Адыгэбзэхэм я жьы хъуа псалъэхэм яхэтщ нэгъуэщIыбзэм къыхэкIа псалъэхэри. Къэбэрдеибзэми адыгеибзэми къыхыхьа псалъэ куэд дыдэ къыхэкIащ урысыбзэм, хьэрыпыбзэм, тюркыбзэ гупым. И бжыгъэкIэ нэхъ мащIэми адыгэбзэхэм къыщокIуэ латиныбзэм, алыджыбзэм къыхыкIа псалъэхэри.
Урысыбзэм къыхэкIа жьы хъуа псалъэхэщ: арщын (аршин), аргуажьэ (рогожа), (джанэ е бэракъ). ЗэрытщIэщи, адыгэбзэм «р»-кIэ къыщIидзэ псалъэ иIэкъым, абы къыхэкIкIэ, мы псалъэр адыгэхэм я къэпсэлъыкIэм ирагъэуващ. Батырбакъ – порттабак, мы псалъэми фонетикэ зэхъуэкIыныгъэ щекIуэкIащ, зэрытщIэщи, къэбэрдеибзэм макъ к иIэкъым, абы къыхэкIкIэ, ар иIэ макъымкIэ зэрехъуэкI (к→къ; к→кI; к→ч).
Тюркыбзэ гупым къыхэкIа псалъэхэри куэду къыщокIуэ адыгэбзэхэм: гуэгуэн – высокий металлический кувшин для воды. Къэбэрдеибзэм и мызакъуэу кавказыбзэ куэдым къащтащ. Абазэбзэм хэт «гуагуан» псалъэр къэбэрдеибзэм къыхихащ. Гуэбэнэч – войлочный плащ, мы псалъэри тюркыбзэхэм къыхэкIащ, абхъаз - адыгэбзэ гупым я зэдайщ. Бейгуэл – лицо, стоящее в свите какой-либо важной особы. Шагъыр Амин зэрыжиIэмкIэ, мыр тюркыбзэхэм къыхэкIащ.
Хьэрыпыбзэм къыхэкIахэри мащIэкъым. Псалъэм папщIэ тезыр –«наказание» мыхьэнэр иIэщ. Хьэпс – тьюрма, дерс – хьэрыпыбзэм «глава учебника», «лекция», «курс» мыхьэнэр иIэщ, къэбэрдеибзэм къыхыхьа иужькIэ «урок», «домашнее задание» мыхьэнэр игъуэтащ.
Фонетикэ зэщхьэщыкIыныгъэ гуэрхэр яIэми адыгэбзэхэм яхэтщ мыхьэнэкIэ зэтехуэ жьы хъуа псалъэ куэд: таж/тандж – шлем; чыл/чэл – шалаш; гуэлмэдын/кулмэдын – шелковый платок; хьэпс/хбапс – темница; джэгуакIуэ/джэгуакIу - общее название артистов и певцов-импровизаторов; гъуо/гъоу – глашатай; хьэкум/хьыкум – суд; афэ/ашъо – кольчуга; вауэ/цуау – погонщик волов; къуентхъ/къонтхъ – добыча.
ЛексикэкIэ зэщхьэщыкIыу, мыхьэнэкIэ зэпэгъунэгъу псалъэхэри хэтщ: арджэн/пIуабл – циновка; зэпэбаш/щэнтал – сошка; пхъэр/шъор – погоня.
Къэбэрдеибзэм жьы щыхъуауэ, адыгеибзэм къыщагъэсэбэп псалъэхэри щыIэщ: зэнтхъ – овес, дыгъэгъазэ/тыгъэгъаз – подсолнух.
Адыгэбзэхэм къыщыкIуэ жьы хъуа псалъэхэр куэд дыдэ мэхъу. Ахэр хэтщ адыгэ хабзэм епхахэми.
ПщIантIэдыхьэжыбжьэ. Фызышэм епха хабзэщ. Япэм щыгъуэ фызышэ къикIыжахэр куэбжэм деж къыщызэтеувыIэрт. Гупым я нэхъыжьыр шым къепсыхырт, и къамэр пщIантIэ дыхьэжыпIэм и деж щIым щыхитIэрти, къэувырт, ирагъэблэгъэжыным ежьэу. Нысэ къэзышэ лъэпкъым я нэхъыжьыр я пашэу яIущIэрт фызышэ щыIахэм, итIанэ нэхъыжьыр фызышэ тхьэмадэм ехъуэхъурт Iуэхур тэмэму зэрызэфIигъэкIам щхьэкIэ, бжьэ иритырти иригъафэрт.
А бжьэм «пщIантIэдыхьэжыбжьэкIэ» е «куэбжэдыхьэжыбжьэкIэ» еджэрт. Хабзэр ди зэманым щыIэ нысашэм хэтыжкъым.
ПыIэехьэжьэ (ПыIэзэфIэхь). Фызышэм хэта хабзэщ. Ар къыщыкIуэжкIэ, хэгъэрей шу гуп абыхэм къадежьэрти, къуажэм къыдашыжырт. Къуажэр къаухыу шу гъусэхэм ягъэзэжын щыхъукIэ, хабзэм къызэриубыдымкIэ, хьэщIэхэм я пыIэ щхьэрачу яхьыну хуитт. ХьэщIэхэм ящыщу зи пыIэ зыщхьэрачар кIэлъыпхъуэу ар къытрихыж хъурт, армырамэ, щIэупщIэ имыIэу, езыхьэжьам къыхуэнэрт. Фызышэ кIуахэм хэгъэрейхэм я пыIэ кърахьэжьэртэкъым. Хабзэр XX лIэщIыгъуэм и 30-40 гъэхэм кIуэдыжащ.
ПыIэеуэ. Фызышэ къикIыж гупыр къуажэм гъунэгъу къыхуэхъужа иужькIэ, гъуэгум пыIэ тралъхьэрти, шэрыуагъкIэ щIалэхэр зэпеуэрт. Абыхэм я IэкIуэлъакIуагъэр къагъэлъэгъуэну яужь итт: хэт шы жэрыжэм и уанэгум иту пыIэм еуэрт, хэти щIым лъоIэс жыпIэну зригъэзыхырти, еуэрт. ПыIэр гъуэгум къытезыдзэр нысашэм пежьа благъэ-Iыхьлыхэрт. Хабзэр XX лIэщIыгъуэм и 30-40 гъэхэм кIуэдыжащ.
ПIэ лъапэ шхын. Жылагъуэ зэхэтыкIэм ехьэлIа хабзэщ. Ипэ зэманым адыгэхэм хьэщIэщ яIэт, сыт хуэдэ гъуэгурыкIуэри абы щIыхьэу щышхэ, зыщигъэпсэху хъууэ. ГъуэгурыкIуэр ягъэхьэщIэу ягъэгъуэлъыжа иужь, хьэщIэщым шхын щIагъэувэрт, жэщым е пщэдджыжьым жьыуэ ежьэжын хуей хъумэ, ишхын папщIэ. Абы зэреджэр «пIэ лъапэ шхынт».
СабийгъэгуфIэ. НысащIэр дыщасэм къыщикIыжкIэ, сабийхэм яритын папщIэ хьэпшып цIыкIуфэкIухэр къыздихьырт. Абыхэм зэреджэр «сабийгъэгуфIэт». Хабзэр кIуэдыжащ.
Сарихыхьэ. Лэжьыгъэм, жылагъуэ зэхэтыкIэм епха хабзэщ. Балигъ хъуа щIалэр япэу лэжьакIуэ гуп щыхыхьэм деж, махъсымэ хуащIырт, джэдкъаз хуаукIырт, нэхъ зылъэкIхэм - мэл. Шхынымрэ фадэмрэ иIыгъыу щIалэр лэжьакIуэ ягъакIуэрти, зыхыхьа гупыр ягъэхъуахъуэрт. А хабзэм «сарихыхьэкIэ» еджэрт.
ТехьэпщIэ. ХабзэмкIэ япэм тхьэмадэмрэ нысащIэмрэ зэрымылъагъуу зы илъэс екIуэкIыу щытащ. А тIур япэу щызэтрагъэхьэм деж, тхьэмадэм нысэм бостеяпхъэ, IэлъэщI, нэгъуэщI хьэпшып гуэрхэр иритырт. И ныбжьэгъухэр тхьэмадэм къриджэрти, ерыскъы Iэнэ къахуищтэрт, игъэхъуахъуэрт. ТехьэпщIэ яту щытащ нысащIэр зылъагъуну лэгъунэм щIыхьэ щIалэгъуалэми Iыхьлыхэми.
