащ Жэмыфэм и сурэтхэм губгъуэмэ къакIэрихыу, хъунгъалIэмэ нэгъунэ къыщыпщIихьэу. Ауэ а щIыр зезыхьэхэрщ абы и гулъытэ нэхъыщхьэр зылъигъэсыр. Ахэр цIыху лъэщу, къарууфIэу уе­гъэ­лъагъу. Ахэращ берычэтыр зи IэрыкIхэр, губгъуэр къызыдэгъагъэри, къызыдэщхьэлъэри.
ЩIым телэжьыхьхэм абы пщIэ лей яхуищIу зэрыщытар щынэрылъагъущ «Губгъуэм ит цIыхубз», «Махуэ хуабэ», «Мэлыхъуэм и сурэт», «Жэмыш», «Фермэр - пщыхьэщхьэу», «Колхозхэт цIыхубз» сурэтхэми, нэгъуэщIхэми.
Губгъуэрысхэр егъэбжьыфIэ щIым хуаIэ пыщIэныгъэм, щIыр егъэбжьыфIэ а цIыхухэм я IуэхущIафэ дахэм, я лэжьыгъэм. Арат зэрегупсысыр художникыр. А гупсысэр хэлъщ гурыщIэ къабзэ къэзыгъэуш «Пщэдджыжь» сурэтым, гъащIэр, псэуныгъэр зыгъэлъапIэ «Анэхэр» лэжьыгъэм.
Иужьрейр гъащIэм и пшыналъэ дахэщ. Абы щыдолъагъу мэлыхъуэхэм я щхьэгъусэхэр, я бынхэр ящIыгъужу. Ахэр я теплъэкIэ цIыхубз узыншэхэщ. Дауи, абыхэм къащIэхъуэр езыхэм хуэдэ хъужынухэщ. ГъащIэр къызэрымыувыIэм ар и щыхьэтщ. «ЩIым и бынхэм я къуэпс зэи иухыркъым», - жиIэу абы гупсысэ куу хэлъщ.
Илъэс куэд хъуауэ узыкIэлъыплъ художникым и лэжьыгъэ гуэрхэм уосэжри, щIэуэ ищIахэр нэхъ щIэщыгъуэ къыпщохъу. Апхуэдэ еплъыкIэм емылъытауэ, сурэтыщIым и зэчийр нэхъ лъэщу къыщыгъэнэIуауэ зыгуэр къыхэзгъэщхьэхукIащэрэт жыбоIэ. Апхуэдэу къэзгъэнэIуэну сы­хуейт «Бжьыхьэ уэлбанэхэр», илъэс зыбжанэкIэ елIалIэу 1983 гъэм щIын иуха лэжьыгъэр.
Абы уегъэпIейтей, ­укъегъэуIэбжь, гупсысэ зэмылIэужьыгъуэхэр къе­гъэуш, узыщымыгъуазэ гуэрхэм нэIуасэ ухуищIауэ къыпщегъэхъу. Апхуэдэу щхьэ щыт? Художникым «мыр мыращ» жиIэу зыхуейр игъэнаIуэркъым. Уэ нэхъ къызэрыпщтэм хуэдэу уегупсысыну хуит уещI.
 Махуэ бзыгъэу наIуэ хъуа ­гъуэгукъым сурэтыщIым и гъуэгур. Ар баналъэщ, «Мы сызытехьам сыщымылъэпэрэпащэрэт» жиIэу дзыхьщIыгъуэджэщ, и гухэлъ ущэ­­хуа­хэр цIыхухэм я деж нихьэсыну гугъапIэщ. «ПщIэншэу сылъэуджыджэрэ? Сызахуэ? Сыкъуан­шэ?» - жиIэу сурэтыщIыр зэрычэнджащэр щызы­хэпщIэу узэщIащ «Бжьыхьэ уэлбанэхэр».
Жэмыфэм гъащIэр куууэ дигъэ­лъагъурт, псом хуэмыдэу къару куэд ирихьэлIэрт цIыхур зыхуэдэр, ар зы­хущIэкъур, и гуращэр къиIуэтэным.
Ар зэи тетхыхьыртэкъым псэкIэ имыгъэва, фIыуэ зыщымыгъуазэ Iуэхугъуэхэм, зыхуэдэр имыщIэхэм. ЗыгуэркIэ и псэм лъэIэсрэ къагъэпIейтея нэужьт лэжьыгъэм щеу­валIэр - и нэм хъуаскIэр къыщIихыу, гурыщIэ лъэщым зэщIиIэтауэ. ИкIи, плъыфэ зэмыфэгъухэр Iэза­щэу зэригъэкIуфурэ, щIыкIэ телъыджэхэр къихутэфу зыхуейр зригъэхъулIэрт. Апхуэдэ лэжьэкIэ зэриIарауэ къыщIэкIынщ гукъинэж ящы­хъуа сурэтхэр Виктор щIыхуэщIар.
Гъэм и дэтхэнэ лъэхъэнэра ар ­нэхъ дэзыхьэхар? УпщIэм жэуап ептыну гугъущ. Феплъыт абы и гъэмахуэ, и бжьыхьэ пейзажхэу «Иужьрей удз гъэгъахэр», «Гъэмахуэ», «Дыщафэ бжьыхьэ», «Сабиигъуэ блэкIам и уэшх» зыфIищахэм. Абыхэм плъы­фэхэр щызэщIожьыуэ, языныкъуэ­хэр дыгъэ нэпскIэ къэгъэнэ­хуауэ, адрейхэр пшэ зэщIэпщIыпщIэхэм ­къакIуэцIрыпсу къыпфIощI.
 Си фIэщ хъуркъым Жэмыфэ Виктор хуэдэу Iэзэу бжьыхьэри гъэмахуэри къэзыгъэлъэгъуа щыIэу! Сэ ­нэхъ сыдахьэх абы и фокIадэ, жэпуэ­­гъуэ лъэхъэнэм теухуа теп­лъэгъуэхэм. Языныкъуэ пейзажхэр къызэщIонэ пшэплъ щIыкIэу, адрейхэм гъащIэр щоужьыхыж, даущыншэ хъуауэ. Дунейм зэрызихъуэжыр апхуэдэу Iэзэу зытхыфынур зигукIэ усакIуэ художникырщ.
80 гъэхэм и кIэм адыгэ щIалэм Хэкум и образыр къызыхэщ лэжьыгъэхэм зрет. Этюдымрэ сурэтымрэ зым хуигъэкIуэжу итхахэм дунейм и теплъэр фащэ яхуищIыну абы щы­гъупщэркъым.
Жэмыфэ Виктор цIыху гуащIафIэт. Зыхуежьар къехъулIэхуи ­увыIэгъуэ иIэтэкъым. АбыкIи нэрылъа­гъущ художникыр и IэщIагъэм зэрыхуэ­пэжыр, цIыхухэм ягу ирихьын лэжьыгъэхэр ищIыным зэрыхущIэкъуар.
Жэмыфэм и выставкэхэр Москва, Краснодар, Махъэчкъалэ, Орджоникидзе, Мейкъуапэ щагъэлъэгъуащ.   
Виктор и бынхэр езым къыдэп­лъеящ. Аллэ, ипхъу нэхъыжьыр, сурэ­тыщIщ. Художественнэ училищэр ­къиухащ, и хъэтI иIэжщ. НэхъыщIэри - Милэ - академием щеджащ, зэчий зыбгъэдэлъ художникщ.
Жэмыфэ Виктор цIыхугъэшхуэ зыхэлът, зэманым къигъэув Iуэхугъуэхэм ягъэпIейтейрт. «Сэ мэкъу­мэшыщIэхэм япыщIа сызэрыхъурэ си Iуэхум зиужьу щIидзащ, - жиIэрт Виктор. - 1970 гъэм къыщыщIэ­дзауэ Ставрополь щIыналъэм и къуажэ лэжьакIуэхэм сапыщIащ. Куэдрэ Ипатовскэ районым сыкIуэрт, абы и губгъуэхэм ит цIыху гуащIафIэхэм ­сатетхыхьын папщIэ...
Дыгъэр гуащIэу къыщепсым деж тафэм къытрехуэ гъуэз зэрызехьэр. «Живописым дауэ къыщысхуэгъэлъэгъуэну пIэрэ?» - жысIэу сы­зэупщIыжырт икIи ар згъэунэхуу щIэздзащ. Абы Iэмал къызитащ си гуащIэм плъыфэр купщIэ хуэсщIыну, узыгъэгупсысэну Iуэхугъуэхэр абыкIэ къэзгъэнэIуэну. ИкIи а си Iуэху бгъэдыхьэкIэм ехъулIэныгъэ къысхуихьащ. Зи гугъу сщIа Iэмалым хуэдэхэр нэхъыбэу къигъэсэбэпмэ, художникым и зэфIэкIым хигъэ­хъуэфынущ».
А Iуэху еплъыкIэм къегъэлъагъуэ Жэмыфэм и гъуазджэр нэхъ щIэщыгъуэ зыщIыну Iуэхугъуэхэр махуэ къэс къызэрилъыхъуэу икIи къызэрыхуэгъуэту щытар.
«Ар сурэтыщI Iэзэт, и пейзаж­хэм хуэдэ къэгъуэтыгъуейт. Псом ящхьэращи, сыт хуэдэ утыку иумы­хьэми, Виктор и лэжьыгъэхэр нэгъуэщIхэм яйм къахэпцIыхукIырт, ахэр нэхъ пфIэгъэщIэгъуэну уи нэм къыфIэнэрт, уи псэм ехуэбылIэрти», - игу къегъэкIыж Урысей Федерацэм щIыхь зиIэ и художник Киракозов ­Герасим.
Зэрынэрылъагъущи, Жэмы­фэр зыпэрыта Iуэхум хьэлэлу хуэлэ­жьащ. Зэманыр къемэщIэкI пэтми, жылагъуэ лэжьыгъэ игъэзащIэу къэ­гъуэгурыкIуащ. Ар зыбжанэрэ хахащ Ставрополь крайм и Художникхэм я союзым и унафэщIу. Абы къыфIащащ Урысей Федерацэмрэ Адыгей Республикэмрэ щIыхь зиIэ я сурэтыщI цIэ лъапIэхэр.
Къэбэрдей-Балъкъэрыр Жэмы­фэм фIыуэ илъагъурт. Ар ди республикэм мызэ-мытIэу щыIащ икIи цIыхухэм гъунэгъу захуищIу ди псэукIэр къэзыгъэлъагъуэ сурэтхэр ищIащ.
«Сэ фи щIыналъэм сызыIэпешэ, - жиIэрт Виктор, - Iуащхьэмахуэ ­лъапэ, Джылахъстэнейм, Дзэлыкъуэ ­хъупIэхэм сыщылэжьащ.
Фи деж сынэкIуэху гурыгъу-гу­ры­щIэхэм сызэщIаубыдэ. Пшэр зытехьэ бгыщхьэм хуэдэу, си гущхьэр нэщ­хъеягъуэми гурыфIыгъуэми ятхьэщI.
Сигу къокIыж си адэр. Ар адыгэлI нэст, зауэ бзаджэм лIыгъэ щызэрихьащ. Сэри адыгэлъщ сщIэтыр. Арагъэнщ сызыгъэпIейтейр... Си адэ Мусэ сщIэжыркъым - сысабийуэ зауэм хэкIуэдащ. Абы и фэ изоплъ адыгэ лъахэм. Аращ Къэбэрдейри фIыуэ щIэслъагъур».

ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд, Урысей Федерацэм щэнхабзэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ.
Поделиться: