Кавказым и къэхутакIуэ емызэш

ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием­ и член-корреспондент, биологие щIэныгъэхэм я доктор наук, профессор, Урысей Федерацэм щIэныгъэхэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Тембот Аслъэнбий Къазий и къуэр ящыщщ лъэпкъ щIэныгъэм и зыужьыныгъэм хэлъхьэныгъэ ин хуэзыщIахэм. Кавказым и щIыуэпсыр нэхъуеиншэу зыджа къэхутакIуэм, зоологиемкIэ, экологиемкIэ, биогеографиемкIэ щIэныгъэ куу зыбгъэдэлъа IэщIагъэлI ­щып­къэм бгылъэ щIыпIэхэм я эко­­ло­гиемкIэ къызэригъэпэща щIэныгъэ школыр ноби шэщIауэ, ехъулIэныгъэ лъагэхэр зыIэригъэхьэу мэлажьэ, Темботым иубзыхуа унэтIыныгъэхэм щIэныгъэ лъабжьэ быдэ зэраIэм щыхьэт техъуэу. Псэужамэ, абы и ныбжьыр илъэс 90 ирикъунут. 

Тембот Аслъэнбий 1932 гъэм и щIышылэ мазэм къыщалъхуащ Дзэлыкъуэ районым хыхьэ Псынэдахэ адыгэ жылэм. Кавказ бгы тхыцIэм и Iэшэлъашэм щитIысыкIа къуажэм къыщыхъуа щIалэм игури и псэри дамыхьэхынкIэ Iэмал иIэтэкъым махуэ къэс илъагъу ­Iуащхьэ лъагэхэм я уардагъым, дахагъым. И сабиигъуэм ищIа а лъагъуныгъэр Аслъэнбий гъуэгугъэлъагъуэ хуэхъуащ и IэщIагъэр къыщыхихым. Псы­нэдахэ дэт курыт школыр ехъулIэныгъэкIэ къиуха нэужь, щIалэщIэр щIэ­т­Iысхьащ Налшык пединститутым икIи Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Кавказымрэ я щIыуэпсыр джыным яужь ихьащ. Еджэныр хъарзынэу зэфIэзыха Темботым мурад ищIащ бгъэдэлъ щIэныгъэм адэкIи хигъэхъуэну икIи 1954 гъэм щIэтIысхьащ Крупскэм и цIэр зезыхьэу Москва дэт педагогикэ институтым и аспирантурэм. Совет зоолог, териолог цIэрыIуэ, профессор Кузякин Александр и унафэм щIэту «Зоологие» унэтIыныгъэмкIэ къэхутэныгъэ куп­щIафIэхэр иригъэкIуэкIащ Аслъэнбий. Абыхэм апхуэдизу дахьэхати, лэжьыгъэхэр зэфIихащ и пIалъэр къэмысу икIи ахэр и лъабжьэу кандидат диссертацэ итхащ, ехъулIэныгъэ иIэуи ар пхигъэкIащ. 
Аспирантрэ докторанту щIэныгъэм и гъуэгум куэд тезыгъэува Кузякиным гукъинэ щыхъуат адыгэ щIалэм щы­дэлэжьа зэманыр. Абы зэрыжиIэжымкIэ, Темботым удэлэжьэну тыншт икIи гъэщIэгъуэнт. «Адыгэ щIалэ гурыхуэм гупсысэщIэхэр и куэдти, къэхутэныгъэхэр къэтпщытэжу дыщызэбгъэ­дэсхэм деж ахэр утыку къитлъхьэрт, - игу къигъэкIыжырт профессорым. - Жы­пIэнурамэ, Аслъэнбий и псалъэхэм хэплъагъуэрт ар мурад хэха, творческэ зэчий, ерыщагъ зэрыбгъэдэлъыр».
Еджэныр зэфIэзыгъэкIа щIэныгъэлI щIалэм Къэбэрдей-Балъкъэрым къигъэзэжащ, и щIэныгъэр щалъхуа щIыналъэм и зыужьыныгъэм ирихьэлIэмэ, нэхъ къищтэу. КъБКъУ-м и биологие факультетым лэжьапIэ ирагъэблэгъащ Аслъэнбий, зооологиемкIэ абы и кафедрэм и ассистенту. «Къулыкъу дэ­кIуеипIэкIэ» зэджэ лъагапIэм и щхьэ­щыгум нэсащ Темботыр, пщIэрэ щIыхь­рэ иIэу. Ассистенту лэжьэн щIэзыдза IэщIагъэлIыр щIэныгъэм я доктор, кафедрэм и унафэщI, профессор, ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием (РАН) и член-корреспондент хъуащ. Апхуэдэ ехъулIэныгъэхэр Темботым зыIэригъэ­хьащ бгъэдэлъ акъыл куум, гупсысэ шэщIам, зэфIэкI лъагэхэм я фIыгъэкIэ. Зоолог, эколог, биогеограф цIэрыIуэм и гъащIэр триухуащ бгылъэ щIыпIэ лъагэ­хэм я экологиер, щекIуэкI гъащIэр къэхутэным, джыным. РАН-м хэту абы къызэригъэпэщащ зи унафэщI хъуа щIэныгъэ IуэхущIапIэр - Бгылъэ щIыналъэхэм я институтыр. АбыкIэ абы ­игъэтIылъащ лъэпкъ щIэныгъэм и унэ­тIыныгъэщIэм, «бгыхэм я экологиекIэ» зэджэм, и лъабжьэр. Ар Аслъэнбий къыщиугъуеящ экологие, зоологие, биогеографие щIэныгъэхэм я зэпы­лъыпIэм. 
Институтыр къызэIухыным Темботыр иужь щихьа лъэхъэнэр хуабжьу зэман гугъут ди къэралым дежкIэ. 1994 гъэм и кIэхэрати, апхуэдэ гупсысэр гъащIэм хэпща хъуным мылъку куэд текIуэдэнут. Ауэ щыхъукIи, ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием фIэкъабылт институтыр къызэIуахыну. АбыкIэ хуитыныгъэ кърата нэужьи, тынш хъуакъым къызэгъэпэщакIуэм и Iуэхур. Аслъэнбий куэд щIауэ республикэм щылажьэ пэтми, щIэныгъэ лэжьакIуэхэр зэхуишэсынми гугъу дехьащ. IуэхущIапIэр ЩIэныгъэ IэщIагъэлIкIэ къызэрагъэпэща нэужь, лабораторэ нэхъыщхьэхэр 1995 гъэм къы­зэIуахащ. ИужькIэ абыхэм я бжыгъэм хэхъуащ, щIэныгъэрылажьэхэри и мымащIэу. Темботым къызэригъэпэща институтыр экосистемэм и унэтIыныгъэ псоми йолэжь, бгылъэ щIыпIэхэм я экологие ухуэкIэ псори къызэрызэщIиубыдэным иужь иту. 
ЩIэныгъэм и дунейм гъуэгу бгъуфIэ щыпхызыша Тембот Аслъэнбий иригъэжьа лэжьыгъэм нобэ пещэ абы ­ипхъу ФатIимэ. Биологие щIэныгъэхэм я доктор, профессор, ЩIэныгъэхэмкIэ Урысей Академием и Къэбэрдей-Балъкъэр центрым Бгылъэ щIыпIэхэм я экологиемкIэ и институтым и унафэщIщ ар, и адэ цIэрыIуэм и щапхъэр гъащIэ гъуазэ хуэхъуауэ. 
Аналитикэ акъыл жан зыбгъэдэлъ, жыжьэ кIуэцIрыплъыф щIэныгъэлI щыпкъэ Тембот Аслъэнбий лъэпощхьэпохэм къапимыкIуэту, ерыщу хущIэ­къуащ Кавказым и бгылъэ экологие щытыкIэм псэ зыIут къэхъугъэ зэмы­лIэужьыгъуэхэр зэрыхэпсэукI щIыкIэхэр ныкъусаныгъэншэу къызэрихутэным, щIыуэпсымрэ псэущхьэхэмрэ яку дэлъ зэпыщIэныгъэр наIуэ къызэрищIыным. ИригъэкIуа апхуэдэ щIэныгъэ лэжьыгъэхэр, бгъэдэлъа творчествэр къыщыгъэлъэгъуэжащ абы и къалэмыпэм къыпыкIа тхыгъэхэм. Абыхэм яхэтщ монографие щхьэхуэри, щIэныгъэ статьяхэри, тхыгъэ хэхахэри. Темботым зэфIиха щIэныгъэ-къэхутэныгъэхэм я мы­хьэнэр къыпхуэмылъытэным хуэдизщ. Кавказым и бгылъэ щIыпIэхэм епха къэхутэныгъэхэм щIыналъэм хьэлэ­мэтагъыу бгъэдэлъыр наIуэ къащI къудейкъым, атIэ апхуэдэуи Iэмал къуат щIыуэпсыр нэсу цIыхум къигъэсэ­бэпыфыну, абы и къуалэбзухэми адрей псэущхьэ псоми ди зэран емыкIыу, уеблэмэ тхъумэу. 
ЗэфIиха апхуэдэ лэжьыгъэ купщIа­фIэхэм, щIэныгъэм и зыужьыныгъэм хуищIа хэлъхьэныгъэ инхэм къапэкIуэу Темботым иратауэ щытащ къэрал дамыгъэхэр, щIыхь, фIыщIэ тхылъхэр. Абыхэм ящыщ РАН-м Карпинскэм и цIэкIэ игъэува саугъэтыр, «УФ-м щIэныгъэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ» цIэ ­лъагэр, нэгъуэщIхэри. 
Совет, урысей щIэныгъэлI цIэрыIуэр 2006 гъэм дунейм ехыжащ. Абы къы­щIэна хъугъуэфIыгъуэхэм ящыщ и унагъуэ дахэр, и лэжьыгъэ купщIафIэхэр, и лъэужьым ирикIуэ гъэсэн Iущхэр. ЛIэ­щIыгъуэ блэкIам къигъэщIа щIэныгъэлI щыпкъэхэм я нэхъыфIхэм халъытэ Кавказыр джыным зи къарурэ зэфIэкIрэ хьэлэлу езыхьэлIа Тембот Аслъэнбий Къазий и къуэр. Абы и къэхутэныгъэхэр лъэпкъ щIэныгъэм и и лъапIэныгъэщ.