Къэбэрдейм и щхьэхуитыныгъэм папщIэ

Даутокъуэхэ я лъэпкъыр щыцIэрыIуэщ Къэбэрдейм и тхыдэм - Хьэжмурат, Заурбэч, Хьэсэнбий. Абыхэм я адэшхуэр Щхьэлыкъуэ дэкIри, Мэздэгу и Iэшэлъашэм щыпсэуащ, аращ къыщалъхуар зэшхэр - Луковскэ жылагъуэм. Щыми дзэм ­къу­лыкъу щащIащ, Къэбэрдейм и щхьэхуитыныгъэм щIэбэнурэ­ я гъащIэр ятащ.
Хьэжмуратрэ Заурбэчрэ усакIуэуи щытащ. Заурбэч и зы усэщ («Къэбэрдей») зэкIэ дызыщыгъуазэр. Хьэжмурат и усыгъэ нэхъы­бэ къызэтенащ, щыгъуазэ фыдощI абыхэм (адыгэбзэкIэ зэзы­дзэкIар Уэрэзей Афликщ).
Даутокъуэ Хьэжмурат (1876 - 1921) Урыс-япон зауэми Япэрей ­дунейпсо зауэми хэтащ, и лIыгъэм папщIэ орден лъапIэ куэд ­къыхуагъэфэщащ, полковник хъуауэ щытащ.

ХЬЭФIЫЦIЭ Мухьэмэд,
Къэбэрдей  Адыгэ  Хасэм и тхьэмадэ.

 

 

ЛIыхъужьым и уэсят

Си къуэш Заурбэч и фэеплъу

КъысщыфтIагъэ си адыгэ фащэр,
Си адыгэ къамэр къыскIэрыфщIэ,
Шытепхъуэ фIыцIэр теубгъуауэ си шыр,
Си кхъаблэм къыбгъурыту хуэму нафшэ.
Ныбжьэгъу пэжхэр щIэувэнщ си кхъаблэм,
ЗыхэсщIэу иджыри хэлъ къарур я Iэблэм.
Си кхъэ мащэм щIыр щытратхъуэжкIэ
Хъыбар къызагъэщIэнщ фочауэ макъкIэ.
ЗымащIэкIэ сэбэп сыхуэхъуу лъахэм
СыщызекIуамэ гъуэгуанэ къэскIуахэм,
Жагъуэгъухэм схуагъэIуахэр псалъэ жагъуэу
Жьым ихьыжынущ ещхьу пщэдджыжь пшагъуэм.

Индыл Iуфэ щызеуэ акъужьым
ИрепхъэнкIыж гукъеуэм и лъэужьыр.
Я жьэр яфIиубыду фыгъуэнэдым,
Iунщ си лъагъуныгъэм и уэрэдыр.

Зэман блэкIам и уэрэдхэр

1
Къысхуэгъуэтыжкъым дэрэжэгъуэр,
Мэужьых гуфIэгъуэм и пшыналъэр,
ХэкIыпIэ гуэри имылъагъуу,
Ехузыр гур гупсысэ хьэлъэм.

Зауэм и мафIэ къызэщIэплъэм
ГуфIэгъуэ джэгу хэпщIыкIыфын,
Ажалыр уи нэхэм къыщIэплъэм,
МафIэсыр сыткIэ бгъэункIыфIын?

Си ныбжьэгъу пэжхэм, си хэкуэгъухэм
Зэрахьэ лIыгъэ махуэ къэс;
Зы зауэм къыхэкIам и Iугъуэм,
ЕтIуанэ зауэр занщIэу къос;

Зэроубыдыжри, зылI и быну,
Бийм йобгъэрыкIуэ мывэ блыну.
Зауэр хуэкIуам Iэпщэрыбанэм,
МыIуэтэщIынщ къакъуэкI хахуагъэр,
ХэмыщIу зы, абы я лIыгъэр
СIуэтэжыфынкIэ сщIыркъым гугъэ.

Хэку хуитыныгъэм гъащIэр щIату,
ЗэуапIэм итхэр тхьэпэлъытэу
Дэ къыдитащи ди Щыгу итым,
Дисыжщ ди хэкум дыщхьэхуиту!

2

Зы лъы IэмпIэ къыщIэнэжыхункIэ
ЗауэлIым ихъумэнущ и щIыналъэр,
КъаукIахэм я кхъащхьэм IуплъэхункIэ,
Я лIыгъэм пищэну иту псалъэ.

Адэжь щIыналъэм, лъахэ игъафIэм
Бийр къытеуауэ хэкур къыщыджэм,
ЩIымахуэ уаи, зауэм и мафIи
КъагъэувыIэфкъым лIы къэмыланджэр.

Зэрихьа лIыгъэр телъу и напщIэм,
И щхьэр Iэтауэ темыт ар гъуэгум,
ЩегъэпщкIужыфри гуауэр гу лъащIэм,
Уигъэлъагъунукъым, уиплъакIэ нэгум.

Си Хэкум

Кавказым щыпсэу си лъахэгъухэм яхузотх

Си ныбжьэгъуфIхэ, си Iыхьлыхэ,
СыволъэIу ауан сыкъэвмыщIыну -
Хъуа, мыхъуами, усэ суцIырхъахэр
Сытегушхуащи, фэ ныфхуезгъэхьыну.

Карпат бгыжьхэм сыщIэсщ я жьэгъум,
Срагъусэу ди зауэлI ныбжьэгъухэм,
Бийхэр къыщыттеуэкIэ зэуэну,
ДапэщIэувэу псори зылI и быну.

Къуршыбгъэм хуэдэу бийхэм дащхьэщыхьэу,
Дымыгъэпуду нэхъыжьхэм я щIыхьыр,
Дышу пашэщ зауэм дыщыIухьэм,
Догъабзэ джатэр, текIуэныгъэр къэтхьу.

ИкIи сыт щыгъуи лъахэр къыдохъуэхъу:
- Тхьэразэ къыфхухъу! Тхьэразэ къыфхухъу!

Львов. 1914 гъэ, жэпуэгъуэм и 17

Ныбжьэгъухэм уащыхыхьэжкIэ

Франковский Владислав хузотх

Къуэ гъуэщам, бын щхьэрыуам
ЩигъэзэжкIэ къыщалъхуа пщIантIэжьым,
Ещхьу насыпышхуэр къащIэуам,
Къыпожьэр я нэхъыщIи, я нэхъыжьи.

Хэгъэгу Iэджи щIэзгъэплъащ си лъэгум,
ЗгъэкIыжащ стелъа си уIэгъэжьхэр,
Ауэ зэи щIэкIакъым си нэгум
Къуэш пэлъытэу сиIэ ныбжьэгъухэр.

Къысхуагъуэтащ си зекIуэ кIыхьыр,
ЩIэрыщIэу щIэздзэжащ си сэлэт гъащIэм,
Лъагъуныгъэм и вагъуэр пщыхьэщхьэм
ЩIэрыщIэу къотIысхьэжыр уафэ лъащIэм.

Къытхуоплъых а вагъуэр гъуэгугъэлъагъуэу,
И нэхум къыдитыжу дэрэжэгъуэ.
Гуапагъэмрэ дахагъэмрэ зэщIыгъуу
Къытхуихьрэ, гъащIэр тхуищIу
 нэхъ щIэщыгъуэ

Дыщихъумэжу жагъуэгъум и нэлатым,
Гуапэу игъаблэу ди гурыщIэр,
Уафэгум итрэ къытщхьэщыту,
Къытхуоблэ вагъуэр илъэсыщIэу.

Львов. 1914 гъэ, жэпуэгъуэм и 15

ЦIыхубзым деж

ЗауэлIхэр кърагъэлын папщIэ зи гуащIи гъащIи емыблэжу зэуапIэ губгъуэм ит цIыхубз сестрахэм яхузотх

Сыт тщIэн атIэ,
Нобэ псори гугъуехьнатIэщ:
УщIэплъэфынукъым зы унэ,
Удэплъэфынукъым зы щхьэгъубжэ,
Нэпс мыувыIэжхэм щIисыкIыу и нэр,
Щхьэжагъуэ гуэр щымыгъ-щымыбжэ.
Е анэщ ар, е шыпхъущ, нысащIэщ.
Зыщ псори Тхьэшхуэм зэреупщIыр:
«Къытхуэпхьыжыну ар узыншэу,
Е биишэм
КъыхигъэщIауэ хамэ губгъуэм
Къинауэ щIэлъ кхъащхьэ зеиншэм,
ХилъэфэжакIэу жей уахътыншэм?»
«ЩхьэлъащIэ, уигу умыухыж,
Ар къыпхуегъэкIукъым тхьэIухудым,
Аргуэру джатэр къыдохыж,
Бийм и псэр зауэм щIыIудуду.

Ныбжьэгъу хэщIахэм ялъ ящIэжу
КъокIуэкI хабзэжьу Iэджэ щIауэ.
ХэщIам я бжыгъэр дымыщIэжми,
Къэхъункъым хабзэ дымыщIауэ.

ДыкъыщаукIми зауэ гуащIэм,
Ди щIыб къыдэтхэри мымащIэ.

Къиувэжынщи ахэр ди пIэм,
Пащэнщ лIы хуэдэу ди лъэужьым.
Къыщымыланджэ зэуапIэм,
НэгъуэщI щIэхъуэпсыркъым лIыхъужьыр.
Хэкум и напщIэу,
И ажалу бийм
Дитмэ зэуапIэм
ФIыщIэр фэращ зейр»

Львов. 1914 гъэ, жэпуэгъуэм и 10

Пасэрейм и джэ макъ

ГущIэгъулыныгъэм, лъагъуныгъэм я вагъуэр
Сыт щыгъуи хуэдэу телъыджэщ, нагъуэщ.
Гупсэ дахагъэм и гъуэгугъэлъагъуэу
ИгъащIэ лъандэрэ дытетщ а лъагъуэм.

Ди губжьыр псэм щигъэужьыхыжу,
ДыщIигъэдэIуу и псалъэм Алыхьым,
ЛIэщIыгъуэхэм къахоIукIыжри,
Нэхъыжь чэнджэщхэр къыткIэлъыщIохьэ.

Львов. 1924 гъэ, жэпуэгъуэм и 15

Ди шуудзэм и уэрэдыщIэ

Стародуб полкым и шууейхэ! Маржэ!
Къэсащ зэман дебгъэрыкIуэну,
Бий гущхьэм джатэр щыдгъэбзэну,
Нэмыцэм куэдрэ худогъэгъур
Ди гъащIэр къызэрагъэутхъуэр.
Ди командирыр зауэлI гуащIэщ,
И лIыгъэм  щхьэкIэ хуэтщIу фIыщIэ,
Унафэу тхуищIым дахуэжыIэщIэщ:
«Ныбжьэгъухэ! Илъэс щитI нэблагъэ
Ди полкыр игъэлъагъуэу лIыгъэ,
Къимыгъэдзыхэу зауэ мафIэм,
ИIыгъщи уардэу и бэракъыр,
Щхьэр бийм щыхуигъэщхъа къэхъуакъым;
Ди ныбжьэгъуфIхэу Воинов, Шеер,
Щышынэ ящIэркъым биишэм.
Кърихмэ джатэр Миклашевский,
 щхьэщымыкIыу
Щолыд зэуапIэ губгъуэм уафэхъуэпскIыр.
Дэтхэнэ зыри зэуэныгуу
ЛIыхъужьщи, къикIыркъым уанэгум.
ЗыхащIэрт пасэм ди адэжьхэм
Зэрагъэсар я щIэблэр лIыхъужьхэу -
ТекIуэныгъэм, щIыхьым я бэракъыр
Кърагъэхьыфу фоч уэ макъым.
Збруч псы зэпрыкIыпIэм,
Нэмыцэ къэрэгъулхэр «щэхуу» IуапIэу,
Ди дзэм гъуэгур къыщыхуащIым хуит,
Урыс лIыгъэр бийм игъэунэхуат.
Бэзэрджыкъ и дамыгъэ жорыр
Ихьащ щхьэпылъапIэм ди мыжурэм -
Сэшхуи, фочи, бжыи, япэм хуэдэу,
Щыдогъабзэ зэуапIэ губгъуэм,
Майор Къаныкъуэм и ныбжь уардэр
Хэтщ ди сатырым ноби тщIыгъуу,
Сыт щыгъуи хуэдэу, дигъэгушхуэу,
Шынэным дыщигъэукIытэу,
ЛIыгъэм и ныпыр къыддиIэту.
«Е лIын, е лIэн!» - ди нэхъыжь псалъэм
Къару къыхилъхьэ защIэщ ди лъым.
Ди нэхъыжьхэм хаша лIыгъэ гъуэгум
Дытетщ щIыхьым хуэдгъэлажьэу ди гур.
Стародуб полкым и шууейр
Зыхуэдэр къедгъэщIащ нэмыцэ
дэпсэлъэрейм.
Шуудзэ сатырхэр зэкIэлъхьэужьу,
ЙобгъэрыкIуэри нэмыцэ быдапIэм,
Къагъанэ защIэу сахуэ лъэужьхэр,
Щозауэр къуэкIыпIэм, щозауэ къухьэпIэм.

ЛIэщIыгъуэ ныбжьым ит жыгейм
Хуэдэу Стародуб полкыр къуэпс быдэщ,
Щилъэгъуауэ куэдыкIей дунейм,
Хуаусауэ и лIыгъэм уэрэдхэр.

ИлъэсыщIэр - ди полкым

ДегъэгуфIэ мы жэщым, ныбжьэгъухэ,
ИкIи дегъэнэщхъейхэ!
Я гум къэкIауэ зэрыкIа унагъуэр,
Къызэхуосыж ди полкым и шууейхэр.
Мыбдеж шыгъупIастэр щынэхъ IэфIщ,
Хъуэхъубжьэр къыщаIэт нэхъ дахэу,
Къытхэмытыжуи жыдмыIэф
ЗэуапIэ губгъуэм икIуэдахэр.
Нэпс гуащIэм нэхэр егъэпсыф,
КъокIыжри ди гум ягъэхъахэр.
Iумылым исея я кхъащхьэхэр
Щозэшыр губгъуэм,
Дэ илъэсыщIэр къидмыгъэхьэт,
ДызэщIымыгъуу зэш унагъуэу.
ЯхуэтIэтынущ ахэм хъуэхъур,
Я лIыгъэр мыхъуауэ лъэужьыншэ.
Шынагъэм я нэхэр къыщипхъуэу,
ЗыпыIуадзатэкъым биишэм.
ИкIи къысфIощIыр мы меданым
Абы я кхъащхьэр зэгуэкIыну,
КъыдэкIхэу щызэша я бэным,
Мы Iэнэм къыддетIысэкIыну.
ЛIыхъужьхэм я псэхэм, мыхыщIэу,
КъыддаIэтыну хъуэхъу фадэбжьэр.
КIуэдыжу бийм кърадза фэбжьыр,
Кърагъэхьэну илъэсыщIэр.
И псэр изагъэркъым кхъэ мащэм
ЛъыщIэж зэуапIэм кIуэну хуейм.
Шууейуэ ар хэтати гъащIэм,
Шууейуи ехыжащ дунейм.

Шууей С-Ъ и Iуэхур

Шуудзэм и теуэр напIэзыпIэщ!
Нэхъыщхьэр, утемыплъэкъукI,
Къэгъуэти гъуэгу пхуэхъуну кIуапIэр,
Шыщхьэмыгъазэу екъутэкI.

Карпат и бгыжьхэр яугъуейуэ
Джабэ задэм бийр къыщыкIэрыхьэм,
Лъэрытемыту ди шууейхэр
ЗыIэзыбжьэу зауэм Iуохьэ.

ЙобгъэрыкIуэхэр дыгъужь нэщIауэ,
ИщIэжу хэти и къалэн,
Я сэшхуэ, бжыхэмкIэ хагъащIэ
Биидзэм лъэкIыркъым къелын.

Хэт илъэгъуа зэгуэр мыпхуэдэ?!
Пыпхэщхьэ фIахыу пхыкI нэхъей
Нэсахэщи биидзэм ику дыдэм,
Узыр ирату ягъэлъей.

ЩIопхъуэж биидзэ къэшынар,
ПфIэщIыну пхыж жыхьэнмэм.

КъокIыжыр дигу Бэрэздж быдапIэм
Ди адэжьхэу щызэуахэр лIыхъужьу.
Дыщихуэм дэри лIыгъэ щIапIэ,
Пытщэфащ абыхэм я Iэужьым.

Стародуб шууейхэр  Г. деж зэрыщебгъэрыкIуар

Ей шууей ахъырзэманхэу
ЗауэлI хъыжьэхэм я щIэблэ,
Фэ къывдалъагъур ди зэманми
ЛIэужьыр зэрыуэфыр бжьиблкIэ.

Гъунапкъэншэщи фи лIыгъэр,
Мэлыд хахуагъэм и уэздыгъэу,
Махуэ къэсыху гъуэгуанэ гугъухэм
Полкым и щIыхьыр щывгъэбагъуэу.

Иныжь губжьахэм я кIий макъым,
Санэ аузым къыщыгъуагъуэр,
Шуудзэм пхешыр гъуэгу къургъакъым
Бий хьэдэкIэ гъэнщIа лъы лъагъуэр.

Бгым джэрпэджэжу зэпадзыжыр
Къырыщхьэхэм щхьэщагъэIукI «маржэр!»
УIэгъэри къафIэмыIуэхуу
Шууейхэм бий лъэужьыр яхур.

ХэкIуэдахэм къыдоIэт я щIыхьыр,
Я лъыр тщIэжурэ ди сэшхуэр дгъабзэу,
Ахэр ихьэжынущ Тхьэм и пащхьэм -
ЗауэлI нэсрэ я напэр къабзэу.

Уеблэмэ ди Войнов лIыхъугур
Иропагэр абыхэм я зэфIэкIым,
Псэууэ къэнахэм къиплъэу ди нэгум,
ЛIыгъэ къыткъуэкIынур къриджыкIыу.

Даутокъуэ зэшхэр: Хьэжмурат, Заурбэч, Хьэсэнбий. 1916 гъэ

Даутокъуэ Хьэжмурат и усэхэр
Поделиться:

Читать также: