Къаныкъуэ Заринэ и усыгъэр дуней щхьэхуэщ, ухыхьамэ, узыIэпишэу. Хэкум, щIыуэпсым, гухэлъым, зэхущытыкIэхэм щытетхыхькIэ, куэдым урагъэгупсыс. Усэхэр сытым дежи зэманым докIу.
Адыгэ хьэблэ, адыгэ къуажэ,
Псыкъуийм къищ вагъуэр щыгъэу зыгъажэ.
Адыгэ гупсысэр дунейм, щIыуэпсым хьэлэмэт гуэру ирипхащ. ЗыхыбощIэ, къуажэр, хьэблэр гупсысэ хьэлъэ гуэрым зэриIыгъыр. Гупсысэм щIэлъ гуауэр адэкIэ гурыIуэгъуэ мэхъу:
Мыжеижыфу къэна уи щэхухэм
Хы Iуфэ жыжьэр ноби я плъапIэщ
НэхуапIэу плъагъум хуощIыр гукъанэ,
Къэнар уи мащIэщ, къэкIуэжыр хамэ?
Мэщатэ уафэр, вагъуэр щибжыжкIэ,
Сыныжь кIуэдыжхэм ящIэткъым зы жьи.
Жэуап къалъыхъуэу псэхэр зэрощIэ.
ЩIым къыхуеплъыхыу жэщ уафэм хопщIэ.
«Мэщатэ уафэр, вагъуэр щибжыжкIэ»… Мы гущIагъщIэлъыбзэр псэм апхуэдизкIэ арэзыуэ къещтэри!.. Лъэпкъыр гуауэм хегъащIэ, и быныр зэрыримыкъужым къыхэкIыу, жыхуиIэщ.
Псыкъуий лъащIэхухэм нэса гукъанэр
Къыхуибгъэхъуами, ефэфкъым нанэ.
Нэхущым ипэ хоушэ дадэ.
Адыгэ къуажэ, ухэмыкIуадэ!
Гуауэр нэхъ гущIыхьэ дыдэу зыхэзыщIэр нанэщ, дадэщ - жьыкIэфэкIэрщ. Гукъеуэр иныщэщи, нани егъэгуауэщхьэуэ, дади жейм езэгъыркъым.
ИтIани… Усэм и кIэух сатырым гугъэ къыпхелъхьэжри, абыкIэ псори щIэгъэбыдэжа мэхъу.
Хьэлэмэтщ усакIуэм Нало Заур хуитха «Адыгэ псысэ» усэр. Адрейхэм ар зыгуэркIэ къахэщу, ямыщхьу къысщыхъуащ. Абы и щхьэусыгъуэри ар зытеухуам и деж щыслъагъумэ сфIэзахуэщ. Усэм и сатыр къэсыху нэжэгужагъэ къыпех. Заринэ и усэм Заур и псэм щыщ хэлъу къысщыхъуащ. ЩIэхыу си гур кIуащ Налом и новеллэхэм я къэгъэщIыкIэм. Таурыхъым хэхутэу зыщызыплъыхьа усакIуэм фIыщIэр «Дадэ махуэм» ейуэ къелъытэ:
… Ди лъэпкъым и псысэр
Зытхыж Дадэ махуэм
ЖетIэну къыттохуэ:
«Уэ ухъу жьыщхьэ махуэ!»
(«Адыгэ псысэ»)
ГъащIэм арэзы утехъуэну, къуипэсар бгъэлъапIэну, зыхэпщIам ухущIемыгъуэжыну узыгъэIущхэр щыкуэдщ Заринэ и усыгъэм. «НапIэр къэпIэтмэ махуэщ, Ухэмыхьэну плъэмыкIыу» («Нэхурэ къабзэу уи пэшыр») псалъэхэр щапхъэщ. Дэрэжэгъуэ къыпхалъхьэ усэ щIэщыгъуэхэм:
Дыгъэ плъыжьым си къэхъугъэр егъэлъапIэ,
И плъыжьыгъэр къызолъагъу зэтелъми напIэр.
Си къэхъугъэм сыхуеихукIэ сыроджэгур.
Сыкъелъагъури схуегъэдахэ сщIэхэр уэгум.
(«Гъуэгу сыщытехьэкIэ»)
УсакIуэм и насыпым щхьэусыгъуэ хуэхъур абы и усыгъэм къыщыгъэлъэгъуащ:
Къыхызохыж блэкIам щыщу
Иджыри къыумыщIауэ си жагъуэ,
Уэшх къешхым и макъым дедаIуэу,
Дэ дымакъыншэу дгъэкIуа сыхьэтыр…
БлэкIам къыхещыпыкIыж нэхъыфIыр, нэхъ дахэр, хьэрэмыгъэншэр.
ИтIани, и жагъуэ къащIа нэужьи къилъыхъуэр гуапагъэщ:
Къыхызохыж нобэм щыщу
Уэ, къэзыщIам си жагъуэ,
Щыпхуэзгъэгъуа дакъикъэр
(«Къыхызох»)
УсакIуэм и гущIагъщIэлъыр сэтей къызэрищI Iэмалхэр гъэщIэгъуэнщ. ЩIыуэпсым псэкIэ зыпещIэри, ар и дэIэпыкъуэгъуу гур зылъыхъуэр къипщытэну и ужь йохьэ. Деплъынти, «Сэ сожьэжыр, уи жагъуэ умыщI» усэм:
Сэ сожьэжыр уи жагъуэ умыщI…
Гъуэгур пшагъуэщ, си пщIыхьхэр нэхъ IупщIщ.
Си гур мафIэщ-уэшх-уэс къэслъыхъуэнщ.
СыппэIэщIэм-си лажьэр къэсщIэнщ.
Гур къезыхуэкIым и лъыхъуакIуэ ежьэнущ. Щылъыхъуэнури, зызыхуигъазэр щимылъагъуну щIыпIэщ. ЗэхэгъэкIыныгъэ езыгъэкIуэкIым и дежкIэ «бзыщIащ» зэрыт щытыкIэм зэреджэр. Ар зэпымычу зыгуэр мэлъыхъуэ:
Сэ къысщыщIым зэреджэр бзыщIащ,
Узигъусэщ-уэ сщыщ ухъупащ.
СыIукIуэтмэ нэхъыфIу къысщохъу.
СыздэкIуэнумкIэ уэшхыр къыщошх.
Япэ сатырхэм дыщеджэкIэ, лирическэ лIыхъужьым езым и гурыщIэр игъэунэхужыну гъуэгу техьауэ къыпщагъэхъу. Ауэ… Абы къыгурыIуэркъым нэгъуэщI зыгуэри:
Укъысхуейуэ сыхуейщ зыхэсщIэн…
Си гур мафIэщ-зыхуейр хэт ищIэн?..
Дахэ гуэр лъыхъуэ, пэплъэ цIыхум насыпыр и хамэкъым. Заринэ и усэхэм ар къыхощ. Гур зыIэпызышам и псалъи, и Iуэхуи телъыджэ защIэщ:
Уи зы псалъэр щIым и Iыхьэщ,
КъыкIэлъыкIуэр уэгум хэтщ.
Уэ телъыджэм урилIыкIуэщ,
УкъэсщIэну сэ сыхэтщ.
(«Уи зы псалъэр щIым и Iыхьэщ»)
ЩыIэщ дакъикъэхэр уафэм удэплъеймэ, абы фIэкIаи хэмылъу насыпыфIэу зубжыжу. Зэман мащIэкIэ фIэкIа а гурыщIэм узыщIимыIыгъэми, ар куэд и уасэщ. Дауэ хъуми, насыпым уIуоплъэ, хэгъэрей ухуохъу, улъоIэс. Абы щыгъуэм узэрыта щытыкIэм къебгъэгъэзэжыну, ар иджыри зыхэпщIэну псэр мэлъаIуэ. Заринэ зы усэ цIыкIу закъуэкIэ а лъэIур егъэзэщIэф:
ЗыкъэсщIэжри гъэмахуэт,
Жызумейри къэгъагъэрт.
Сыгъуэща зи мыгугъэ
Дыгъэм сэ зыхуэзгъафIэрт.
Сыпсэуну сыгугъэу,
СыщыIэну сыхъуапсэу
ГъэфIэгъыбзэкIэ дыгъэм
Сыздришэрт и лъапсэм…
(«ЗыкъэсщIэжри-гъэмахуэт»)
ЗыгуэркIэ гъащIэм игъэдзыха цIыху мыбы къеджэмэ, си фIэщ хъуркъым гупсысэ фIэрафIэ гуэр къыхыхьэжу, мурад щIэрыщIи имыщIыжыну.
Заринэ и лъагъуныгъэ лирикэр жыжьэ ноIус. Лъагэщ лирическэ лIыхъужьым и гухэлъыр.
Гухэлъ IэфIыр къыщыкъуэкIыр ущемыжьарщ, къыздыкъуэкIри ущыпэмыплъа лъэныкъуэмкIэщ. УсакIуэм зэрыжиIэщи, ар упщIи пылъкъым. Ауэ мэусэ.
Гухэлъ къепсыхам гум ирит щытыкIэр телъыджэщ:
Дунейм хуэдизыр
Сигу къэплъарт.
Гухэлъыр схэзт,
ИмыIэу нэз…
Ар дэни нэст,
Псэр зыщIэхъуэпст.
Гухэлъыр-сэрт,
ЩIыщыIэр-уэрт…
«Нэз имыIэжу» гурыщIэм зэщIищтэпа гум усакIуэр къыщипсэлъыкIкIэ, псалъэ лъагэхэм уэгум нэс удраIэтей, уагъэнэщхъыфIэ.
Мыпхуэдэ псалъэхэр дауэ къигъуэта жыуигъыIэу, Къаныкъуэ Заринэ и усэбзэ-щIагъыбзэр телъыджэщ. Абы и «бжьыхьэ жэщыр нэхухуэлIэщ», и псалъэхэр «псы Iубыгъуэщ», и усэр «дуней кIапэм поджэгукI», ар «жьыбгъэм мэшэс», «кхъужьей щхьэкIэр вагъуэм худрегъэплъей», и «дыгъэр уафэм щIоткIукIри щожабзэ», и «гур хьэндрабгъуэ минщ», и «уафэр щIылъэм щоуэршэр», и «хьэуа жейбащхъуэр мэкIэзыз».
Гум щытIыгъуа псалъэхэр усэбзэу дунейм къытохьэ. Усыгъэр унапIэ тхуохъури, абы дэри лъахэ щIэщыгъуэ гуэрым дрешэ.
