Дыкъэзыухъуреихь дунейм хэхауэ яхъумэ и щIыпIэхэр (мэзкъуэдыхэмрэ мэзгъэфIэнхэмрэ) зэрыдиIэр IэмалыфIщ щIыуэпсыр зэрыщытам хуэдэу къызэтегъэнэнымкIэ.
ЦIыхуIэ зылъэмыIэса мэз дэгухэр хъумэнымкIэ центрым и жэрдэмкIэ, 1997 гъэм ди къэралым япэу щагъэлъэпIащ Мэзкъуэдыхэмрэ лъэпкъ паркхэмрэ я махуэр. Ар щIышылэм и 11-м щIытрагъэхуам щхьэусыгъуэ иIэщ. Къэдгъэлъагъуэмэ, Урысейм япэ дыдэу мэзгъэфIэн къыщызэрагъэпэщауэ щытар 1916 гъэм дыгъэгъазэм и 26-ращ (щIэмкIэ - 1917 гъэм щIышылэм и 11-рщ). Ар къыщыхъуар Бурятие щIыналъэрщ. Байкал хыжьейм къегъэщIылIа Баргузин шытхым къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ щыIэ и джабэщIым, япэ дунейпсо зауэм и гуащIэгъуэу, къыщагъэунэхуащ хэхауэ яхъумэ щIыпIэ щхьэхуэ.
УФ-м щIыуэпсым хэхауэ яхъумэ и щIыпIэу 100-м щIигъу, апхуэдэуи лъэпкъ паркыу 35-рэ итщ. Абыхэм я Iыхьэ щанэр къалъытащ ЮНЕСКО-м и биосферэ хъумалъэу. Ауэ щыхъукIи, ахэр дыкъэзыухъуреихь дунейм и хъугъуэфIыгъуэ нэхъ лъапIэ дыдэхэм ящыщщ. Апхуэдэхэм языхэзщ Адыгэ Республикэмрэ Краснодар краймрэ бгыщхьэхэмкIэ щаIэ щIыгум щызэрагъэуIуа Кавказ биосферэ мэзкъуэдыр.
Дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ
Дызэрыщыгъуазэщи, тхыдэм и зы лъэхъэнэм къриубыдэу, цIыхумрэ щIыуэпсымрэ зэдэзыгъэгыза зэщымыщхъуныгъэ нэхъ ин дыдэхэм ящыщу къыщIэкIащ Кавказым и къухьэпIэ лъэныкъуэр ижь-ижьыж лъандэрэ зи хэщIапIэу щыта адыгэхэмрэ абазэхэмрэ, зэхэзехуэ ящIу, я щIыналъэр зэрырагъэбгынамрэ бгылъэ-мэзылъэхэм куэду щIэса псэущхьэ телъыджэхэр, абыхэм домбейхэри яхэту, зэрызэтраукIамрэ.
«…Дэфтэрхэм къызэрыхэщыжымкIэ, урысыдзэхэм псом нэхъ ерыщу япэщIэтахэм ящыщщ Щхьэгуащэрэ Лабэрэ я зэхуаку дэлъ къуакIэ-бгыкIэхэм дэса абазэхэхэмрэ абыхэм я гъунэгъуу къуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ щыпсэуа абазэ лъэпкъ зэхуэщхьэхуэхэмрэ. Ауэ щыхъукIи, Урыс-Кавказ зауэм и иужьрей илъэсхэм, 1862-1864 гъэхэм, зэрыпхъуакIуэхэм щIыпIэрысхэр къызэрымыкIуэу гугъу ирагъэхьащ, щIыуэпсми леишхуэ ирахащ. КъимыдэкIэри, а щIыналъэм къыщекIуэкIа «хьэщхьэрыIуагъэр» зыхуэдизыр уи нэгу къыщIэбгъэхьэжыну тыншкъым: зэрыпхъуакIуэхэм къыздралъэфэжьа топыжьхэм я гъуагъуэ макъхэр дэнэкIи къыщыIурэ, мэз Iувыжьхэм гъуэгущIэхэр щыпхашын папщIэ, илъэсищэ бжыгъэ зи ныбжь жыг абрагъуэхэр километр ныкъуэ зи бгъуагъын щIы кусэхэм щраупщIыкIрэ, Iэгъуэблагъэм къыхуеплъых бгыжьхэр «ягъэхыщIэу»… - дыкъыщоджэ и тхыгъэхэм ящыщ зым тхыдэ щIэныгъэхэм я доктор, профессор Башкиров Алексей.
БлэкIам и Iэужь
ЩIэныгъэлI-зоологхэм, тхыдэр я тегъэщIапIэу, къызэрахутамкIэ, Адыгэ Республикэм щежэх Щхьэгуащэ и псыхъуащхьэхэр, псом хуэмыдэжу МэлкIапэ псы бгъунжым и тIуащIэ дэгур домбейхэм я тIысыпIэу щытащ икIи, зэрыхуагъэфащэмкIэ, мы щIыпIэм абыхэм я бжыгъэр мини 2-м щынэблагъэрт.
Ауэрэ здекIуэкIым, адыгэхэр я хэкум зэрырахурэ илъэс 50 дэкIа иужькIэ, абдежым къыщызэтена домбей закъуэтIакъуэхэр хъумэн зэрыхуейм и телъхьэу Урысей къэралыгъуэжьым и тетхэр къэуват. Пэжщ, ахэр нэхъыбэу зытегузэвыхьыр а псэущхьэ телъыджэхэр пщышхуэхэм, я зэштегъэупIэу, кърагъэщэкIун щхьэкIэт.
А Iуэхугъуэм щIыналъэм и бгылъэ-мэзылъэхэм щызеуэ урыс браконьерхэр апхуэдизу иризэгуэпати, домбейхэм ящыщу зрихьэлIэхэм укIыкIейр къыхуагъакIуэрт, я фэми ялми зэрыхуэныкъуэ щымыIэми, «ахэр дунейм темытыжмэ, властыр зи IэмыщIэ илъхэм сыт ящIэжын - хьэкIэкхъуэкIэхэм ящыщу мыдрей нэхъ зыхуэмыныкъуэхэр къыдагъэщэкIункъэ?!» - жаIэрти.
«Кубаным и щакIуэхэр» тхылъ Iувышхуэм ирагъэува сурэтхэр, «зи щIыхьыр ин лIы гъуэзэджэхэм» зэрахьа «лIыгъэр» зыхуэдэм щыхьэт техъуэхэр, щыплъагъукIэ укъызэмыIыхьэн плъэкIыркъым: зэтраукIа хьэкIэкхъуэкIэхэр - къурш бжэнхэр, бланэхэр, щыхьхэр, домбейхэр - я лъабжьэ щIакIутэжарэ я лъапэхэмкIи теувэжахэу…
Куэд дэмыкIыу къэхъея граждан зауэри зи гугъу тщIы псэущхьэхэм яхуэщэбакъым - браконьерхэми, мэзхэм зыщызыгъэпщкIуа щIэпхъаджащIэ гупхэми ахэр щысхьыншэу зэтраукIащ. Домбейхэм ящыщу къызэтенахэм мэз Iувыжьхэм нэхъ лъагэжу зыщIагъэпщкIуащ.
Граждан зауэм иужькIэ, 1924 гъэм, РСФСР-м и Совнаркомым и унафэкIэ къызэрагъэпэщауэ щытащ Кавказ биосферэ мэзкъуэдыр. АрщхьэкIэ, а лъэхъэнэхэм хуэзэу домбейхэр кIуэдыжыпэным нэсат икIи апхуэдэ Iуэху мыщхьэпэр куэд дэмыкIыуи къэхъуащ. 1927 гъэр - КъухьэпIэ Кавказыр зи щIыпIэгъэдахэу илъэсищэ бжыгъэкIэрэ къекIуэкIа домбей хъушэхэм ящыщу къэнэжа закъуэри щаукIыжа илъэсщ.
Къыхэгъэщыпхъэщ, зи гугъу тщIа мэзгъэфIэным и зоологхэм Кавказым домбейхэр къыщыгъэунэхужыным, щыгъэбэгъуэжыным хуэгъэзауэ лэжьыгъэфI куэд зэрырагъэкIуэкIри: Украинэм щыIэ Аскания-Нова мэзкъуэдым гибрид щIыкIэм тету къыщагъэхъуа зубробизон лIэужьыгъуэщIэмрэ зоопаркхэм телъыджэу къыщызэтена, лъы къабзэ зыщIэт зубрхэмрэ къытрагъэпщIыкIыжауэ, мы щIыпIэр зи хэщIапIэу щыта псэущхьэ телъыджэхэм зэ IуплъэгъуэкIэ емыщхьыщэми, домбей хъушэщIэхэр къыщагъэунэхуж, щызэхашэж.
