Куэцэ Пщымахуэ и гъащIэмрэ гуащIэмрэ

Мэлбахъуэ Тимборэ и цIэр зезыхьэ Лъэпкъ къэрал библиотекэм и лъахэхутэ къудамэм мэлыжьыхьым и 9-м зэIущIэ хьэлэмэт щекIуэкIащ. Ар теухуат Кавказ Ищхъэрэм и жылагъуэ, политикэ лэжьакIуэ цIэрыIуэ Куэцэ Пщымахуэ къызэралъхурэ илъэси 135-рэ щрикъум. Пшыхьыр къызэригъэпэщащ библиотекэм и лэжьакIуэ Безыр Ленэ.

Зэхыхьэм ирагъэблэгъат КъБКъУ-м и адыгэбзэ, балъкъэрыбзэ къудамэхэм щIэс студентхэмрэ абыхэм я егъэджакIуэ, тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат Журт Анжелэрэ.
Безыр Ленэ кърихьэлIахэм кIэщIу ягу къигъэкIыжащ Куэцэ Пщымахуэ и гъащIэмрэ гуащIэмрэ икIи абы теухуауэ игъэува тхылъ дапхъэм хигъэхьа лэжьыгъэ купщIафIэхэм яхутепсэлъыхьащ. Жылагъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэм и къекIуэкIыкIам къызэхуэсахэр адэкIэ нэхъ куууэ хигъэгъуэзащ тхыдэ щIэныгъэхэм я кандидат Къармэ Iэмырбий.
Куэцэ Пщымахуэ 1884 гъэм мэлыжьыхьым и 12-м къыщалъхуащ Налшык округым хыхьэ Тэрч областым щыщ къэбэрдей уэркъ унагъуэм. Абы и адэ ТIэмашэ нэхъапэм Сэрмакъ къуажэм дэсащ икIи Кавказ Ищхъэрэм сату Iуэхухэр щызэфIэзых хьэрычэтыщIэ жану щытащ.
Кавказ Ищхъэрэм пщIэ нэхъ щызиIэу революцэмрэ граждан зауэмрэ я зэманым къацIыхуахэм ящыщщ Куэцэ Пщымахуэ. Новороссийск дэт гимназиер абы 1905 гъэм къиухащ. А илъэс дыдэм Пщымахуэ Бытырбыху дэт университетым и КъуэкIыпIэ факультетым щIэтIысхьащ, ауэ куэд дэмыкIыу а еджапIэ дыдэм и юридическэ къудамэм зригъэдзыжащ. Ар къызыхэкIауэ хуагъэфащэр Пщымахуэ япэ урыс революцэм хэпщIа студентхэм зэрахэтарщ. Ауэ а гурыщхъуэм щыхьэт техъуэу зы дэфтэри щыIэкъым.
1910 гъэм Пщымахуэ Бытырбыху дэт университетым и юридическэ къудамэр япэ нагъыщэр зиIэ дипломкIэ къиухри, а Iуэхугъуэм хуит зыхуищI лъэкIыныгъэхэри къыIэрыхьащ. ЩIалэм иджыри дипломыр къратыжатэкъым, Екатеринодар дэт хейщIапIэм хеящIэ нэхъыщIэу ягъэувынкIи хъунухэм щыхабжам. Абы и пэ къихуэу Тэрч областым и Iэтащхьэм Куэцэ Пщымахуэ теухуа дэфтэрым ар цIыху зэпIэзэрыту, къэралыгъуэм гурыщхъуэ къыщIыхуищIын щхьэусыгъуэ бгъэдэмылъу къыщигъэлъэгъуащ.
1910 гъэм дыгъэгъазэм и япэ махуэм Куэцэр щIэпхъаджащIэхэм я Iуэху зэхэзыгъэкI хейщIапIэм и къудамэм ягъакIуэри, 1911 гъэм мазаем и 11-м тхьэрыIуэ ирагъэтащ. А илъэс дыдэм мазаем и 17-м Пщымахуэ унафэкIэ цIыхубэ Iуэхухэр щызэхагъэкI хейщIапIэм и етIуанэ къудамэм ягъэкIуащ. КъыкIэлъыкIуэу накъыгъэм и 13-м Екатеринодар дэт хейщIапIэм щIэпхъаджащIэхэм я Iуэху щызэхагъэкI къудамэм ягъэIэпхъуащ икIи мэкъуауэгъуэм и 30-м езым и лъэIукIэ лэжьапIэм къыIукIащ. Зэман дэкIа нэужь, ар щIэрыщIэу хейщIапIэ Iуэхухэм хыхьэжащ, нэгъуэщI къалэнхэр иIэу.
Новочеркасск дэт хейщIапIэ палатэм и зэхуэс 1911 гъэм фокIадэм и 4-м екIуэкIащ. Абы Куэцэ Пщымахуэ уэчылым (а зэманым а IэнатIэм зэреджэу щытар - «присяжный поверенный», иджы «адвокат») и къуэдзэу щыхахащ, Екатеринодар щыпсэун хуейуи къыхуагъэув. Куэцэ Пщымахуэ Екатеринодар хейщIапIэм къекIуалIэ Iуэхухэм хэлэжьыхьыу къулыкъур 1916 гъэм гъатхэпэм и 31 пщIондэ пэрытащ. 1916 гъэм мэлыжьыхьым и 31-м Екатеринодар хейщIапIэм кърита щытхъу тхылъым ипкъ иткIэ, Куэцэ Пщымахуэ Бгырыс хейщIапIэм и къадыуэ ягъэувыну унафэ къащтащ, зэрыхабзэуи, IэнатIэм зэрыхуэпэжынумкIэ тхьэ ирагъэIуащ.
 Куэцэ Пщымахуэ цIыхубэ IуэхукIэ и зэфIэкIыр Бытырбыху дэт, императорым и университетым щыщIэсымрэ Екатеринодар хейщIапIэм щыщылэжьа зэманымрэ наIуэ къэхъуащ.
Иджыри хабзэхъумэ факультетым и еджакIуэу щыщыта зэманым, Куэцэм Хьэжылъашэ Мухьэмэд-Бэч зи пашэ адыгэ гупым Париж къыщыдагъэкIыу щыта «Муслъымэн» газетым тхыгъэхэр къытрыригъадзэу щытащ. Абы и тхыгъэхэм къыхощ ар «псори зыщIэувэфыну, цIыхубэр зэкъуэзыгъэувэфыну ныпыр Iэта зэрыхъуам» дамыгъэ хуэхъуа газетым гурэ псэкIэ зэрыщыгуфIыкIыр. «ГуфIэгъуэшхуэкъэ-тIэ ар гъащIэр нэху къыщызыщI, фIым тезыгъэгушхуэ дакъикъэхэр зэмэщIэкI, акъылэгъу зыгъуэтыгъуей, щIэныгъэ зыбгъэдэлъ гъунэгъухэм я зэхуаку зи закъуэу зыщызылъытэж муслъымэн еджам дежкIэ?!».
Куэцэ Пщымахуэ зыхэта жылагъуэ Iуэхухэр и гъащIэм IупщIу къыхощ. КъулыкъукIэ ар Екатеринодар къалэм епхауэ къекIуэкIами, Къэбэрдейм пэIэщIэ дыдэу зэикI щытакъым. Пщымахуэ лIыкIуэу хэтащ 1910 гъэм и шыщхьэуIум екIуэкIа, Урысей шыхъуэхэм я съездми.
Куэцэр жану зыхэтар цIыхубэ Iуэхухэм я закъуэкъым, атIэ къыщалъхуа къуажэм и гъащIэр ефIэкIуэнми хэлэжьыхьащ. А лъэныкъуэмкIэ мыхьэнэшхуэ иIащ 1914 гъэм екIуэкIа къуажэ зэхуэсым. Дэфтэр гуэрым дыкъыщоджэ: «Налшык округым и япэ Iыхьэм хыхьэ Бабыгуейм и япэ зэхуэсым къуажэ старшынэ Пщымахуэ Хъызыр дзыхь зыхуищI уэчылым и къуэдзэ Куэцэ Пщымахуэ съезд екIуэкIынум и лIыкIуэу хихащ».
Гу лъытапхъэщ Куэцэ Пщымахуэ шы куэд зезыхуэ шыхъуэ ехьэжьауэ щытауэ къызэралъытэр зэрымыпэжыр. Пщымахуэ къэрал къулыкъущIэт, кавказ интеллигенцэм и вагъуэ лыдт, щIыналъэм нэхъ юрист Iэзэу исхэм языхэзт, ауэ шыхъуэу щытар абы и адэ ТIэмашэщ.
Пщымахуэ 1905 - 1910 гъэхэм Бытырбыху зэрыщеджам, 1910 - 1917 гъэхэм хейщIапIэм къулыкъу зэрыщызэрихьэм къыхэкIкIэ Екатеринодар щыпсэууэ икIи щылажьэу зэрыщытам ущыгъуазэмэ, узыхуэкIуэр а гупсысэхэращ. ЦIыхубэ ущиякIуэ Куэцэ Пщымахуэ цIыхубэ Iуэхур дэгъэкIынымкIэ къигъэлъэгъуа хэлъэтыр Кавказ Ищхъэрэм революцэмрэ граждан зауэмрэ я зэманым наIуэ къэхъуащ.
Куэцэр хахащ гъатхэпэм и 27-м къэунэхуа Налшык округым и Жылагъуэ гъэзэщIакIуэ комитетым. Къэбэрдеишхуэм, Джылахъстэнейм,бгырыс лъэпкъ зэгухьэныгъэхэм лIыкIуэу къагъэлъэгъуа цIыху 32-м Куэцэр яхэтащ накъыгъэм и 1-9-хэм екIуэкIа, Кавказ Ищхъэрэмрэ Дагъыстэнымрэ я Бгырыс съездым. Пщымахуэ абы и лэжьыгъэм жан дыдэу хэлэжьыхьащ, щIэрыщIэу хахыжа Комитет Нэхъыщхьэми хагъэхьащ.
Совет властыр Кавказым щытекIуа 1917 гъэм и жэпуэгъуэм революцэр Петроград щытекIуэу къэралым зыщиубгъун щIидза нэужь, Кавказ Ищхъэрэр зэрыт щытыкIэр нэхъ гуащIэ хъуат. Бгырыс зэгухьэныгъэм и Комитет Нэхъыщхьэм езым щыщхэм къахихри, 1917 гъэм и щэкIуэгъуэм Бгырыс правительствэ къызэригъэпэщащ. Абы и Iэтащхьэу Бгырыс зэгухьэныгъэм и унафэщIу щыта Чермоев Абдулмэжид трагъэуващ; къэрал кIуэцI IуэхухэмкIэ министру Куэцэ Пщымахуэ хахащ, Бамматов Гайдар – хамэ къэрал IуэхухэмкIэ министру, Джабагиев Вассан-Гирей - мылъку IуэхухэмкIэ министру ягъэуващ. А зэман дыдэм ирихьэлIэу Тэрч-Дагъыстэн правительствэ зэгухьа къызэрагъэпэщри, цIыхубэм я мамырыгъэ Iуэхухэр Куэцэ Пщымахуэ и пщэ далъхьащ. Тэрч областымрэ округымрэ щыщ комиссархэм, комитетхэм, къалэ унафэщIхэм, гъущI гъуэгу лэжьакIуэхэм, милицэм мамырыгъэр хъумэн IуэхукIэ Пщымахуэ зэрызахуигъэза дэфтэрхэм къагъэлъагъуэ абы хабзэмрэ мамырыгъэмрэ цIыхубэ гъащIэм хэпщэнымкIэ зэфIэкIышхуэ зэрыбгъэдэлъар. Куэцэм Iулыджышхуэ зэриIам и щыхьэтщ Налшык округым ис адыгэхэми, балъкъэрхэми, урысхэми ар Учредительнэ собранэм лIыкIуэу зэрыхахар.
1918 гъэм Тэрч областым Совет властыр щытекIуа нэужь, Бгырыс зэгухьахэм я союзым и Iэтащхьэхэр Iуэхум нэхъ ерыщу тегушхуахэщ. Чермоев Абдулмэжид зи пашэ лIыкIуэхэр 1918 гъэм накъыгъэм и 11-м Батуми кIуа нэужь, абы щекIуэкIа конференцым Бгырыс (Кавказ Ищхъэрэ) Республикэр щхьэхуиту ягъэIуащ. А конференц дыдэм Бгырыс республикэм Уэсмэн къэралыгъуэмрэ Германиемрэ зэгурыIуэныгъэкIэ ябгъэдэуващ. Уэсмэн правительствэм Бгырыс республикэр зэрыщхьэхуитыр къабыл ищIащ, Германиер абыкIэ арэзы хъуакъым. Бгырыс республикэр щхьэхуиту ягъэIуа нэужь, Правительствэм и унафэщIу ягъэува Чермоев Абдулмэжид Константинополь къикIыжри Тифлис къыщыувыIат. ГъэзэщIакIуэ комитетым щыщхэу абы и деж кIуахэт адыгэ Куэцэ Пщымахуэрэ ингуш Джабагиев Вассан-Джэрийрэ. Ахэр абдеж дыдэм Бгырыс Республикэм и министрхэу ягъэувахэщ. Чермоевым и Правительствэм министру щылэжьэху, Куэцэр жану къэрал щIыб политикэ Iуэхухэм яужь итащ. Псалъэм папщIэ, Германиер республикэщIэм IэщэкIэ къыдэIэпыкъун папщIэ Пщымахуэ фон Крейс гурыIуэну хэтащ.
1918 гъэм и гъэмахуэмрэ бжьыхьэмрэ къыщыхъуахэм тепсэлъыхьыжу Куэцэ Пщымахуэ етхыж: «Хабзэншагъэмрэ унафэншагъэмрэ ди щIыпIэхэм къэса нэужь, къызгурыIуат ди къарукIэ Iуэхур зэрытхузэмыгъэзэхуэжынур. А зэманыр зэрыщыту тедгъэкIуэдащ дэIэпыкъуэгъу тхуэхъун къару къэдгъуэтыным. Къэдгъуэтахэм щхьэж езым и Iуэху зэрихуэжырт, ауэ зэрахузэфIэкIкIи къыддэIэпыкъухэрт. Хуэмурэ зы гупыр текIуэтри, нэгъуэщIхэр къытеуващ. Лъым щIигъэна Къэбэрдейм сихьэну Iэмал сыщылъыхъуэ дыдэм ирихьэлIэу, инджылыз унафэщIхэм унафэ къызэдэтщтэн папщIэ Баку сраджащ».
Лъэныкъуэхэм 1918 гъэм щэкIуэгъуэм и 26-м зэпсэлъэн щIадзащ. А зэIущIэм Инджылызым къабыл щищIащ Бгырыс Республикэр зэрыщхьэхуитыр, ауэ пыухыкIа унафэр къащтэну Париж щекIуэкIыну мамырыгъэ конференцым ягъэIэпхъуэри, Куэцэ Пщымахуэ ПравительствэщIэ зэгухьа иухуэн хуейуэ къыхуагъэуващ. Пщымахуэ ар захуагъэу къызэрилъытэр жиIащ, ауэ Кавказ Ищхъэрэм ис лъэпкъхэм я унафэ хэмылъу апхуэдэ пщэрылъ къищтэну арэзы хъуакъым. Дыгъэгъазэм и 18 - 22-хэм Темырхъан-Шурэ щекIуэкIащ Дагъыстэным, Шэшэным, Осетием икIа лIыкIуэхэмрэ къэбэрдей адыгэ зыбжанэрэ зэкIуэлIа съезд. А зэхуэсым Чермоевыр зэрытекIыр къабыл ищIри, унафэр Куэцэ Пщымахуэ IэщIилъхьащ. Абы ипкъ иткIэ, Куэцэм и Правительствэм дэлэжьэну инджылыз къэралыгъуэм и унафэкIэ полковник Роуландсон зи унафэщI зауэлI гуп къаутIыпщащ.
1919 гъэм щIышылэм и 20-м Темырхъан-Шурэ Бгырыс республикэм и Парламентыр къыщызэIуахащ. Абы къыщыпсэлъащ Правительствэм и унафэщI Куэцэ Пщымахуэ. Зэхуэсым хэтхэр абы къыхуриджащ къэунэхуагъащIэ республикэм къыхуэщхьэпэн лэжьыгъэм щызэкъуэувэну. Бгырыс Республикэм Деникин и дзэхэр къыщиужьгъа а зэманым нэхърэ нэхъ гугъу щIыналъэм къыхуихуатэкъым.
1919 гъэм мэлыжьыхьым и 10-м Куэцэ Пщымахуэ Деникин генералым хуэзэну Грознэ къалэм ирагъэблэгъащ. Куэцэм кIуэн щимыдэм, абы и пIэкIэ Парламентым Каплановымрэ шэрихьэт IуэхухэмкIэ унафэщI Гоцинскэмрэ яутIыпщащ. Деникиным Бгырыс Республикэм и лIыкIуэхэм къажриIащ Кавказ Ищхъэрэм и щIыналъэхэр езым и жьауэ зэрыщIэувам ипкъ иткIэ я щхьэхуитыныгъи я тепщэгъуи къабыл зэримыщIыр.
Кавказ Ищхъэрэмрэ Кавказ АдрыщIымрэ совет властыр щыува нэужь, бгырыс щхьэхуитыныгъэм щIэбэна куэдым ещхьу, Куэцэ Пщымахуэ Тыркум Iэпхъуащ. ЯпэщIыкIэ ар Самсун дэсащ, иужькIэ Истамбыл Iэпхъуэри, дунейм ехыжыху абы щыпсэуащ.
Зауэ нэужьым адыгэ хэхэсхэм Нью-Йорк къалэм «Коммунистхэм япэщIэт муслъымэн зэгухьэныгъэрэ» «Бгырыс зэгухьэныгъэрэ» къыщызэрагъэпэщауэ щытащ. Истамбыл «Бгырыс зэгухьэныгъэ» щылажьэрт, Кавказ Ищхъэрэм икIа гупым я гъусэу абы жану хэтащ Куэцэ Пщымахуи.
«Кавказ Ищхъэрэм и хуитыныгъэм папщIэ екIуэкIа зауэм теухуа напэкIуэцIхэр» и фIэщыгъэу 1961 гъэм Истамбыл Куэцэм и тхылъ къыщыдэкIауэ щытащ. Бгырыс Республикэм и правительствэм и унафэщIым и нэкIэ еплъыжурэ, абы ар щытопсэлъыхь илъэс 40 и пэкIэ екIуэкIа бэнэныгъэм.
Куэцэ Пщымахуэ Тыркум щыпсэуащ икIи щылIэжащ. 1962 гъэм щIышылэм и 8-м и ныбжьыр илъэс 78-рэ хъууэ дунейм ехыжащ. Ар щыщIалъхьащ къэралыгъуэ лэжьакIуэ цIэрыIуэхэм хуащI пщIэр иIэу. «Кавказ Ищхъэрэ Республикэм и Президенту щыта», - тетхащ абы и кхъащхьэм.

  

 

ТЕКIУЖЬ Заретэ.
Поделиться: