Лъэужь дахэ къэзыгъэна

Кэнжэ къуажэм ЩэнхабзэмкIэ и унэм щагъэлъэгъуащ «Урысей 1» къэрал телерадиокомпанием и Къэбэрдей-Балъкъэр къудамэм и лэжьакIуэхэм ягъэхьэзыра «Предопределение» документальнэ фильмыр. Ар теухуащ республикэм и профессиональнэ музыкэ гъуазджэм и лъабжьэр зыгъэтIылъахэм ящыщ, лъэпкъ макъамэм и классик, Балэ Мухьэдин и гъащIэмрэ гуащIэмрэ. Гъэлъэгъуэныгъэр къызэрагъэпэщащ композитор цIэрыIуэр къызэралъхурэ илъэс 95-рэ щрикъум ирихьэлIэу.

Фильмым къыщагъэсэбэпащ КъБР-м и къэрал архивым, Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Урысеймрэ я архив нэхъыщхьэхэм я фондхэм, республикэм и радиомрэ телевиденэмрэ щахъумэ нэтын гъэщIэгъуэнхэм щыщхэр.
- Фильм бгъэхьэзырыным, дауи, гугъуехь куэдхэр пыщIащ. Ди телевиденэм и режиссёрхэм, операторхэм, монтажёрхэм журналист Битокъу Нелли я пашэу я гуи я пси етауэ лэжьыгъэм пэрытащ икIи ар зрагъэхъулIащ, - жиIащ ГТРК-м и Къэбэрдей-Балъкъэр къудамэм и унафэщI Къэзанш Людмилэ. - СэркIэ фильмыр лъабжьэщ, си жылэщ. Нелли дежкIэ ар макъамэ гъуазджэм и тхыдэм щыщ зы Iыхьэщ. Фильмым я къару ирахьэлIащ си къуажэгъу цIэрыIуэм и благъэхэм, Iыхьлыхэм, ныбжьэгъухэм, ар къэзыцIыхуу щытахэм. Гъэлъэгъуэныгъэм щIалэгъуалэ, ныбжьыщIэ куэд къызэрекIуэлIар гуапэщ. Хэт ищIэрэ, Балэ Мухьэдин и гъащIэмрэ гуащIэмрэ я щапхъэгъэлъагъуэу абы и лъагъуэм ирикIуэн, и лэжьыгъэхэм пызыщэн абыхэм къахэкIынкIи хъунщ!
- Ди творческэ проектхэр сыт щыгъуи къыддэзыIыгъ, гулъытэ къытхуэзыщI ди унафэщI Къэзанш Людмилэ фIыщIэ хузощI. Гъэлъэгъуэныгъэм зыкърезыгъэхьэлIа, гуфIэгъуэр къыддэзыгуэша ди лэжьэгъухэми хуабжьу сахуэарэзыщ, - жиIащ Битокъу Нелли. - Фильмым еплъыну къекIуэлIахэм Балэ Мухьэдин теухуауэ зыщымыгъуазэ гуэрхэр къызэIуахмэ, абы и гъащIэ гъуэгуанэм нэгъуэщIынэкIэ ириплъэжмэ, лэжьыгъэм иужь сыщихьэм зыхуэзгъэувыжа къалэнхэмрэ мурадхэмрэ къызэхъулIауэ къэслъытэнущ. Фильмыр фигу ирихьмэ, си гуапэщ.
Къэралым и лъэхъэнэ нэхъ гугъухэм хэпсэукIа композиторыр гъэунэхупIэ куэдым пхыкIащ. Курыт еджапIэр къиухагъащIэу ар 1941 гъэм и дыгъэгъазэм Хэку зауэшхуэм кIуащ. Музыкант ныбжьыщIэр 115-нэ  шу дивизэм и макъамэ взводым и пашэу икIи и накъырапщэу хахащ. Шуудзэр зэхакъута нэужь, къэна зауэлIхэм унэм къагъэзэжащ. И узыншагъэр зэфIигъэувэжри, Балэм аргуэру фронтым игъэзэжащ. Зи анэр дунейм ехыжа, къуэш нэхъыжьхэу Аубэчыррэ Хьэжбэчыррэ Хэку зауэшхуэм хэкIуэда Мухьэдин я унагъуэ жьэгур зауэм дэужьыхыжауэ къилъытэрт.
1946 гъэм унафэ къащтащ адыгэ оперэ къызэрагъэпэщыну икIи абы хагъэхьэнухэр Ленинград консерваторэм макъамэ гъуазджэм щыхурагъэджэну. Консерваторэм и ректорыр зи пашэ къэпщытакIуэ гуп шыщхьэуIум Налшык къакIуэри, макъамэм зэфIэкI щызиIэ щIалэгъуалэр зы мазэм къриубыдэу къыхахащ. Ленинград еджакIуэ ягъэкIуа гупым Балэри яхэхуащ, сыту жыпIэмэ, курыт еджапIэм зэрыщIэс лъандэрэ абы макъамэр и Iэпэгъут, школым щекIуэкI зэхыхьэхэм жыджэру зыкъыщигъэлъагъуэрт, музыкэ школыр къиухауэ 1937 гъэм Кэнжэ къуажэм езыр-езыру къыщызэрагъэпэща духовой оркестрми хэтт. Гупым щыщ студентхэр макъамэ Iэмэпсымэхэм, оперэ уэрэдхэр жыIэным, режиссёр, дирижёр, композитор, хормейстер IэщIагъэхэм хурагъэджащ.
Республикэм къагъэзэжа нэужь, абыхэм щIыналъэм макъамэ гъуазджэм и лъабжьэр щагъэтIылъащ. Балэм и Iэдакъэ къыщIэкIа лэжьыгъэхэр - уэрэдхэмрэ романсхэмрэ - классикэ лэжьыгъэу къалъытащ. Иджыри консерваторэм щыщеджа илъэсхэм абы зэфIэкI зэрыбгъэдэлъым гу къылъатат. Ещанэ курсым щыщIэсым Мухьэдин и Iэдакъэ къыщIэкIа лIыхъужь уэрэдхэр, романсхэр, хормейстер зыщIыгъу хорым папщIэ итха лэжьыгъэхэр ягъэзащIэрт. Композиторым макъамэ щIилъхьащ КIыщокъуэ Алим и псалъэхэр зыщIэлъ «В память поэту» уэрэдым. Нобэр къыздэсым щIэупщIэ иIэщ Ефэнды Джылахъстэн и лъэIукIэ Балэ Мухьэдинрэ Къардэн Хьэсэнрэ адыгэбзэкIэ зэдатхауэ щыта «Мадинэ» япэ лъэпкъ оперэм. Япэ дыдэу 1970 гъэм ягъэлъэгъуа а лэжьыгъэр Къэбэрдей-Балъкъэрым и лъэпкъ оперэм и тхыдэм щIэдзапIэ дахэ хуэхъуащ. Абы партие нэхъыщхьэхэр щагъэзэщIащ Бэгъуэтыж Светланэ, Жылокъуэ Мухьэмэдин, ПащIэ Ахьмэд, Бэрэгъун Владимир сымэ. Балэ Мухьэдин и хъуэпсапIэ нэхъыщхьэр - лъэпкъ оперэ республикэм къыщызэгъэпэщыныр - къехъулIащ.
Балэ Мухьэдин и ныбжьэгъуу щытахэу, макъамэ гъуазджэм, щэнхабзэм и лэжьакIуэхэу Ефэнды Джылахъстэн, ХьэIупэ ДжэбрэIил, Молэ Владимир, Къардэн Хьэсэн сымэ, нэгъуэщIхэми абы теухуа гукъэкIыж гуапэхэр фильмым къыщагъэлъэгъуащ. Къэпсэлъахэм нэхъыщхьэу жаIахэр къызэщIэпкъуэжмэ, Балэ Мухьэдин цIыху нэфIэгуфIэу, сабийхэр фIыуэ илъагъуу, макъамэм зэфIэкI ин щиIэу, гушыIэ хэлъу, хьэл-щэн дахэхэр зыдэплъагъуу щытащ.
Дзэ Плъыжьым хэтахэм ящыщу Хэкум и епцIыжакIуэу НКВД-м и лэжьакIуэхэм къалъыта куэдым яхэту 1949 гъэм щIышылэм и 14-м Балэ Мухьэдини ягъэтIысащ. Караганда и шахтэхэм ар илъэситхукIэ щылэжьащ. Балэр зыхэхуа лагерым духовой оркестр щылажьэт. Макъамэрат абы щыгъуэ композиторым гъащIэм и гугъапIэ къезыту иIар. Сталиныр дунейм ехыжа нэужь, Балэ Мухьэдин щхьэхуит къащIыжащ. Республикэм къигъэзэжри, ар духовой оркестрым, сабий музыкэ школым щылэжьащ. 1957 гъэм Балэ Мухьэдин Ленинград консерваторэм щIэтIысхьэжри и щIэныгъэм щыпищэжащ. Композиторым и творчествэм нэхъыщхьэ дыдэу щыпхыша хъуар зауэращ. 1963 гъэм абы и Iэдакъэ къыщIэкIащ «Вечно живые» реквиемыр.
Лъэпкъ макъамэм хэлъхьэныгъэфIхэр хуэзыщIа, абы зезыгъэужьа Балэ Мухьэдин лъэужь дахэ къэзыгъэна композиторщ. Кэнжэдэсхэр, и благъэхэр, Iыхьлыхэр ирогушхуэ абы и уэрамхэм ящыщ зым и цIэр зезыхьэ, я жылэм, Урысейм, Совет Союз псом цIэрыIуэ щыхъуа я къуажэгъум.

ТЕКIУЖЬ Заретэ.
Поделиться: